Рым

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Рым (значэнні).

Рым (італ.: Roma) — сталіца Італіі і самы вялікі і самы густанаселены горад у краіне і камуна, з больш чым 2,8 мільёну жыхароў у 1287 км². Горад размешчаны ў цэнтральна-заходняй частцы італьянскага паўвострава, на рацэ Тыбр у рэгіёне Лацыё. Гісторыя Рыма ахоплівае дзве з паловай тысячы гадоў. Горад быў сталіцай , Рымскай рэспублікі і Рымскай імперыі, якая была дамінуючай сілай у Заходняй Еўропе і землях Міжземнамор’я больш за семсот год з I стагоддзя да нашай эры да VII стагоддзя нашай эры. З I стагоддзя нашай эры Рым быў рэзідэнцыяй папства, а пасля сканчэння візантыйскага панавання, у VIII стагоддзі ён стаў сталіцай Папскай вобласці, і працягваў існаваць у такім статусе да 1870 года. У 1871 годзе Рым стаў сталіцай Каралеўства Італіі, якая 1946 годзе пераўтварылася ў Італьянскую Рэспубліку.

Горад Рым італ.: Roma Герб^[d] Сцяг^[d] Краіна  Італія Рэгіён Лацыё Правінцыя Каардынаты 41°54′ пн. ш. 12°30′ у. д.^HGЯO Кіраўнік Раберта Гуалцьеры Заснаваны каля 21 красавіка 753 да н.э. Плошча 1287 км² Вышыня цэнтра 37 м Водныя аб’екты Тыбр, Aniene^[d] і Тырэнскае мора Насельніцтва ▼2 748 109 чал. (1 студзеня 2023) Шчыльнасць 2232 чал./км² Этнахаронім рымлянін, рымлянка, рымляне Часавы пояс UTC+1, летам UTC+2 Тэлефонны код 06 Паштовыя індэксы 00100 (generico), 00121 - 00199 Аўтамабільны код RM Код ISTAT 058091 Афіцыйны сайт comune.roma.it святыя заступнікі Апосталы Пётр і Павел дзень камуны 29 чэрвеня Рым на карце Італіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пасля Сярэднявечча, Рым знаходзіўся пад уладай Папаў, як то Аляксандр VI і Леў X, які ператварыў горад у адзін з буйных цэнтраў італьянскага Адраджэння, разам з Фларэнцыяй. Сучасны выгляд Базіліка Святога Пятра атрымала ў тыя часы, а Сіксцінская капэла была распісана Мікеланджэла. Вядомыя мастакі і архітэктары, як то Брамантэ, Берніні і Рафаэль пражывалі некаторы час у Рыме, спрыяючы развіццю стыляў рэнесансу і барока.

У 2007 годзе Рым увайшоў у спіс 11 самых наведвальных гарадоў у свеце, быў трэцім самым наведвальным у Еўрапейскім Звязе, і самым папулярным горадам Італіі. Горад з’яўляецца вельмі прывабным месцам у эканамічным плане з пункту гледжання рэпутацыі і актываў. Яго гістарычны цэнтр уключаны ЮНЕСКА ў Спіс сусветнай спадчыны. Помнікі і музеі, як то музеі Ватыкана і Калізей знаходзяцца сярод 50 сусветных найбольш наведвальных турыстычных месцаў. У Рыме прайшлі ў 1960 годзе летнія Алімпійскія гульні і ў цяперашні час горад удзельнічае ў барацьбе за права правядзення летніх Алімпійскіх гульняў 2020 года.

У межах Рыма размяшчаецца незалежная дзяржава Ватыкан — рэзідэнцыя Каталіцкай Царквы.

Гісторыя

Карта Рыма (выданне 1870)

Старажытны Рым

Першыя паселішчы на месцы сучаснага Рыма з’явіліся задоўга да традыцыйнай даты заснавання горада.

Царскі перыяд

План Рыма з абазначэннем чырвонай лініяй

Згодна з самай распаўсюджанай легендай, браты Ромул і Рэм, народжаныя ад прадстаўніцы роду цароў Альба-Лонга Рэі Сільвіі і бога Марса, выраслі на беразе Тыбра. Аднавіўшы на троне Альба-Лонга законнага кіраўніка — свайго дзеда , Ромул і Рэм вярнуліся да Тыбра для стварэння калоніі. Паміж братамі ўзнікла сварка, Ромул забіў Рэма і заснаваў умацаванае паселішча на Палаціне. У I стагоддзі да н.э. было вылічана некалькі дат стварэння Рыма, найбольш вядомая з якіх —

Ромул з’яўляецца першым царом Рыма. Усяго традыцыя называе 7 цароў. Цар Сервій Тулій традыцыйна называецца будаўніком вядомай . Падчас царскай эпохі ў Рыме з’явіліся першыя храмы, у тым ліку Храм Весты і . Паводле звестак гісторыка Сервій Тулій падчас першага перапісу налічыў у Рыме 80 тысяч грамадзян.

Рэспубліканскі лад

ля сучаснай «Stazione Termini»

Доўгі час горад быў абмежаваны Сервіюсавай сцяной, якая з’яўлялася не столькі фізічнай, колькі сакральнай мяжой горада, для абазначэння мяжы Рыма выкарыстоўваўся тэрмін . Па меры пашырэння Рымскай дзяржавы былі пракладзеныя дарогі, якія спачатку звязалі Рым з калоніямі ў Італіі, а затым і з аддаленымі правінцыямі.

Цэнтральнай плошчай Рыма стала даліна паміж Палацінам і Квірыналам, вядомая як Форум. Адсюль разыходзіліся важнейшыя вуліцы: , якая вяла да галоўнай святыні Рыма — . Паралельна ёй, ля падножжа Палаціна, праходзіла і іншыя вулачкі. Іншай важнай плошчай унутры горада быў рынак жывёлы ў Тыбры — Бычыны форум, які размяшчаўся ў самай ажыўленай гандлёвай частцы горада. Па суседстве, але па-за сценамі горада, ляжаў рынак агародніны.

Колькасць храмаў рэспубліканскага Рыма даказвае глыбокую рэлігійнасць рымскага народа, у кожнай частцы горада можна, на падставе далёка няпоўнага падання, налічыць некалькі буйных свяцілішчаў. Таксама ў горадзе знаходзіўся храм старажытнай трыяды Цэрэс, Лібер і Лібера (па-лацінску: Ceres, Liber, Libera), пабудаваны, паводле падання, у 496 годзе да н.э.

У эпоху рэспублікі практычны розум рымляніна быў накіраваны больш за ўсё на павелічэнне і карыснае размяшчэнне капітала. Адсюль шарока выкарыстоўвалася пабудова спехам, з найбольш таннага матэрыялу і ў магчыма большую колькасць паверхаў. Такі характар ​​будаўніцтва быў прычынай сталых скаргаў насельніцтва на прыгнёт кватэрнай платы, нездавальняючага стану горада ў санітарным і эстэтычным стаўленні і страшэнай дарагоўлі месцаў пад пабудовы. Палітычная ўлада не давала месца рэформам у гэтым кірунку. У апошнія смутныя гады рэспублікі большасці грамадзянам было, прытым, не да паляпшэння ўмоў гарадскога жыцця, не да пабудовы новых грамадскіх будынкаў і нават не да падтрымання старых.

З ростам і пашырэннем Рымскай дзяржавы назіралася паступовае змяненне самога горада, які быў ужо сталіцай вялікай імперыі. Пашырэнне памераў Луцыем Карнеліем Сулам і ўзвядзенне новых пабудоў Гнеем Пампеем папярэднічалі дзейнасці Цэзара і Аўгуста. Цэлыя мястэчкі, што ўзніклі ля Тыбра, на Марсавым полі, за porta Capena, па Апіевай дарозе, неабходна было зрабіць юрыдычна часткай горада, у склад якога яны фактычна ўваходзілі. Толькі такім шляхам можна было стварыць людскія ўмовы дзя жыцця ў цэнтры горада, адцягнуць жыццё на ўскраіны і падаць больш прастору для грамадскіх будынкаў у цэнтры.

Імперскія часы

Пантэон

Гай Юлій Цэзар узвёў новы будынак сената і заклаў новую калясальную базіліку на заходнім баку форуму, названай яго імем. Яму ж належыць ідэя стварэння новай тэрыторыю для грамадскіх будынкаў на Марсавым полі і злучэння, побач пабудоў грамадскага і рэлігійнага характару, стары горад ля форума з новым горадам на Марсавым полі. Першая з гэтых ідэй знайшла свой выраз у пабудове порціка для галасаванняў на Марсавым полі (па-лацінску: Saepta Julia), другая — у стварэнні штучных плошчаў (па-лацінску: Fora), якія, у сутнасці, з’яўляліся нічым іншым, як дварамі вакол цэнтральнага храма. Першай з іх быў форум Юлія Цэзара з храмам Венеры-Прамаці Юліеў. Поўнае ажыццяўленне планаў Цэзара знайшлі сваё месца толькі пры Аўгусце, які стварыў новы горад чатырнаццаці кварталаў. Рым з гэтага часу згубіў свой характар ​​ўмацаванага горада, прастора ўсярэдзіне была канчаткова забудавана, а ў межы горада ўвайшлі прадмесця.

На Рымскім форуме, акрамя рэстаўрацыі і перабудовы храмаў, курыі і базілікі Юлія, Аўгусту належыць пабудова храма Цэзара і новага цэнтра палітычнага жыцця Рыма, якая перайшла на форум і засяродзілася вакол новай народнай трыбуны, новых ростраў. Каля форуму Цэзара паўстаў форум Аўгуста, а паблізу ад яго размясціўся Храм Марса-Мсціўца, чым быў зроблены новы крок да злучэння цэнтра з Марсавым полем. Быў таксама пабудаваны захаваўшыся да нашых дзён Пантэон.

Руіны рымскага Форума

У часы кіравання імператара Нерона ў Рыме адбыўся «». Горад цалкам быў адбудаваны, на гэты раз больш прыгожа. Шэраг мераў паліцэйскага характару змяніў выгляд вуліц. Новыя дамы мелі больш прыстойны выгляд: адной з мераў Веспасіяна было абавязкова забеспячэнне кожнага дома порцікам, дзякуючы чаму вуліцы атрымлівалі выгляд крытых галерэй. Свабоднай прасторай пасля пажару Флавіі скарысталіся для сваіх манументальных пабудоў. У даліне паміж Палацінам і Эсквілінам паўстаў Калізей, вакол яго — шэраг пабудоў службовага характару.

Дзейнасць першых імператаў бліскучым чынам давяршае Траян, ён канчаткова звязаў шэраг імператарскіх плошчаў з Марсавым полем калясальнай плошчай (па-лацінску: Forum Traianum). Галоўным стварэннем Адрыяна быў Храм Венеры і Ромы на Веліі, узвядзеннем якога было скончана ператварэнне цэнтральнай частцы горада ў шэраг бліскучых пабудоў, якія злучалі форум з Марсавым полем з аднаго боку і з плошчай ля Калізея — з іншай. За Тыбрам Адрыян пабудаваў сабе маўзалей, які існуе па сёння ў выглядзе крэпасці Св. Анёла, там жа паўстаў у гэтыя часы і новы цырк. Імператары вялі актыўнае будаўніцтва грандыёзных .

Пазней будаўніцтва новых будынкаў значна замарудзілася з-за складанага становішча Рымскай імперыі. У канцы III стагоддзя былі ўзведзены новыя ўмацаванні, вядомыя як сцяна Аўрэліяна. Яны ахоплівалі ўвесь парослы горад з яго затыбраўскай часткай. Яны супадалі з мытнай лініяй і збольшага з мяжой , але ў многіх выпадках у межы сценя былі ўведзеныя і грабніцы. У IV стагоддзі пачынаецца будаўніцтва хрысціянскіх храмаў. Складаны для горада час наступіў у V стагоддзі. У 410 годзе Рым узяў і разрабаваў правадыр вестготаў Аларых, у 455 годзе горад жорстка разрабавалі вандалы.

Сярэднявечча

Плятын. Акведук Клаўдзія

У 476 годзе Адаакр скінуў апошняга заходне-рымскага імператара, але хутка ў сваю чаргу саступіў месца остготу Тэадорыху, панаванне якога адзначылася пачаткам шырокай рэстаўратарскай дзейнасцю ў горадзе. Падчас вайны Візантыі супраць остготаў у 536—552 гадах Рым шэсць разоў падвяргаўся аблозе і пераходзіў з рук у рукі. Пры гэтым остгоцкія цары, і ў асаблівасці Тотыла, бралі шматлікіх закладнікаў з ліку жыхароў Рыма, што прывяло да знішчэння самых шляхетных прозвішчаў і паменшыла насельніцтва Рыма да 30—40 тысяч чалавек. На працягу наступных двух стагоддзяў, калі значная частка Італіі была адрынута ад Візантыі лангабардамі, Папы сталі граць значную ролю ў свецкіх справах горада пры намінальным падпарадкаванні слабой Візантыі, гэта значыць .

Нягледзячы на тое, што імператары працягвалі падтрымліваць асобныя будынкі, але з цягам часу большасць грамадскіх будынкаў павольна пачало разбурацца. Разбурэнню будынкаў спадарожнічала выкраданне з іх упрыгожванняў з бронзы, мармуру і іншага каштоўнага матэрыялу. З узвышэннем ролі Папаў усё большую ролю ў горадзе стала гуляць базіліка Святога Пятра і цэнтр горада павольна перамясціўся на Ватыканскі ўзгорак, вакол якога ўжо пры Папе ўзводзяцца новыя абарончыя збудаванні.

Старыя будынкі бесперашкодна руйнаваліся, захоўваліся толькі тыя, у якіх знайшлі сабе прытулак хрысціянскія цэрквы або феадальныя крэпасці. Так , размешчаны побач з Ватыканскім пагоркам, яшчэ пры пабудове сценаў Аўрэліянам стаў невялікай крэпасцю, а з часам ператварыўся ў непрыступны папскі замак святога Анёла.

Геаграфія

Здымак Рыма зроблены са спадарожніка

Рым размяшчаецца ў рэгіёне Лацыё ў цэнтральнай Італіі на рацэ Тыбр. Першапачатковае пасяленне было створана на пагорках, якія стаялі ля броду праз раку, які з’яўляецца адзіным натуральным пераходам праз раку ў гэтым раёне. Горад быў пабудаваны на сямі пагорках: Авенцін, Цэлій, Капітолій, Эсквілін, Палацін, Квірынал і Вімінал. Праз сучасны Рым працякае таксама іншая рака , якая ўпадае ў Тыбр на поўнач ад гістарычнага цэнтра горада.

Нягледзячы на тое, што цэнтр горада размяшчаецца ў 24 кіламетрах ад унутранага Тырэнскага мора, тэрыторыя горада з часам пашыралася і горад дарос да берага, дзе зараз у паўднёва-заходняй частцы горада месціца раён . Вышыня цэнтральнай частцы гораду вагаецца ад 13 да 139 метраў над узроўнем мора. Сучасны горад займае агульную плошчу ў 1 285 км², маючы ў сваіх мяжах вялікую колькасць зялёных зон.

Клімат

Рым мае міжземнаморскі клімат паводле , што характэрна для міжземнаморскага ўзбярэжжа Італіі. Вясна і восень мяккая. Станам на жнівень, максімальная сутачная тэмпература часта перавышае 30 °C. Традыцыйна, шматлікія кампаніі прывыклі да закрыцця ў жніўня, бо рымляне ў гэты час наведваюць курорты. У апошнія гады, аднак, у адказ на рост турызму і змяненне звычак працы, горад застаецца адкрытымі на працягу ўсяго лета. Сярэдняя максімальная тэмпература ў студзені складае каля 12,9 °C, а ў спякотныя перыяды яна можа быць вышэйшай, але мінімумы меншыя за нуль не з’яўляюцца рэдкасцю да гэтага сезону. Снегапады могуць паўстаць у зімовыя месяцы, але гэтая з’ява назіраецца рэдка.

Летні сезон доўжыцца каля 6 месяцаў, з мая па кастрычнік. Два месяцы, красавік і лістапад, з’яўляюцца пераходнымі, у гэты перыяд тэмпература зрэдку бывае вышэй за 20 °C. Снежань, студзень, люты і сакавік з’яўляюцца халоднымі месяцамі, з сярэднімі тэмпературай у 13,1 °C. Сярэдняя адносная вільготнасць складае 74,8 %.

Клімат Рыма
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Сярэдні максімум, °C	11,9	13,0	15,2	17,7	22,8	26,9	30,3	30,6	26,5	21,4	15,9	12,6	20,4
Сярэдняя тэмпература, °C	7,5	8,2	10,2	12,6	17,2	21,1	24,1	24,5	20,8	16,4	11,4	8,4	15,2
Сярэдні мінімум, °C	3,1	3,5	5,2	7,5	11,6	15,3	18,0	18,3	15,2	11,3	6,9	4,2	10,0
Норма ападкаў, мм	66,9	73,3	57,8	80,5	52,8	34,0	19,2	36,8	73,3	113,3	115,4	81,0	804,3
Крыніца: Servizio Meteorologico dell'Aeronautica Militare

Насельніцтва

Універсітэты

• Рымскі ўніверсітэт Ла Сапіенца (італ.: Sapienza Universita di Roma) (заснаваны 1303)
• Папскі Універсітэт Святога Тамаша Аквінскага (лац.: Pontificia Universitas Studiorum a Sancto Thoma Aquinate in Urbe) (заснаваны 1580)

Транспарт

Рым валодае двума сучаснымі міжнароднымі аэрапортамі — гэта аэрапорт імя Леанарда да Вінчы і аэрапорт Чампіна (больш маленькі, у асноўным абслугоўвае эканом-рэйсы). У самім горадзе ёсць метро, маршруты аўтобуса, тралейбуса і трамвая. У 1955 годзе быў адчынены рымскі метрапалітэн.

Славутасці

Пантэон

• Рымскі Форум (Forum Romanum), эканамічны, палітычны і рэлігійны цэнтр старажытнага Рыму
• Імператарскія форумы, ансамбль плошчаў, апраўленых калонным порцікам і з коннай статуяй імператара ў цэнтры
• Калізей (Colosseum), старажытнарымскі амфітэатр
• Пантэон (Pantheon), старажытнарымскі храм усіх богаў
• Замак Святога Анёла (Castel Sant' Angelo), першапачаткова — маўзалей Адрыяна, у эпоху Сярэднявечча быў перабудаваны ў
• Сабор Святога Пятра (Basilica di San Pietro), самая вялікая царква ў міры, цэнтр каталіцызма (размешчаны на тэрыторыі дзяржавы Ватыкан)
• (Piazza Navona) з працы Джавані Ларэнца Берніні
• Фантан Трэві (Fontana di Trevi), самы знакаміты фантан Рыму
• Нацыянальны музей Рыма

Фатаграфіі

Рымскі Форум

Фантан Трэві

Рымскі Калізей

Горад-пабрацім

• Парыж

Гарады-партнёры

• Афіны, Грэцыя
• Пекін, Кітай (23 кастрычніка 1997)
• Каір, Егіпет
• Кіеў, Украіна (ад 1999)

Вядомыя асобы

• Джузэпэ Валерыяні
• Сафі Ларэн
• Джуліё Качыні
• Арнэла Муці
• Альберта Маравія
• Агнешка Рымская
• Джузэпіна Ваніні

Гл. таксама

• Рымскі оперны тэатр
• Мост Фабрыча
• Музей Пігарыні
• Сан-Джавані-а-Порта-Лаціна
• Галерэя Спада

Крыніцы

1. https://tg24.sky.it/roma/2021/10/21/roberto-gualtieri-sindaco-giunta-roma Праверана 14 кастрычніка 2022.
2. https://demo.istat.it/?l=it
3. «Rome, city, Italy» Архівавана 20 красавіка 2010.. Columbia Encyclopedia (6th ed.). 2009.
4. Bremner, Caroline (12 December 2008). «Euromonitor International’s Top City Destinations Ranking» Архівавана 11 студзеня 2010.. Euromonitor International.
5. «European city brands». City Mayors. 28 August 2008.
6. «Historic Centre of Rome, the Properties of the Holy See in that City Enjoying Extraterritorial Rights and San Paolo Fuori le Mura». UNESCO World Heritage Center.
7. «Itv News | The 50 Most Visited Places in The World» Архівавана 2 кастрычніка 2009.. Itvnews.tv.
8. «Comitato Roma 2020» Архівавана 11 чэрвеня 2011.. 2020roma.it.
9. Ravaglioli, Armando (1997) (in Italian). «Roma anno 2750 ab Urbe condita». Rome: Tascabili Economici Newton. ISBN 88-8183-670-X.
10. World Map of Köppen−Geiger Climate Classification.
11. «Storia della neve a Roma» Архівавана 27 ліпеня 2013.. meteo-net.it

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рым
• Сайт музеяў Рыму (італ.)
• Рым Архівавана 5 чэрвеня 2008. на старонках інтэрнэт-газеты
• даведнік: Рым (італ.)