Байкал

Байкал (руск.: Байкал) — возера ў Расіі, найглыбейшае возера свету (1642 м). Байкал знаходзіцца ў Усходняй Сібіры на мяжы Іркуцкай вобласці з Бураціяй. Возера багата рыбай. Таксама жыве эндэмік возера — .

Байкал
руск.: Байкал
Паўдзённы Байкал
Морфаметрыя
Вышыня над узроўнем мора	456 м
Даўжыня	636 км
Шырыня	79 км
Плошча	31494 км²
Аб’ём	23 615,39 км³
Найбольшая глыбіня	1 642 м
Басейн
Плошча вадазбору	560 тыс. км²
Упадаюць	Селенга
Выцякаюць	Ангара
Размяшчэнне
Краіна	Расія
Байкал
Ідэнтыфікатары
	16010100111116200000013
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Байкал (значэнні).

Карта Байкала

Геаграфія

Паходжанне тапоніма «Байкал»

Найбольш распаўсюджаныя версіі паходжання тапоніма «Байкал»:

• • Ад назвы народнасці і краіны байырку (байегу, байірку, баюрку)
• Ад бурацкіх бай- «стаяць» і гал «агонь» (па легендзе, Байкал утварыўся на месцы вулкана)
• Ад бурацкага «Байгаал-далай», «шырокі, вялікі вадаём, падобны мору», дзе далай азначае таксама «неаглядны, ўсяленскі, вярхоўны, усявышні».
• Ад бурацкага байхаа «прыродны, натуральны, які існуе»
• Ад бурацкага «багаты агонь»
• Ад якуцкага баай «багаты» і күөл «возера»
• Ад якуцкага байхал, байг’ал «мора», «вялікая, глыбокая вада»
• Ад арабскага Бахр-ал-Бака «мора, якое нараджае шмат слёз», «мора жаху»
• Ад юкагірскага вайгуол «плаўнік: лес, выкінуты на бераг вадой»

Першыя рускія ужывалі эвенкійскую назву «Ламу» («мора»). З другой паловы XVII стагоддзя рускія пераходзяць на назву, прынятую ў буратаў, — бур. Байгал. Пры гэтым яны прыстасавалі яго да сваёй мовы, замяніўшы характэрнае для буратаў «г» на больш звыклае для «к», у выніку чаго канчаткова склалася сучасная назва.

Ранейшая руская назва Байкала — «Святое мора».

На кітайскіх картах і ў апісаннях возера называецца «Байхэ» - «Паўночнае мора»; рака — «Удулхэ», што значыць «Рыбная рака»; рака Лена - «Зулхэ» (апошнія два адпавядаюць бурацкім назвам гэтых тапонімаў).

Геаграфічнае становішча і памеры катлавіны

Байкал знаходзіцца ў цэнтры Азіі, у Расіі, на мяжы Іркуцкай вобласці і Рэспублікі Бурація. Возера працягнулася з поўначы на ​​паўднёвы-захад на 636 км у выглядзе гіганцкага паўмесяца. Шырыня Байкала вагаецца ад 25 да 80 км.

Плошча воднай паверхні складае 31.722 км² (без уліку астравоў), што прыкладна роўна плошчы такіх краін, як Бельгія, Нідэрланды або Данія. Па плошчы воднага люстэрка Байкал займае шостае месца сярод найбуйнейшых азёр свету.

Даўжыня берагавой лініі — 2100 км.

Возера знаходзіцца ў своеасаблівай катлавіне, з усіх бакоў акружанай горнымі хрыбтамі і сопкамі. Пры гэтым заходняе ўзбярэжжа — скалістае і стромкае, рэльеф усходняга ўзбярэжжа — больш спадзісты (месцамі горы адступаюць ад берага на дзесяткі кіламетраў).

Глыбіні

Глыбіня Байкала ў параўнанні з глыбінямі Каспійскага мора і возера Танганьіка

Байкал — самае глыбокае возера на Зямлі. Сучаснае значэнне максімальнай глыбіні возера — 1642 м — было ўстаноўлена ў 1983 годзе Л. Р. Калаціла і А. І. Сулімавым падчас выканання гідраграфічных прац экспедыцыяй Галоўнага ўпраўлення навігацыі і акіянаграфіі Міністэрства абароны СССР у кропцы з каардынатамі 53°14′59″ пн. ш. 108°05′11″ у. д.^HGЯO.

Максімальная глыбіня была нанесена на карты ў 1992 годзе і пацверджана ў 2002 годзе ў выніку выканання сумеснага бельгійска-іспанска-расійскага праекта па стварэнні новай карты Байкала, калі былі аблічбаваныя глыбіні ў 1 312 788 кропках акваторыі возера (значэнні глыбінь былі атрыманы ў выніку перавылічэння дадзеных акустычнага зандзіравання, сумешчаных з дадатковай батыметрычнай інфармацыяй, і , адзін з аўтараў адкрыцця максімальнай глыбіні, Л. Р. Калаціла, быў удзельнікам гэтага праекта).

Калі ўлічыць, што водная роўнядзь возера знаходзіцца на вышыні 456 м над узроўнем мора, то ніжняя кропка катлавіны ляжыць на 1187 м ніжэй за ўзровень Сусветнага акіяна, што робіць чашу Байкала таксама адной з самых глыбокіх мацерыковых упадзін.

Сярэдняя глыбіня возера таксама вельмі вялікая — 744,4 м . Яна перавышае максімальныя глыбіні многіх вельмі глыбокіх азёр. Акрамя Байкала, на Зямлі толькі два азёры маюць глыбіню больш за 1000 метраў: Танганьіка (1470 м) і Каспійскае мора (1025 м).

Аб’ём вады

Адзін з ручаёў, што ўпадаюць у Байкал

Запасы вады ў Байкале гіганцкія — 23 615,39 км ³ (каля 19 % сусветных запасаў прэснай вады — ва ўсіх прэсных азёрах свету змяшчаецца 123 тыс. км ³ вады). Па аб’ёме запасаў вады Байкал займае другое месца ў свеце сярод азёр, саступаючы толькі Каспійскаму мору, аднак у Каспійскім моры вада салёная. У Байкале вады больш, чым ва ўсіх разам узятых пяці Вялікіх азёрах, і ў 25 разоў больш, чым у Ладажскім возеры.

Прытокі і сцёк

У Байкал упадаюць 336 рэк і ручаёў, аднак улічваюцца толькі пастаянныя прытокі. Самыя буйныя з іх — Селенга, Верхняя Ангара, Баргузін, , , . З возера выцякае адна рака — Ангара.

Уласцівасці вады

Асноўныя ўласцівасці байкальскай вады можна сцісла ахарактарызаваць так: у ёй вельмі мала раствораных і ўзважаных мінеральных рэчываў, нікчэмна мала прымешак, шмат кіслароду. Утрыманне мінеральных соляў у вадзе Байкала роўна 96,7 мг/л.

У значнай ступені чысціня вады ў Байкале падтрымліваецца дзейнасцю мікраскапічнага рачка байкальская эпішура, які спажывае арганіку, прапускаючы ваду праз свой арганізм. Байкальская эпішура (лац.: Epischura baicalensis) — від планктонных ракападобных з падкласа весланогіх (Copepoda). Памер дарослага напаўпразрыстага рачка складае каля 1,5 мм. Гэты эндэмік Байкала гуляе найважную ролю ў экасістэме возера, засяляючы ўсю тоўшчу вод і фармуючы да 90 % і больш біямасы вадаёма. Эпішура спажывае асноўную масу багавіння і з’яўляецца важным аб’ектам харчавання байкальскага омуля. Менавіта рачку-эпішуры возера абавязана чысцінёй сваёй вады.

Вада ў Байкале халодная — тэмпература паверхневых пластоў нават летам не перавышае +8 — +9 °C, а ў асобных залівах — +15 °C (максімальная зафіксаваная тэмпература +23 °C). Тэмпература глыбінных пластоў — каля +4 °C.

Вада ў возеры настолькі празрыстая, што асобныя камяні і розныя прадметы бываюць бачныя на глыбіні да 40 метраў. Гэта звычайна бывае вясной, калі вада ў возеры сіняга колеру. Улетку ж і восенню, калі ў прагрэтай сонцам вадзе развіваецца маса раслінных і жывёльных арганізмаў, празрыстасць яе зніжаецца да 8-10 м, і колер становіцца сіне-зялёным і зялёным.

Лёд

Перыяд ледастава ў сярэднім 9 студзеня — 4 мая; замярзае Байкал цалкам, акрамя невялікага, у 15—20 км працягласцю, ўчастка, які знаходзіцца ля пачатку Ангары. Перыяд суднаходства для пасажырскіх і грузавых судоў звычайна з чэрвеня па верасень; навукова-даследчыя судны пачынаюць навігацыю ўслед за вызваленнем возера ад лёду і завяршаюць яе з замярзаннем Байкала, г.зн. з мая па студзень.

Да канца зімы таўшчыня лёду на Байкале дасягае 1 м, а ў залівах — 1,5-2 м. Пры моцным марозе расколіны, якія маюць мясцовую назву «станавыя шчыліны», разрываюць лёд на асобныя палі. Даўжыня такіх расколін — 10-30 км, а шырыня — 2-3 м. Парывы ​​адбываюцца штогод прыкладна ў адных і тых жа раёнах возера. Суправаджаюцца яны гучным трэскам, якія нагадваюць грымоты ці стрэлы з гармат. Чалавеку, які стаіць на лёдзе, здаецца, што ледзяное покрыва лопаецца акурат пад нагамі і ён зараз праваліцца ў бездань. Дзякуючы расколінам у лёдзе рыба на возеры не гіне ад недахопу кіслароду. Байкальскі лёд, акрамя таго, вельмі празрысты, і скрозь яго пранікаюць сонечныя прамяні, таму ў вадзе бурна развіваюцца планктонныя водарасці, якія вылучаюць кісларод. Па берагах Байкала можна назіраць зімой ледзяныя гроты і набрызгі.

Рэльеф дна

Дно Байкала мае яскравы рэльеф. Уздоўж усяго ўзбярэжжа Байкала ў большай ці меншай ступені развіты прыбярэжныя плыткаводдзі (шэльфы) і падводныя схілы; ложа з трох асноўных катлавін возера; ёсць падводныя банкі і нават падводныя хрыбты.

Катлавіна Байкала дзеліцца на тры катлавіны: Паўднёвая, Сярэдная і Паўночная, аддзеленыя адзна ад адной дзвюма хрыбтамі — Акадэмічным і Селенгінскім.

Найбольш выразны Акадэмічны хрыбет, які працягнуўся ад вострава Альхон да Ушканьіх астравоў (якія з’яўляюцца яго самай высокай часткай). Працягласць яго каля 100 км, максімальная вышыня над дном Байкала 1848 м. Таўшчыня донных адкладаў у Байкале дасягае каля 6 тыс. м, і як устаноўлена гравіметрычнай здымкай, у Байкале затопленыя адны з самых высокіх гор на Зямлі, вышынёй больш за 7000 м.

Астравы і паўастравы

На Байкале 27 астравоў (Ушканьі астравы, востраў Альхон, востраў Яркі і іншыя), самы буйны з іх — Альхон (71 км у даўжыню і 12 км у шырыню, размешчаны амаль у цэнтры возера ля яго заходняга ўзбярэжжа, плошча — 729 км², па іншых дадзеных — 700 км²), найбуйнейшы паўвостраў — Святы Нос.

Паходжанне возера

Паходжанне Байкала да гэтага часу выклікае навуковыя спрэчкі. Узрост возера навукоўцы традыцыйна вызначаюць у 25-35 млн гадоў. Гэты факт таксама робіць Байкал унікальным прыродным аб’ектам, бо большасць азёр, асабліва ледніковага паходжання, жывуць у сярэднім 10—15 тысяч гадоў, а потым запаўняюцца глеістымі ападкамі і забалочваюцца.

Аднак існуе таксама версія аб маладосці Байкала, вылучаная доктарам геолага-мінералагічных навук А. В. Татарынавым у 2009 годзе, якая атрымала ўскосныя пацверджанні падчас другога этапу экспедыцыі «Міры на Байкале». У прыватнасці, дзейнасць гразевых вулканаў на дне возера дазваляе навукоўцам меркаваць, што сучаснай берагавой лініі Байкала ўсяго толькі 8 тысяч гадоў, а глыбакаводнай частцы — 150 тысяч гадоў.

Несумнеўна толькі тое, што возера размешчана ў рыфтавай западзіне і па будове падобна, напрыклад, з басейнам Мёртвага мора. Адны даследчыкі тлумачаць утварэнне Байкала яго размяшчэннем у зоне , іншыя мяркуюць наяўнасць пад возерам мантыйнага плюма, трэція тлумачаць утварэнне западзіны пасіўным рыфтынгам у выніку калізіі Еўразійскай пліты і Індастана. Як бы там ні было, пераўтварэнне Байкала працягваецца да гэтага часу — у наваколлях возера пастаянна адбываюцца землятрусы. Ёсць здагадкі аб тым, што прасяданне западзіны звязана з утварэннем вакуумных ачагоў з прычыны вылівання базальту на паверхню (чацвярцічны перыяд).

Сейсмаактыўнасць

Бераг Байкала каля вёскі Сухая (Кабанскі раён, Бурація)

Раён Байкала (т.з. Байкальская рыфтавая зона) адносіцца да тэрыторый з высокай сейсмаактыўнасцю: тут рэгулярна адбываюцца землятрусы, сіла большай часткі якіх складае адзін-два балы па шкале інтэнсіўнасці MSK-64. Аднак здараюцца і моцныя — так, у 1862 годзе пры Цаганскім землятрусе ў паўночнай частцы дэльты Селенгі сышоў пад ваду ўчастак сушы плошчай 200 км² з шасцю бурацкімі улусамі, у якіх пражывала 1300 чалавек, і ўтварыўся заліў Правал.

Моцныя землятрусы адзначаны таксама ў 1903 годзе (Байкальскі), 1950 годзе (Мандзінскі_, 1957 годзе (Муйскі), 1959 годзе (Сярэднебайкальскі). Эпіцэнтр 9-бальнага Сярэднебайкальскага землятрусу знаходзіўся на дне Байкала ў раёне сяла Сухая (паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа). Ва Улан-Удэ і Іркуцку сіла галоўнага штуршку дасягнула 5-6 балаў, назіраліся расколіны і нязначныя разбурэнні ў будынках і пабудовах. Апошнія моцныя землятрусы на Байкале адбываліся ў жніўні 2008 года (9 балаў) і ў лютым 2010 года (6,1 бала).

Клімат

Водная маса Байкала ўплывае на клімат прыбярэжнай тэрыторыі. Зіма тут бывае мякчэйшая, а лета — халаднаватае. Наступ вясны на Байкале затрымліваецца на 10-15 дзён у параўнанні з прылеглымі раёнамі, а восень часта бывае даволі працяглай.

Максімальная зафіксаваная тэмпература паветра — +34 °C, а сярэдняя павышаецца ў апошнія гады.

Раён Байкала адрозніваецца вялікай сумарнай працягласцю сонечнага ззяння. Напрыклад, у пасёлку Вялікае Галавуснае яна даходзіць да 2524 гадзін, што больш, чым на чарнаморскіх курортах. Дзён без сонца ў годзе ў гэтым жа населеным пункце бывае толькі 37, а на востраве Альхон — 48.

Адмысловыя рысы клімату абумоўлены байкальскімі вятрамі, якія маюць уласныя назвы баргузін, сарма, горная, верхавік, култук і іншыя.

Раслінны і жывёльны свет

Саранка

У возеры ўстаноўлена наяўнасць 2630 відаў, падвідаў і разнавіднасцяў жывёл і водных раслін. 2/3 з іх з’яўляюцца эндэмікамі, якія насяляюць толькі ў гэтым вадаёме. Вялікая колькасць жывых арганізмаў у возеры навукоўцы тлумачаць тым фактам, што для тоўшчы байкальскай вады ва ўсіх пластах характэрнае вялікае ўтрыманне кіслароду.

Да эндэмікаў Байкала ставяцца каля 1000 відаў, 96 родаў, 11 сямействаў і падсямействаў. 27 відаў рыб, якія жывуць у возеры, нідзе больш не сустракаюцца.

100 % эндэмізм назіраецца сярод нематод сямейства Мермітыды (28 відаў), многашчацінкавых чарвей (4), губак Lubomirskiidae (14), грегарин (6), рачкоў-ізапод Isopoda (5), вяснянак Plecoptera (2). Амаль усе віды і падвіды рачкоў-амфіпод (349 з 350, 99 %) і скарпенападобрых рыб (31 з 32, 96 %) — эндэмікі возера. 90 % відаў чарвякоў турбелярый (130 з 150) і ракушкавых рачкоў (132 з 150) эндэмічныя. Эндэмічныя для Байкала многія рыбы: 36 з 61 відаў і падвідаў (59 %), 2 сямействы (13,3 %) і 12 родаў (37,5 %).

З рыбы у Байкале водзяцца байкальскі омуль, харыус, сіг, сібірскі асётр (байкальскі асётр) (Acipenser baeri baicalensis), , таймень, шчупакі і іншыя. Найбольш цікавая ў Байкале жывародная рыба галамянка, цела якой утрымоўвае да 30 % тлушчу. Яна здзіўляе біёлагаў штодзённымі кармавымі міграцыямі з глыбінь на плыткаводдзе. Байкал з’яўляецца домам для мноства байкальскіх вышэйшых ракападобных — амфіпод. Сярод іх знаходзіцца і адзіны на Зямлі эндэмік — макрагектопус.

Таксама Байкал унікальны сярод азёр тым, што на вялікай глыбіні тут растуць прэснаводныя губкі.

На Байкале водзіцца 236 відаў птушак. З іх 29 — вадаплаўныя птушкі, галоўным чынам розныя віды качак, зграі якіх часта сустракаюцца падчас плавання па Байкале. Радзей на берагах Байкала можна сустрэць гусей, лебедзяў-клікуноў. На скалістых выспах і ў вусцях прытокаў Байкала ў вялікай колькасці селяцца чайкі. Дзе-нідзе сустракаюцца шэрая чапля і чарназобая гагара. У канцы лета і восенню па берагах Байкала сустракаецца больш за 30 відаў мігруючых кулікоў. Асабліва шмат птушак у дэльтах рэк і на мелкаводных залівах.

Лежбішча байкальскіх нерп

У паўночнай і сярэдняй частках Байкала жыве байкальская нерпа. У чэрвені на берагах Ушканьіх астравоў можна назіраць вялікую колькасць гэтых жывёл — выспы з’яўляюцца іх натуральным лежбішчам. На заходзе сонца нерпы пачынаюць масавы рух да выспаў. Гэтыя жывёлы цікаўныя і часам падплываюць да суднаў з заглушаным рухавіком, працяглы час знаходзячыся побач і стала вынырваючы з вады.

Зноскі

1. Морфометричні дані озера Байкал — 2002.
2. Бартольд В. В. Сочинения (руск.). — М.: Наука, 1968. — Т. 3. — С. 341.
3. Цит. по: Гурулёв Станислав Андреевич. Что в имени твоём, Байкал? (руск.) / Ответственный редактор доктор филологических наук Лубсан Доржиевич Шагдаров. — Новосибирск: Наука, 1982. — 112 с.
4. Дриженко Д. К. Лоция озера Байкал (руск.). — СПб., 1908.
5. Румянцев Г. Н. Баргузинские летописи (руск.). — 2-е изд. — Улан-Удэ, 1956. — С. 56.
6. Откуда взялось название «Байкал» // Байкальские легенды и предания (руск.) / Фольклорные записи Лазаря Ефимовича Элиасова. — 2-е доп. и перераб. изд. — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1984. — С. 70. — 256 с. — 29 000 экз.
7. Мурзаев Э. М., Умурзаков С. У. Гидронимы Иссык-куль и Байкал // Известия АН СССР, серия геогр.. — 1974. — № 6. со ссылкой на работы М. Н. Мельхеева
8. Данзанов Ц. По поводу одной гипотезы // За науку в Сибири. — 1974. — 23 студзеня.
9. Буянтуев Б. Р. К вопросу о происхождении названия «Байкал» // Известия АН СССР, серия геогр.. — 1951. — № 5.
10. Мурзаев Э. М., Умурзаков С. У. Гидронимы Иссык-куль и Байкал // Известия АН СССР, серия геогр.. — 1974. — № 6.
11. Бурятские исторические хроники и родословные (руск.). — Улан-Удэ, 1972. — С. 481.
12. Бый-гал // Байкальские легенды и предания (руск.) / Фольклорные записи Лазаря Ефимовича Элиасова. — 2-е доп. и перераб. изд. — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1984. — С. 71. — 256 с. — 29 000 экз.
13. Рыгдылон Э. Р. О названиях «Байкал» и «Ангара» // Известия АН СССР, серия геогр.. — 1953. — № 5.
14. Статья «Байкал» // Географические названия Республики Бурятия: топонимический словарь. (руск.) / Сост. И. А. Дамбуев, Ю. Ф. Манжуева, А. В. Ринчинова. Научный редактор Л. В. Шулунова, д-р филол. наук. — Улан-Удэ: Издательско-полиграфический комплекс ФГОУ ВПО ВСГАКИ, 2006. — С. 34. — 241 с. — ISBN 5-89610-083-3.
15. Мальцев Ю. Загадка названия озера Байкал // За науку в Сибири. — 1973. — 17 кастрычніка.
16. Бурыкин Алексей Алексеевич. Иноязычная ономастика русских документов XVII–XIX вв., относящихся к открытию и освоению Сибири и Дальнего Востока России, как исторический источник. Автореф. дис. на соискание учёной степени доктора исторических наук (руск.). — Санкт-Петербург, 2011.
17. Юкагирский язык (руск.). Языки народов Сибири, находящиеся под угрозой исчезновения. Отдел Севера и Сибири ИЭА РАН. Архівавана з першакрыніцы 27 студзеня 2014. Праверана 30 верасня 2013.
18. Справочный энциклопедический словарь (ред. А. Старчевский). СпБ, 1849 г.
19. Байкал в цифрах (краткий справочник) (руск.). — Иркутск: Изд-во ИП «Макаров С. Е.», 2001. Выборочные данные из этого справочника (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 студзеня 2009.
20. Колотило Л.Г. Военные моряки Байкала: проблемы исторической реконструкции деятельности военных моряков российского флота по физико-географическому изучению и освоению озера Байкал в XVIII—XX вв. (руск.). — СПб.: Навука, 2004. — 560 с. — ISBN 5-02-025048-1.
21. Озеро Байкал. Средняя часть. От устья реки Селенги до мыса Ижимей. М. 1:200000. Адмиралтейский № 62061 (руск.). — СПб.: ГУНиО, 1992.
22. A new bathymetric map of Lake Baikal. (англ.). users.ugent.be. Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2019. Праверана 6 красавіка 2019. INTAS Project 99-1669. Ghent University, Ghent, Belgium; Consolidated Research Group on Marine Geosciences (CRG-MG), University of Barcelona, Spain; Limnological Institute of the Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences, Irkutsk, Russian Federation; State Science Research Navigation-Hydrographic Institute of the Ministry of Defense, St. Petersburg, Russian Federation. Morphometric data.
23. Крупнейшие озёра мира (руск.). earth06.narod.ru. Архівавана з першакрыніцы 7 красавіка 2019. Праверана 6 красавіка 2019.
24. Физико-географическая характеристика оз. Байкал (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2012. Праверана 24 жніўня 2011.
25. One of the many rivers flowing into the lake (англ.). www.flickr.com. Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2019. Праверана 6 красавіка 2019. —
26. Погода на Байкале (руск.). baikal.ru. Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2019. Праверана 6 красавіка 2019. ЦНИТ ИГУ. — Baikal.ru
27. Галазий Г. И. Байкал в вопросах и ответах (руск.). — 1989.
28. Иван Щеглов.. Новые погружения «Миров» на Байкале укрепили гипотезу о молодости озера (руск.)(недаступная спасылка). РИА Новости (1 ліпеня 2009). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 3 ліпеня 2010.
29. Средняя годовая температура на Байкале повысилась на 2 градуса (руск.). ria.ru. Архівавана з першакрыніцы 1 жніўня 2018. Праверана 6 красавіка 2019.
30. Беркин Н. С., Макаров А. А., Русинек О. Т. Байкаловедение (руск.). — Иркутск: Ирк. гос. ун-т, 2009. — 291 с.
31. Эндемики Байкала (руск.). lake.baikal.ru. Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2019. Праверана 6 красавіка 2019. Научно-образовательный центр «Байкал»
32. Кожов М. М. Животный мир озера Байкал. — Иркутск: ОГИЗ, 1947. — С. 3-303.
33. Кожов М. М. Биология озера Байкал. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — 316 с.
34. Аннотированный список фауны озера Байкал и его водосборного бассейна. Байкал / О. А. Тимошкин [и др.]. — Новосибирск: Наука, 2001. — Т. 1, кн. 1. — 831 с.
35. Растительный и животный мир Байкала (руск.). Байкальский музей ИНЦ СО РАН. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2020. Праверана 10 лютага 2020.

Спасылкі

• baikal.mobi Архівавана 30 верасня 2011.
• Вэб-камера анлайн: Возера Байкал, Пасёлак Лісцвянка, Іркуцкі раён, Расійская Федэрацыя
• Eduard Y. Osipov., Oleg M. Khlystov. Glaciers and meltwater flux to Lake Baikal during the Last Glacial Maximum // Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 294 (2010) 4-15. Архівавана 12 кастрычніка 2017.