Паўночны полюс або Геаграфічны Паўночны полюс кропка перасячэння восі кручэння Зямлі з яе паверхняй у Паўночным паўшар і

Паўночны полюс, або Геаграфічны Паўночны полюс — кропка перасячэння восі кручэння Зямлі з яе паверхняй у Паўночным паўшар'і. Знаходзіцца ў цэнтральнай частцы Паўночнага Ледавітага акіяна. Паўночны полюс не варта блытаць з Паўночным магнітным полюсам.

Паўночны полюс дыяметральна процілеглы Паўднёваму полюсу, размешчанаму на сушы. Любая іншая кропка паверхні Зямлі знаходзіцца заўсёды ў паўднёвым кірунку па адносінах да Паўночнага полюса. Геаграфічныя каардынаты Паўночнага полюса 90°00'00" паўночнай шыраты. Даўгаты полюс не мае, так як з'яўляецца кропкай перасячэння ўсіх мерыдыянаў. Паўночны полюс таксама не адносіцца да якога-небудзь часавога пояса. Палярны дзень, як і палярная ноч, тут працягваецца прыблізна па паўгода.

Глыбіня акіяна на Паўночным полюсе складае 4261 метр (паводле вымярэнняў глыбакаводнага апарата «Мір» у 2007 годзе) або 4087 метраў (паводле вымярэнняў амерыканскай падводнай лодкі «Наўтылус» у 1958 годзе).

Бліжэйшым участкам сушы да Паўночнага канцавосся лічыцца альбо востраў Кафеклуббен, альбо востраў ATOW1996; а бліжэйшым населеным пунктам — паселішча Алерт на востраве Элсмір (тэрыторыя Нунавут, Канада) у 817 кіламетрах ад Паўночнага полюса.

Сярэдняя тэмпература на Паўночным полюсе зімой — каля -40 °C, летам пераважна каля 0 °C.

Гісторыя пакарэння

Паўночны полюс на карце Герарда Меркатара (1595 год)

У мностве антычных культур Зямля лічылася плоскай, аднак ужо старажытнагрэчаскія філосафы, у прыватнасці Піфагор, у VI стагоддзі да нашай эры пачалі выказваць здагадкі аб сферычнай форме Зямлі. У IV стагоддзі да нашай эры два прадстаўнікі Піфагоравай школы — Гікет і Экфант, першымі патлумачылі сутачнае кручэнне небасхілу кручэннем Зямлі вакол сваёй восі.

Тэрмін Паўночны полюс для абазначэння пункту, у якой вось кручэння Зямлі перасякае яе паверхню ў Паўночным паўшар'і, упершыню сустракаецца ў сярэдзіне XV стагоддзя. Да гэтага, у канцы XIV стагоддзя, пісьмовыя крыніцы згадвалі яе як Арктычны полюс (Polus Arcticus).

Ужо ў XV стагоддзі Марцін Бехайм і іншыя географы правільна лічылі, што Паўночны полюс размешчаны ў моры. Некаторыя географы, напрыклад Герард Меркатар, у XVI стагоддзі нават складалі карты арктычнага рэгіёну на падставе наяўных у іх уяўленняў, з указаннем Паўночнага полюса ў цэнтры.

Да 1900 года

Праблема дасягнення Паўночнага полюса ўпершыню ўзнікла ў XVII стагоддзі, у сувязі з неабходнасцю знайсці самы кароткі шлях з Еўропы ў Кітай. Тады ж паўстала легенда пра тое, што ў час палярнага дня ў раёне Паўночнага полюса існуе свабоднае ад лёду мора. Першую спробу дасягнуць гэтага мора здзейсніў у 1607 годзе англійскі мараплавец Генры Гудзон, экспедыцыю якога фінансавала «Маскоўская кампанія». Дабраўшыся да ўсходняга берага Грэнландыі, Гудзон быў спынены льдамі. Прабіраючыся уздоўж абзы пака на ўсход, каманда дасягнула Шпіцбергена, але не змагла прасунуцца на поўнач ад 80° 23' паўн. ш..

Міхаіл Ламаносаў тэарэтычна абгрунтаваў магчымасць дасягнення Паўночнага полюса марскім шляхам. З паморскіх легенд ён зрабіў выснову, што моцныя вятры адганяюць лядовыя палі ад паўночнага ўзбярэжжа Шпіцбергена, і адкрываюць свабоднае мора. Па ўказу Кацярыны II у 1765 і 1766 гадах адмірал Васіль Чычагаў двойчы спрабаваў прасунуцца на поўнач ад Шпіцбергена, але дасягнуў толькі 80° 30' паўн. ш..

У 1773 годзе брытанская экспедыцыя барона Канстанціна Фіпса ля Шпіцбергена дасягнула 80° 48' паўн. ш. У 1818 годзе атрад брытанскіх караблёў, адным з якіх камандаваў Джон Франклін, не здолеў пераадолець адзнакі 80° 34' паўн. ш. Пасля гэтага на доўгі час ідэя дасягнення Паўночнага полюса на караблі была пакінутая.

Адной з першых экспедыцый, якая паспрабавала дасягнуць Паўночнага полюса, выкарыстоўваючы іншыя метады, стала брытанская экспедыцыя Уільяма Пары ў 1827 годзе. Атрымаўшы неабходныя сродкі ад Брытанскага Адміралцейства, экспедыцыя Пары ў сакавіку 1827 года адплыла з Англіі на судне «Хекла» (Hecla), які даставіў яе на Шпіцберген. Адсюль атрад Пары на дзвюх лодках, забяспечаных палазамі для руху па лёдзе, адправіўся на поўнач і 23 ліпеня дасягнуў 82° 45' паўн. ш., усталяваўшы рэкорд, які пратрымаўся наступнае паўстагоддзе. Адным з членаў атрада Пары быў Джэймс Рос, будучы першаадкрывальнік Паўночнага магнітнага полюса.

Іншы спробай дасягнення Паўночнага полюса стала Брытанская арктычная экспедыцыя 1875-1876 гадоў пад кіраўніцтвам Джорджа Нэрса, якая рухалася да полюса з боку праліва Сміта на караблях «Алерт» (Alert) і «Дыскаверы» (Discovery). Частка экспедыцыі на санках, у якія былі запрэжаны людзі, пад кіраўніцтвам Альберта Маркема (Albert Markham) 12 мая 1876 года дасягнула рэкордных 83° 20' 26" паўн. ш., перш чым павярнуць назад.

Амерыканская экспедыцыя Джорджа Дэ-Лонга 8 ліпеня 1879 года адплыла на барцы «Жанэта» (Jeannette) з Сан-Францыска з намерам дасягнуць Паўночнага полюса праз Берынгаў праліў. Аднак, недалёка ад вострава Врангеля ў Паўночным Ледавітым акіяне, іх карабель быў акружаны льдамі. Наступны 21 месяц карабель дрэйфаваў на паўночны захад, паступова набліжаючыся да Паўночнага полюса. 12 чэрвеня 1881 года «Жанэта» не вытрымала ціск лёду, дала цечу і затанула на 77°15′ пн. ш. 154°59′ у. д.^HGЯO. Каманда здолела выратавацца і, цягнучы на санях па лёдзе шлюпкі з харчаваннем, дасягнула Новасібірскіх астравоў. Адтуль 12 верасня 1881 года каманда паспрабавала на трох шлюпках даплысці да мацерыка. У выніку шторму адна шлюпка з экіпажам затанула. Дзве іншыя дабраліся да берага, але былі падзеленыя штормам. Экіпаж шлюпкі пад камандай суднавага механіка Джорджа Мельвіля быў падабраны мясцовымі Якуціі ў вусце ракі Лены. Група Дэ-Лонга, якая высадзілася на другім беразе вусця, паспрабавала знайсці паселішча, адправіўшыся ў доўгі шлях па тундры ўглыб мацерыка, але толькі двое з 14 чалавек змаглі дабрацца да людзей. Астатнія, уключаючы Дэ-Лонга, памерлі, адзін за адным, ад голаду і змардаваныя.

Карабель Нансена «**Фрам**» у льдах Арктыкі (1895 год)

У 1884 годзе рэшткі рыштунку з «Жанэты» былі знойдзеныя ўмерзлымі ў лёд у ваколіцах Какарток на поўдні Грэнландыі, у тысячах кіламетрах ад месца крушэння. Метэаролаг Хенрык Мон на падставе гэтай знаходкі выказаў здагадку аб існаванні плыні ў Паўночным Ледавітым акіяне, якое пераносіць лёд з усходу на захад, ад сібірскага ўзбярэжжа да амерыканскага. Нарвежскі даследчык Фрыцёф Нансен зацікавіўся ідэяй дасягнуць Паўночнага полюса з дапамогай гэтай плыні на ўмёрзлым у лёд караблі. Для гэтага Нансен арганізаваў Нарвежскую палярную экспедыцыю на караблі «Фрам». «Фрам» быў пабудаваны, па замове Нансена, спецыяльна для дрэйфу ў льдах — яго корпус быў умацаваны і ў папярочным сячэнні быў акруглым, як яйка. Такім чынам, лёд, здушваючы «Фрам» па баках, не збіваў судна, а паступова выціскаў яго наверх, на паверхню. 24 чэрвеня 1893 года «Фрам» пакінуў Крысціянію. Прайшоўшы па Паўночным марскім шляху, 28 верасня карабель дасягнуў лядовага поля ў Новасібірскіх астравоў і лёг у дрэйф. 14 сакавіка 1895 года, калі «Фрам» дасягнуў 84° 4' паўн. ш., Нансен і Ялмар Ёхансан пакінулі карабель, вырашыўшы працягнуць шлях да Паўночнага полюсу на лыжах. Нансен разлічваў пераадолець 660 км да полюса за 50 дзён, а адтуль накіравацца да Зямлі Франца-Іосіфа. Правізію на 120 дзён шляху яны загрузілі на тры сабачыя запрэжкі. Першапачаткова лёд быў даволі роўны, і даследчыкі маглі хутка перасоўвацца наперад. Але паступова ландшафт станавіўся ўсё больш няроўным, значна запавольваючы хуткасць іх прасоўвання. 7 красавіка пара дасягнула 86° 14' паўн. ш. Далейшы шлях, наколькі яны маглі яго бачыць, складаўся з нагрувашчванняў лёду. Усведамляючы, што ім не хопіць харчавання, каб дасягнуць Паўночнага полюса і вярнуцца назад, пара адмовілася ад далейшай спробы і павярнула на поўдзень, у канчатковым рахунку дасягнуўшы Зямлі Франца-Іосіфа.

Італьянская арктычная экспедыцыя прынца Савойскага Луіджы Амедэа ў 1899 годзе адплыла на пераабсталяваным кітабойным судне «Палярная Зорка» з Нарвегіі. Яны планавалі дасягнуць Зямлі Франца-Іосіфа, разбіць там лагер, правесці ў ім палярную зіму, а ў канцы яе — адправіцца па лёдзе на сабачых запрэжках да Паўночнага полюсу. Падчас зімоўкі ў лагеры, у выніку абмаражэння, прынц страціў два пальцы і таму ўжо не мог асабіста ўдзельнічаць у паходзе на полюс. 11 сакавіка 1900 года група пад кіраўніцтвам капітана Умберта Каньі выйшла да Паўночнага полюсу. З-за вялікіх цяжкасцей (уключаючы гібель трох чалавек з дапаможнай партыі) чацвёра палярнікаў атрада Каньі пачалі ўсведамляць, што не змогуць дасягнуць полюса. Усё, што яны маглі зрабіць, — толькі прайсці як мага далей на поўнач, усталяваць сцяг і павярнуць назад, калі колькасць ежы ў іх распараджэнні будзе ледзь хапаць на зваротны шлях. 25 красавіка група Каньі дасягнула рэкордных 86° 34' паўн. ш., што было на 35 км на поўнач ад рэкорду Нансена і Ёхансана, і з цяжкасцю змагла вярнуцца назад да карабля праз два месяцы, 23 чэрвеня, праз дванаццаць дзён пасля таго, як у іх павінны былі скончыцца ўсе прадукты.

Экспедыцыі да Паўночнага канцавосся набылі такую вялікую вядомасць, што ў англійскай мове нават з'явіўся тэрмін Farthest North, які азначаў самую паўночную шырыню, дасягнутую экспедыцыямі ў іх шляху да Паўночнага полюсу. Аднак, акрамя экспедыцый да Паўночнага полюсу, у Арктыку таксама адпраўляліся і экспедыцыі, якія ставілі перад сабой іншыя мэты — напрыклад, прайсці па Паўночна-Заходняму праходу або па Паўночным марскім шляху. Вопыт, набыты ў выніку гэтых экспедыцый, апынуўся вельмі карысны і для экспедыцый да Паўночнага полюса.

1900—1940 гады

Атрад **Піры** на «Паўночным полюсе» (1909 год)

Амерыканскі даследчык Фрэдэрык Кук заявіў аб тым, што першым дасягнуў Паўночнага полюса 21 красавіка 1908 года, разам з двума эскімосамі Авелай (Ahwellah) і Этукішукам (Etukishook), рухаючыся на сабачых запрэжках. Аднак ён не змог прадставіць пераканаўчых доказаў, і яго заявы не былі шырока прыняты грамадскасцю.

Заваяванне Паўночнага полюса доўгі час прыпісвалася амерыканскаму інжынеру Роберту Піры, які заяўляў, што дасягнуў Паўночнага полюса 6 красавіка 1909 года, у суправаджэнні афраамерыканца Мэцью Хенсана (Matthew Henson) і чатырох эскімосаў Ута (Ootah), Эгінгва (Egingwah), Сіглу (Seegloo) і Укеа (Ooqueah). Аднак пазней заяву Піры таксама было падвергнута сумневу. Так, некаторыя даследчыкі адзначылі, што ў атрадзе, адабраным Піры для апошняга адрэзку шляху да Паўночнага полюса (246 км), не было нікога, апроч яго, які валодаў навігацыйнымі навыкамі і здольнага незалежна пацвердзіць (або абвергнуць) сцвярджэнні Піры. Таксама выклікаў сумнеў хранаметраж паходу. Сярэдняя хуткасць экспедыцыі Піры ад кантынента да лагера Бартлет складала 17 км у дзень, а, паводле сцвярджэнняў Піры, пасля выхаду з лагера Бартлет яго атрад змог пераадолець 246 км да Паўночнага полюса за пяць дзён, пераадольваючы штодня ў сярэднім па 50 км, што ў тры разы перавышала сярэднюю хуткасць, з якой экспедыцыя рухалася да гэтага часу. На зваротны шлях у іх пайшло яшчэ менш — тры дні, г. зн. атрад Піры павінен быў рухацца з полюса з хуткасцю больш за 80 км у дзень, што многія даследчыкі палічылі неверагодным.

Сумневы ў дасягненнях Кука і Піры заахвоцілі Руаля Амундсена ў яго экспедыцыі да Паўднёвага полюса ў 1911 годзе ўключыць у фінальную партыю з пяці чалавек чатырох прафесійных навігатараў, якія праводзілі дбайныя і незалежныя адзін ад аднаго назіранні з дапамогай компаса, секстанта і тэадалітаў.

Першай рускай экспедыцыяй да Паўночнага полюса лічыцца экспедыцыя Георгія Сядова ў 1912—1914 гадах. Дрэнна падрыхтаваная экспедыцыя была вымушаная правесці дзве зімоўкі ў Арктыцы на борце шхуны «Міхаіл Суворын» («Святы вялікапакутнік Фака»). 2 лютага 1914 года хворы на цынгу Сядоў, разам з матросамі Рыгорам Ліннікам і Аляксандрам Пустошным, на трох сабачых запрэжках выйшлі па лёдзе з бухты Ціхай да полюса. Ужо праз тыдзень Сядоў не мог ісці далей, але загадаў прывязаць сябе да нартаў, каб працягнуць паход. 20 лютага, прайшоўшы крыху больш за сто з больш чым двух тысяч кіламетраў да полюса, Сядоў памёр сярод ільдоў паблізу вострава Рудольфа. Яго спадарожнікі пахавалі цела на востраве і адправіліся ў зваротны шлях. Адна з сабак Сядова, па мянушцы Фрам, засталася на магіле гаспадара.

21 мая 1937 года пры дапамозе самалёта ў раёне Паўночнага полюса (у момант высадкі прыкладна ў 30 кіламетрах) была арганізавана першая навукова-даследчая дрэйф станцыя «Паўночны полюс-1» (СССР) пад кіраўніцтвам Івана Папаніна. Удзельнікі экспедыцыі акіянограф Пётр Шыршоў, метэаролаг Яўген Фёдараў, радыст Эрнст Кренкель і кіраўнік Іван Папаніна на працягу дзевяці месяцаў вялі навуковыя назірання на станцыі. За гэты час яна прайшла ў выніку дрэйфу 2850 км да ўсходняга ўзбярэжжа Грэнландыі, адкуль 19 лютага 1938 года палярнікаў знялі ледаколы «Таймыр» і «Мурман».

1940-2000 гады

Першымі людзьмі, якія ступілі на Паўночны полюс (чыё дасягненне не было падвергнута сумневу), сталі ўдзельнікі савецкай высокашыротных паветранай экспедыцыі «Поўнач-2» пад кіраўніцтвам начальніка Галоўпаўночмаршляху Аляксандра Кузняцова і ў складзе Паўла Гардзіенка, Паўла Сянько, Міхаіла Сомава, Міхаіла Астрэкіна і іншых. 23 красавіка 1948 года, вылецеўшы на трох самалётах з а. Кацельны, яны прызямліліся (прылядніліся) ў 16:44 (маск. ч.) практычна на пункт 90°00'00" паўночнай шыраты. Яны ўсталявалі часовы лагер на Паўночным полюсе і на працягу наступных двух дзён вялі навуковыя назіранні. 26 красавіка даследчыкі вылецелі назад на кантынент.

Праз год, 9 мая 1949 года, два савецкіх навукоўцаў, Віталь Валовіч і Андрэй Мядзведзеў, здзейснілі першы скачок з парашутам на Паўночны полюс.

«» (ЗША) на Паўночным полюсе ў 1959 годзе

3 жніўня 1958 года атамная падводная лодка «Nautilus» (ЗША) стала першым караблём, які дасягнуў Паўночнага полюса (пад вадой). Іншая амерыканская атамная падводная лодка, «Skate», усплыла на полюсе 17 сакавіка 1959 года, стаўшы першым караблём на паверхні вады на Паўночным полюсе. 17 ліпеня 1962 года савецкая атамная падводная лодка «Ленінскі камсамол» стала першай савецкай падлодкай, якая дасягнула Паўночнага полюса.

Першымі людзьмі, якія зрабілі даказанае падарожжа па сушы ад кантынента да Паўночнага полюса, сталі ўдзельнікі амерыканскай экспедыцыі Ральфа Плейстэда (Ralph Plaisted), у якую ўваходзілі Уолтар Педэрсан (Walter Pederson), Джэральд Піцзл (Gerald Pitzl) і Жан-Лук Бамбардзье (Jean-Luc Bombardier). Яны дасягнулі Паўночнага полюса на ўдасканаленых Плейстэдам снегаходах фірмы Bombardier 19 красавіка 1968 года. Іх экспедыцыя, ад старту на адным з астравоў паблізу в. Элсмір (Канада) да фінішу на Паўночным полюсе, заняла 42 дні. Па шляху паліва і харчы ім скідваліся з самалёта.

Першымі, хто дасягнулі Паўночнага полюса без выкарыстання маторнага транспарту, сталі ўдзельнікі Брытанскай трансарктычнай экспедыцыі пад кіраўніцтвам Уолтара Герберта. Ён, разам з Роем Кёрнерам (Roy Koerner), Аланам Джылам (Allan Gill) і Кенетам Хеджэсам (Kenneth Hedges) дасягнуў Паўночнага полюса 6 красавіка 1969 года, выкарыстоўваючы сабачыя запрэжкі, а таксама харчы, якія скідалі з самалётаў. Усяго іх экспедыцыя пераадолела больш 5600 км ад мыса Бароу да в. Заходні Шпіцберген праз Паўночны полюс. Экспедыцыя пачалася 21 лютага 1968 года. У ліпені, прайшоўшы 1900 км па неабсяжным льдах, удзельнікі экспедыцыі разбілі лагер, у якім вымушаны былі спыніцца з-за распачатага раставання льдоў. 4 верасня яны аднавілі шлях, але неўзабаве вымушаныя былі ізноў спыніцца з-за траўмы пазваночніка, атрыманай Джылам. Толькі ў лютым наступнага года, у канцы палярнай зімы, яны здолелі працягнуць свой шлях, дасягнуўшы нарэшце Паўночнага полюса праз Полюс недаступнасці, і працягнулі свой шлях да Шпіцбергена. Экспедыцыя завяршылася 29 мая 1969 года і працягвалася 476 дзён.

17 жніўня 1977 года савецкі атамны ледакол «Арктыка» упершыню ў гісторыі мараплаўства дасягнуў Паўночнага полюса ў надводным плаванні.

Першым чалавекам, які дасягнуў Паўночнага полюса ў адзіночку, у 1978 годзе стаў японскі падарожнік Наомі Уэмура, які пераадолеў за 57 дзён 725 км на сабачых запрэжках, выкарыстоўваючы харчы, якія скідалі з верталёта. Яго падарожжа працягвалася з 7 сакавіка па 1 мая 1978 года, а пачалося з в. Элсмір (Канада).

Першымі, хто дабраўся да Паўночнага полюса на лыжах, сталі ўдзельнікі савецкай экспедыцыі Дзмітрыя Шпаро, у якую таксама ўваходзілі Юрый Хмялеўскі, Уладзімір Карчанеўшы, Вадзім Давыдаў, Анатоль Мельнікаў, Уладзімір Рахманаў і Васіль Шышкароў. Іх паход працягваўся 77 дзён, з 16 сакавіка па 31 мая 1979 года. За гэты час яны пераадолелі 1500 км.

Першай экспедыцыяй, якая здолела дабрацца да полюса без знешняй падтрымкі (гэта значыць без харчоў, якія скідалі з самалёта ці верталёта), стала Міжнародная палярная экспедыцыя Уіла Стегера (Will Steger) у 1986 годзе. Экспедыцыя, у якую таксама ўваходзілі Пол Шэрк (Paul Schurke), Брэнт Бодзі (Brent Boddy), Рычард Вебер (Richard Weber), Джэф Кэрал (Geoff Carroll) і Эн Бэнкрафт (Ann Bancroft), дасягнула Паўночнага полюса на сабачых запрэжках 1 мая 1986 года. Эн Бэнкрафт стала першай жанчынай, якая здзейсніла паход да Паўночнага полюса.

Першым, хто дабраўся да Паўночнага полюса на лыжах і ў адзіночку, стаў француз Жан-Луі Эцьен (Jean-Louis Étienne) 11 мая 1986 года. Яму спатрэбілася 63 дня на гэта падарожжа. Харчы яму скідалі з самалёта.

Першым чалавекам, якія дасягнулі Паўночнага полюса на лыжах у адзіночку і без знешняй падтрымкі, стаў нарвежац Борг Оусланд (Børge Ousland) ў 1994 годзе. 2 сакавіка ён выйшаў з мыса Арктычнае ў архіпелагу Паўночная Зямля і 22 красавіка 1994 года, праз 52 дні, дасягнуў Паўночнага полюса.

Першым вадалазам на дрэйфуючым лёдзе Арктыкі быў Юрый Георгіевіч Пыркін, супрацоўнік Фізічнага факультэта МДУ, якія ўчыніў апусканне 31 снежня 1958 года на дрэйфуючай станцыі «СП-6». Апусканні праводзіліся для ўстаноўкі спецыяльнага комплексу вымяральнай і рэгіструе апаратуры для даследавання дрэйфу льдоў і цеплаабмену ў Цэнтральным палярным басейне. Гэта быў першы выпадак правядзення вадалазных работ у Цэнтральнай Арктыцы. У гэтай экспедыцыі пад лёд спускаліся не прафесіяналы-вадалазы, а спецыялісты-геафізікі. У час экспедыцыі апускання праводзіліся рэгулярна, некалькімі супрацоўнікамі, на глыбіні 10-15 метраў, пры тэмпературы паветра мінус 40 градусаў і вады мінус 1,8 градуса.

Шырокія, планамерныя падводныя пагружэнні ў Цэнтральнай Арктыцы ўпершыню выканала група Уладзіміра Дзмітрыевіча Грышчанка, на «СП-18». 20 красавіка 1967 года група навукоўцаў з Арктычнага і Антарктычнага навукова-даследчага інстытута здзейсніла апусканне ў геаграфічным пункце «Паўночны полюс». Пагружэння ў ходзе экспедыцыі праводзіліся ў асноўным на малыя глыбіні, але так жа быў праведзены адзін спуск на глыбіню 60 метраў, апусканне праводзілася для рамонту акустычнай антэны.

У 1977 годзе на станцыі «Паўночны полюс-23» на працягу пяці месяцаў праводзіліся падлёднай працы групай падводных даследаванняў Арктычнага і Антарктычнага навукова даследчага інстытута ў складзе: Уладзіміра Грышчанка, Генадзя Кадачигова, Мікалая Шастакова і Ігара Мельнікава з Інстытута акеаналогія АН СССР. Праводзіліся назірання за формамі падводнага рэльефу лёду, працэсамі яго адукацыі і разбурэння. Акрамя таго, падлёднай працы на «СП-23» былі пашыраны за кошт падводных кіназдымак. Таксама 8 верасня 1977 года пад лёдам у якасці эксперыменту быў усталяваны падводны дом пнеўматычнай канструкцыі «Спрут».

22 красавіка 1998 года расійскі выратавальнік і дайвер Андрэй Ражкоў распачаў спробу апускання на Паўночным полюсе з аквалангам. Ён спрабаваў дасягнуць глыбіні 50 метраў, аднак загінуў падчас апускання. На наступны год, 24 красавіка 1999 года, міжнародная каманда дайвераў ў складзе Майкла Вольфа (Michael Wolff) (Аўстрыя), Брэт Корміка (Brett Cormick) (Вялікабрытанія) і Боба Васа (Bob Wass) (ЗША) здзейсніла ўдалае апусканне на Паўночным полюсе з аквалангам.

XXI стагоддзе

У апошнія гады падарожжа на Паўночны полюс на ледакол і самалётах стала даволі штодзённым, хоць і дарагім для турыстаў, і прапануецца жадаючым некалькімі турыстычнымі кампаніямі. Самым маладым турыстам, якія пабылі на Паўночным полюсе, на сённяшні дзень лічыцца 8-гадовая Алісія Хемплеман-Адамс (Alicia Hempleman-Adams) (Вялікабрытанія), а самым пажылым — 89-гадовая Дораці Давенхіл Хірш (Dorothy Davenhill Hirsch) (ЗША). З 2002 года на Паўночным полюсе штогод праводзіцца міжнародны марафон.

Крыніцы

[1] Архівавана 20 ліпеня 2014.
Глубина 4261 метр (нявызн.)(недаступная спасылка). Paulsen. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012.
Андерсон У. Р. У Северного полюса // Вокруг света под водой. — М.: Воениздат, 1965. — С. 92—102. — 516 с. — 30 000 экз.
Online Etymology Dictionary (англ.). Праверана 20 сакавіка 2012.
Корякин 2002, с. 81.
Корякин 2002, с. 80.
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Длинные мили Уильяма Парри // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Parry, William Edward. Narrative of an attempt to reach the North pole. — Лондон: John Murray, 1828. — 229 с.
Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 1.
Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 2.
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Гибель «Жаннетты» // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Melville, George Wallace. In The Lena Delta. — Бостон: Houghton, Mifflin And Company, 1885.
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Безумный способ самоубийства доктора Нансена // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. В спор вступают итальянцы // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Henderson, Bruce Who Discovered the North Pole?(англ.) // Smithsonian : журнал. — Вашингтон: Смитсоновский институт, 2009. — В. Апрель. — ISSN 0037-7333.
Корякин, Владислав Сергеевич. Достижение Северного полюса — интригующий детектив ХХ века (нявызн.). (22 мая 2007). Праверана 12 студзеня 2012.
Pala, Christopher. Anatomy of Three Frauds // The Oddest Place on Earth: Rediscovering the North Pole. — Нью-Йорк: Writer's Showcase Press, 2002. — P. 133—153. — 324 p. — ISBN 978-0595214549. (англ.)
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Планы его всегда рассчитаны на подвиг // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Жизнь на льдине // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось (нявызн.)(недаступная спасылка). Вокруг света. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 8 студзеня 2012.
Высокоширотная воздушная экспедиция «Север-2» (1948 г.) (нявызн.)(недаступная спасылка). Арктический и антарктический научно-исследовательский институт (2005-2008). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 9 студзеня 2012.
Логинов, Дмитрий. Великий полярный водоворот просыпается (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2013. Праверана 9 студзеня 2012.
Сафронов-мл., Иван (2009-07-29). "Десантников отправят на Северный полюс". Коммерсантъ. p. 3. Архівавана з арыгінала 19 студзеня 2012. Праверана 2012-01-09.
Калверт, Джеймс. Глава 21 // Подо льдом к полюсу = Surface at the Pole / Сокращенный перевод с английского Н. Г. Кузнецова. — М.: Воениздат, 1962. — С. 180—186. — 208 с. — 15 000 экз.
Жильцов Л. М. Флаг над полюсом // Из бездны вод: Летопись отечественного подводного флота в мемуарах подводников / Сост. Н. А. Черкашин. — М.: Современник, 1990. — С. 469—476. — 557 с. — (серия мемуаров «Память»). — 100 000 экз. — ISBN 5-270-00016-4.
First undisputed overland journey to North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Снова пунктир санного следа // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
First people to reach the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. «Арктика» против Арктики // К полюсу. — М.: Молодая гвардия]], 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
Спичкин В. А., Шамонтьев В. А. Атомоход идет к полюсу. — Л.: Гидрометеоиздат, 1979. — 144 с.
Баранова С. С. К полюсу. — Мурманск: Мурманское книжное издательство, 1978. — 100 с.
First solo expedition to the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). . Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
First people to ski to the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Пешком к вершине планеты // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
First person to reach the North Pole solo (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Børge Ousland – Explorer and Adventurer (нявызн.)(недаступная спасылка). Børge Ousland. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Cormick, Brett Diving the top of the world(англ.) // Diver : журнал. — 2000. — В. Февраль.
Hamilton, Leslie. What It Costs For A Trip To The North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). What It Costs, LLC. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Youngest person to visit the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
Oldest person to visit the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)
North Pole Marathon (нявызн.)(недаступная спасылка). Richard Donovan, Polar Running Adventures. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

Літаратура

Корякин В. С. Фредерик Альберт Кук (руск.). — Наука, 2002. — 248 с. — (Научно-биографическая литература). — ISBN 5-02-022730-7.

[bse-1] [1] Архівавана 20 ліпеня 2014.

[2] Глубина 4261 метр (нявызн.)(недаступная спасылка). Paulsen. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012.

[na-3] Андерсон У. Р. У Северного полюса // Вокруг света под водой. — М.: Воениздат, 1965. — С. 92—102. — 516 с. — 30 000 экз.

[etymology-4] Online Etymology Dictionary (англ.). Праверана 20 сакавіка 2012.

[FOOTNOTEКорякин200281-5] Корякин 2002, с. 81.

[FOOTNOTEКорякин200280-6] Корякин 2002, с. 80.

[7] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Длинные мили Уильяма Парри // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[8] Parry, William Edward. Narrative of an attempt to reach the North pole. — Лондон: John Murray, 1828. — 229 с.

[9] Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 1.

[10] Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 2.

[11] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Гибель «Жаннетты» // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[12] Melville, George Wallace. In The Lena Delta. — Бостон: Houghton, Mifflin And Company, 1885.

[13] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Безумный способ самоубийства доктора Нансена // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[14] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. В спор вступают итальянцы // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[15] Henderson, Bruce Who Discovered the North Pole?(англ.) // Smithsonian : журнал. — Вашингтон: Смитсоновский институт, 2009. — В. Апрель. — ISSN 0037-7333.

[16] Корякин, Владислав Сергеевич. Достижение Северного полюса — интригующий детектив ХХ века (нявызн.). (22 мая 2007). Праверана 12 студзеня 2012.

[cp-17] Pala, Christopher. Anatomy of Three Frauds // The Oddest Place on Earth: Rediscovering the North Pole. — Нью-Йорк: Writer's Showcase Press, 2002. — P. 133—153. — 324 p. — ISBN 978-0595214549. (англ.)

[18] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Планы его всегда рассчитаны на подвиг // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[19] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Жизнь на льдине // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[20] Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось (нявызн.)(недаступная спасылка). Вокруг света. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 8 студзеня 2012.

[21] Высокоширотная воздушная экспедиция «Север-2» (1948 г.) (нявызн.)(недаступная спасылка). Арктический и антарктический научно-исследовательский институт (2005-2008). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 9 студзеня 2012.

[22] Логинов, Дмитрий. Великий полярный водоворот просыпается (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2013. Праверана 9 студзеня 2012.

[23] Сафронов-мл., Иван (2009-07-29). "Десантников отправят на Северный полюс". Коммерсантъ. p. 3. Архівавана з арыгінала 19 студзеня 2012. Праверана 2012-01-09.

[24] Калверт, Джеймс. Глава 21 // Подо льдом к полюсу = Surface at the Pole / Сокращенный перевод с английского Н. Г. Кузнецова. — М.: Воениздат, 1962. — С. 180—186. — 208 с. — 15 000 экз.

[25] Жильцов Л. М. Флаг над полюсом // Из бездны вод: Летопись отечественного подводного флота в мемуарах подводников / Сост. Н. А. Черкашин. — М.: Современник, 1990. — С. 469—476. — 557 с. — (серия мемуаров «Память»). — 100 000 экз. — ISBN 5-270-00016-4.

[26] First undisputed overland journey to North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[ss-27] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Снова пунктир санного следа // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[fp-28] First people to reach the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[29] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. «Арктика» против Арктики // К полюсу. — М.: Молодая гвардия]], 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[30] Спичкин В. А., Шамонтьев В. А. Атомоход идет к полюсу. — Л.: Гидрометеоиздат, 1979. — 144 с.

[31] Баранова С. С. К полюсу. — Мурманск: Мурманское книжное издательство, 1978. — 100 с.

[32] First solo expedition to the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). . Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[ds-33] First people to ski to the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[34] Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Пешком к вершине планеты // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.

[35] First person to reach the North Pole solo (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[36] Børge Ousland – Explorer and Adventurer (нявызн.)(недаступная спасылка). Børge Ousland. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[37] Cormick, Brett Diving the top of the world(англ.) // Diver : журнал. — 2000. — В. Февраль.

[38] Hamilton, Leslie. What It Costs For A Trip To The North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). What It Costs, LLC. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[39] Youngest person to visit the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[40] Oldest person to visit the North Pole (нявызн.)(недаступная спасылка). Guinness World Records. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)

[41] North Pole Marathon (нявызн.)(недаступная спасылка). Richard Donovan, Polar Running Adventures. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2012. (англ.)