Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Бактэрыі (Bacteria або Eubacteria) — царства пракарыятычных арганізмаў. Вывучэннем бактэрый займаецца навука бактэрыялогія.
| Бактэрыі | ||||||||||||
 | ||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | ||||||||||||
| Bacteria | ||||||||||||
| Надтыпы і тыпы | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Вядома больш за 2000 відаў, якія належаць да пракарыётаў, што не маюць аформленага клетачнага ядра. У сучаснай класіфікацыі на аснове сукупнасці марфалагічных, культуральных і фізіёлага-біяхімічных прыкмет усіх бактэрый падзяляюць на эўбактэрыі (сапраўдныя бактэрыі) і архебактэрыі.
Будова бактэрый
Гэта мікраскапічныя, часцей за ўсё аднаклетачныя арганізмы, якія маюць клеткі рознай формы і памераў. Вядома некалькі асноўных форм бактэрыяльных клетак. Акруглыя або авальныя клеткі — гэта кокі. Кокі могуць быць злучаны папарна або ў ланцужкі, а іх групы могуць мець выгляд шчыльных пачкаў або вінаграднай гронкі. Прамыя, выцягнутыя ў даўжыню бактэрыі — палачкі, бацылы, кластрыдыі, . Падобныя на палачкі, але з адным выгнутым канцом — гэта вібрыёны, а выгнутыя па ўсёй даўжыні — спірылы, спірахеты. Дыяметр бактэрый 0,1—10 мкм, даўжыня 1—20 мкм, а ніткаватыя шматкяетачныя бактэрыі дасягаюць 50—100 мкм.
Клетка бактэрый складаецца з абалонкі і ўнутрыклетачнага змесціва. Абалонку клетак бактэрый складаюць цытаплазматычная мембрана і клетачная сценка. Галоўным умацавальным рэчывам клетачнай сценкі бактэрый з’яўляецца . Дзякуючы клетачнай сценцы клеткі бактэрый захоўваюць сваю форму і вытрымліваюць высокі асматычны ціск.
У некаторых відаў бактэрый звонку ад клетачнай сценкі можа быць яшчэ адзін слой абалонкі, які называецца капсулай. Рэчывы капсулы злучаны менш трывала, чым у клетачнай сценцы, і ўтвараюць слізістую масу. Капсула ахоўвае клетку ад высыхання або (у хваробатворных бактэрый) ад згубнага ўздзеяння клетак крыві чалавека і жывёл.
Бактэрыі бываюць рухомыя і нерухомыя. У рухомых бактэрый ёсць адзін або некалькі жгуцікаў. Жгуцік уяўляе сабой тонкую ніць, ніжняя частка якой замацавана ў цытаплазматычнай мембране і клетачнай сценцы. Тая частка жгуціка, якая выступае вонкі, па даўжыні перавышае даўжыню ўсёй клеткі. Яна можа вельмі хутка круціцца і адштурхоўваць вадкасць так, каб клетка магла плысці.
У састаў бактэрыяльнай клеткі таксама ўваходзяць цытаплазма, арганоіды і адна храмасома, якія знаходзяцца пад абалонкай.
Цытаплазма ўяўляе сабой вязкую вадкасць, якая складаецца з вады і раствораных у ёй рэчываў. У ёй адсутнічаюць арганоіды, у састаў якіх уваходзяць мембраны. Ёсць толькі дробныя немембранныя арганоіды, якія служаць месцам утварэння найбольш важных для жыцця клеткі рэчываў — бялкоў. У адной бактэрыяльнай клетцы знаходзіцца некалькі дзясяткаў тысяч такіх арганоідаў.
У бактэрый адсутнічае клетачнае ядро. Таму адзіная храмасома бактэрый размяшчаецца непасрэдна ў цытаплазме.
Жыццядзейнасць бактэрый
Паводле спосабу жыўлення вылучаюць аўтатрофы і гетэратрофы. Большую частку вядомых навуцы відаў бактэрый складаюць гетэратрофы. Частка гетэратрофных бактэрый селяцца побач і выкарыстоўваюць арганічныя рэчывы, якія яны выдзяляюць. Калі такое сумеснае пражыванне пэўнага віду бактэрый з арганізмамі іншых відаў з’яўляецца пастаянным, яно называецца сімбіёзам. Бактэрыі-сімбіёнты могуць выкарыстоўваць арганічныя рэчывы іншых арганізмаў і наносіць ім шкоду. Такія бактэрыі называюцца паразітамі. Прыкладамі бактэрый-паразітаў з’яўляюцца ўсе віды хваробатворных бактэрый. Часам абодва ўзаемадзейныя арганізмы могуць атрымліваць карысць ад сімбіёзу. Прыкладам гэтаму могуць быць узаемаадносіны бактэрый з некаторымі раслінамі. Бактэрыі, якія жывуць у каранях гароху або канюшыны, атрымліваюць ствараемыя гэтымі раслінамі арганічныя рэчывы; у сваю чаргу, бактэрыі ператвараюць атмасферны азот у рэчывы, карысныя для раслін.
Большая частка бактэрый спажываюць арганічныя рэчывы адмерлых арганізмаў або іх частак. Выкарыстоўваючы арганічныя рэчывы, якія ў іх утрымліваюцца, як пажыўныя, бактэрыі ператвараюць гэтыя рэчывы ў неарганічныя. Такія мікраарганізмы называюцца сапратрофамі.
Некаторыя аўтатрофы выкарыстоўваюць энергію, што вызваляецца пры акісленні неарганічных рэчываў. Такія бактэрыі насяляюць глебу, дно балот, азёр і мораў, а таксама гарачыя крыніцы, якія б’юць з-пад зямлі побач з вулканамі. Значна шырэй распаўсюджаны ў прыродзе аўтатрофныя бактэрыі, якія, падобна да раслін, выкарыстоўваюць для свайго існавання сонечнае святло. Таму яны насяляюць не дно, а верхнія слаі вадаёмаў. Найбольш распаўсюджанымі сярод іх з’яўляюцца цыянабактэрыі.
Залежна ад тыпу дыхання бактэрый падзяляюць на аэробы і анаэробы. Для некаторых відаў бактэрый неабходны кісларод. Аднак вядомы і такія віды, для якіх прысутнасць кіслароду згубная. Яны пасяляюцца на вялікіх глыбінях у акіянах або глыбока пад зямлёй у нафтавых і газавых радовішчах. Але больш за ўсё ў прыродзе такіх відаў бактэрый, якія могуць у залежнасці ад умоў выкарыстоўваць для дыхання кісларод або абыходзіцца без яго.
Размнажаюцца бактэрыі пры дапамозе бінарнага дзялення. Клеткі бактэрый вельмі маленькія і маюць простую будову, таму яны размнажаюцца хутчэй за ўсіх арганізмаў. Калі неабходныя для жыцця ўмовы максімальна спрыяльныя, кожная бактэрыя можа ператварацца ў дзве такія ж клеткі кожныя 20 мін. За гэты час клетка дасягае сваіх максімальных памераў, і ў ёй падвойваецца храмасома. Адначасова з гэтым у клетцы назапашваюцца рэчывы, неабходныя для фарміравання перагародкі ў цэнтральнай частцы.
Некаторыя бактэрыі ўтвараюць споры, калі ўмовы для жыцця бактэрый у месцах іх рассялення пагаршаюцца (становіцца занадта холадна або суха ці расходуюцца ўсе пажыўныя рэчывы). Для гэтага ўнутры іх клетак вакол храмасомы і невялікай колькасці цытаплазмы, якая да яе прылягае, утвараецца вельмі тоўстая абалонка. Пасля гэтага клетка разбураецца, а пакрытая абалонкай храмасома застаецца. У стане споры бактэрыі не дыхаюць і не жывяцца, але пры гэтым застаюцца жыццяздольнымі сотні гадоў. Трапіўшы ва ўмовы, спрыяльныя для жыцця бактэрый, такія споры зноў становяцца звычайнымі клеткамі. Бактэрыяльныя споры (гл. таксама споры) не з’яўляюцца прыстасаваннем для размнажэння: з адной актэрыяльнай клеткі атрымліваецца адна спора, а з адной споры — толькі адна бактэрыяльная клетка. Спораўтварэнне ў бактэрый — гэта спосаб выжывання ў неспрыяльных умовах і адзін са спосабаў рассялення.
Распаўсюджанне бактэрый
Бактэрыі — гэта вельмі старажытныя арганізмы. Яны, напэўна, з’явіліся на Зямлі каля 3 млрд гадоў таму.
Часцей за ўсё бактэрый можна сустрэць там, дзе многа адмерлага арганічнага рэчыва. Узровень кіслароду ў такіх месцах можа быць вельмі нізкім або ўвогуле нулявым. Перш за ўсё гэта глеба. Бактэрыям для жыцця падыходзіць толькі вільготная глеба. Дзякуючы малым памерам бактэрыі могуць існаваць у найтанчэйшых плеўках вады, якія пакрываюць камячкі глебы. Менавіта тут умовы для жыцця бактэрый-сапратрофаў найбольш спрыяльныя. У некаторых выпадках колькасць бактэрый можа дасягаць 100 млн клетак у 1 г глебы.
Вельмі многа бактэрый у вадаёмах, куды з патокамі дажджавой вады трапляюць арганічныя рэчывы з глебы. Тут таксама назапашваюцца арганічныя рэчывы водных арганізмаў. У вадаёмах колькасць гетэратрофных бактэрый залежыць ад колькасці пажыўных рэчываў, а аўтатрофных цыянабактэрый — ад колькасці святла, якое пранікае ў ваду. Як правіла, у вадзе адкрытага прыроднага вадаёма бактэрый у 10—100 разоў менш, чым у глебе.
Бактэрыі-сімбіёнты, што жывуць на паверхні або ўнутры іншых арганізмаў, выкарыстоўваюць вільгаць, якая заўсёды ў іх ёсць. Таму і тут колькасць бактэрый можа быць вельмі вялікай. Напрыклад, у тоўстым кішэчніку чалавека і жывёл, куды трапляюць не да канца ператраўленыя часцінкі ежы, колькасць мікраарганізмаў можа быць у 10 разоў большай, чым у глебе.
Значэнне ў прыродзе
Бактэрыі ўдзельнічаюць у кругавароце рэчываў у прыродзе, ачышчэнні асяроддзя ад арганічных рэшткаў, фарміраванні структуры і ўрадлівасці глебы; падтрымліваюць запасы вуглякіслага газу ў атмасферы. Выкарыстоўваюцца ў харчовай, мікрабіялагічнай, хімічнай і іншых галінах прамысловасці. Патагенныя (хваробатворныя) бактэрыі — узбуджальнікі хвароб раслін, жывёл і чалавека.
Літаратура
- Бактэрыі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2).
- Вікторчык І., Нарбутовіч В. Эўбактэрыі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 1: Дадатак: Шчытнікі — Яя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2004. — Т. 18. Кн. 1. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 1).
- Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В. М. Ціхаміраў [і інш.]; пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9
Гл. таксама
- Энтэрабактэрыі
- Клубеньчыкавыя бактэрыі
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Bakteryi Bacteria abo Eubacteria carstva prakaryyatychnyh arganizmay Vyvuchennem bakteryj zajmaecca navuka bakteryyalogiya BakteryiNavukovaya klasifikacyyaDamen BakteryiMizhnarodnaya navukovaya nazvaBacteriaNadtypy i typyTyp Typ Nadtyp grupa Typ Nadtyp grupa Typ Typ Typ Cyanobacteria Cyanabakteryi Typ Typ Typ Typ Nadtyp grupa Typ Typ Typ Typ Typ Typ Typ Typ Typ Typ TypSistematyka na VikividahVyyavy na VikishovishchyITIS 202421NCBI 2EOL 288MB 562108 Vyadoma bolsh za 2000 viday yakiya nalezhac da prakaryyotay shto ne mayuc aformlenaga kletachnaga yadra U suchasnaj klasifikacyi na asnove sukupnasci marfalagichnyh kulturalnyh i fiziyolaga biyahimichnyh prykmet usih bakteryj padzyalyayuc na eybakteryi sapraydnyya bakteryi i arhebakteryi Budova bakteryjGeta mikraskapichnyya chascej za ysyo adnakletachnyya arganizmy yakiya mayuc kletki roznaj formy i pameray Vyadoma nekalki asnoynyh form bakteryyalnyh kletak Akruglyya abo avalnyya kletki geta koki Koki moguc byc zluchany paparna abo y lancuzhki a ih grupy moguc mec vyglyad shchylnyh pachkay abo vinagradnaj gronki Pramyya vycyagnutyya y dayzhynyu bakteryi palachki bacyly klastrydyi Padobnyya na palachki ale z adnym vygnutym kancom geta vibryyony a vygnutyya pa ysyoj dayzhyni spiryly spirahety Dyyametr bakteryj 0 1 10 mkm dayzhynya 1 20 mkm a nitkavatyya shmatkyaetachnyya bakteryi dasyagayuc 50 100 mkm Budova bakteryi 1 Pili 2 Plazmid 3 Rybasomy 4 Cytaplazma 5 Plazmalema 6 Kletachnaya scenka 7 Kapsula 8 Nukleoid 9 Zhgucik Kletka bakteryj skladaecca z abalonki i ynutrykletachnaga zmesciva Abalonku kletak bakteryj skladayuc cytaplazmatychnaya membrana i kletachnaya scenka Galoynym umacavalnym rechyvam kletachnaj scenki bakteryj z yaylyaecca Dzyakuyuchy kletachnaj scency kletki bakteryj zahoyvayuc svayu formu i vytrymlivayuc vysoki asmatychny cisk U nekatoryh viday bakteryj zvonku ad kletachnaj scenki mozha byc yashche adzin sloj abalonki yaki nazyvaecca kapsulaj Rechyvy kapsuly zluchany mensh tryvala chym u kletachnaj scency i ytvarayuc slizistuyu masu Kapsula ahoyvae kletku ad vysyhannya abo u hvarobatvornyh bakteryj ad zgubnaga yzdzeyannya kletak kryvi chalaveka i zhyvyol Bakteryi byvayuc ruhomyya i neruhomyya U ruhomyh bakteryj yosc adzin abo nekalki zhgucikay Zhgucik uyaylyae saboj tonkuyu nic nizhnyaya chastka yakoj zamacavana y cytaplazmatychnaj membrane i kletachnaj scency Taya chastka zhgucika yakaya vystupae vonki pa dayzhyni peravyshae dayzhynyu ysyoj kletki Yana mozha velmi hutka krucicca i adshturhoyvac vadkasc tak kab kletka magla plysci U sastay bakteryyalnaj kletki taksama yvahodzyac cytaplazma arganoidy i adna hramasoma yakiya znahodzyacca pad abalonkaj Cytaplazma yyaylyae saboj vyazkuyu vadkasc yakaya skladaecca z vady i rastvoranyh u yoj rechyvay U yoj adsutnichayuc arganoidy u sastay yakih uvahodzyac membrany Yosc tolki drobnyya nemembrannyya arganoidy yakiya sluzhac mescam utvarennya najbolsh vazhnyh dlya zhyccya kletki rechyvay byalkoy U adnoj bakteryyalnaj kletcy znahodzicca nekalki dzyasyatkay tysyach takih arganoiday U bakteryj adsutnichae kletachnae yadro Tamu adzinaya hramasoma bakteryj razmyashchaecca nepasredna y cytaplazme Zhyccyadzejnasc bakteryjPavodle sposabu zhyylennya vyluchayuc aytatrofy i geteratrofy Bolshuyu chastku vyadomyh navucy viday bakteryj skladayuc geteratrofy Chastka geteratrofnyh bakteryj selyacca pobach i vykarystoyvayuc arganichnyya rechyvy yakiya yany vydzyalyayuc Kali takoe sumesnae prazhyvanne peynaga vidu bakteryj z arganizmami inshyh viday z yaylyaecca pastayannym yano nazyvaecca simbiyozam Bakteryi simbiyonty moguc vykarystoyvac arganichnyya rechyvy inshyh arganizmay i nanosic im shkodu Takiya bakteryi nazyvayucca parazitami Prykladami bakteryj parazitay z yaylyayucca yse vidy hvarobatvornyh bakteryj Chasam abodva yzaemadzejnyya arganizmy moguc atrymlivac karysc ad simbiyozu Prykladam getamu moguc byc uzaemaadnosiny bakteryj z nekatorymi raslinami Bakteryi yakiya zhyvuc u karanyah garohu abo kanyushyny atrymlivayuc stvaraemyya getymi raslinami arganichnyya rechyvy u svayu chargu bakteryi peratvarayuc atmasferny azot u rechyvy karysnyya dlya raslin Bolshaya chastka bakteryj spazhyvayuc arganichnyya rechyvy admerlyh arganizmay abo ih chastak Vykarystoyvayuchy arganichnyya rechyvy yakiya y ih utrymlivayucca yak pazhyynyya bakteryi peratvarayuc getyya rechyvy y nearganichnyya Takiya mikraarganizmy nazyvayucca sapratrofami Nekatoryya aytatrofy vykarystoyvayuc energiyu shto vyzvalyaecca pry akislenni nearganichnyh rechyvay Takiya bakteryi nasyalyayuc glebu dno balot azyor i moray a taksama garachyya krynicy yakiya b yuc z pad zyamli pobach z vulkanami Znachna shyrej raspaysyudzhany y pryrodze aytatrofnyya bakteryi yakiya padobna da raslin vykarystoyvayuc dlya svajgo isnavannya sonechnae svyatlo Tamu yany nasyalyayuc ne dno a verhniya slai vadayomay Najbolsh raspaysyudzhanymi syarod ih z yaylyayucca cyyanabakteryi Zalezhna ad typu dyhannya bakteryj padzyalyayuc na aeroby i anaeroby Dlya nekatoryh viday bakteryj neabhodny kislarod Adnak vyadomy i takiya vidy dlya yakih prysutnasc kislarodu zgubnaya Yany pasyalyayucca na vyalikih glybinyah u akiyanah abo glyboka pad zyamlyoj u naftavyh i gazavyh radovishchah Ale bolsh za ysyo y pryrodze takih viday bakteryj yakiya moguc u zalezhnasci ad umoy vykarystoyvac dlya dyhannya kislarod abo abyhodzicca bez yago Palachka E coli yakaya dzelicca Razmnazhayucca bakteryi pry dapamoze binarnaga dzyalennya Kletki bakteryj velmi malenkiya i mayuc prostuyu budovu tamu yany razmnazhayucca hutchej za ysih arganizmay Kali neabhodnyya dlya zhyccya ymovy maksimalna spryyalnyya kozhnaya bakteryya mozha peratvaracca y dzve takiya zh kletki kozhnyya 20 min Za gety chas kletka dasyagae svaih maksimalnyh pameray i y yoj padvojvaecca hramasoma Adnachasova z getym u kletcy nazapashvayucca rechyvy neabhodnyya dlya farmiravannya peragarodki y centralnaj chastcy Nekatoryya bakteryi ytvarayuc spory kali ymovy dlya zhyccya bakteryj u mescah ih rassyalennya pagarshayucca stanovicca zanadta holadna abo suha ci rashoduyucca yse pazhyynyya rechyvy Dlya getaga ynutry ih kletak vakol hramasomy i nevyalikaj kolkasci cytaplazmy yakaya da yae prylyagae utvaraecca velmi toystaya abalonka Paslya getaga kletka razburaecca a pakrytaya abalonkaj hramasoma zastaecca U stane spory bakteryi ne dyhayuc i ne zhyvyacca ale pry getym zastayucca zhyccyazdolnymi sotni gadoy Trapiyshy va ymovy spryyalnyya dlya zhyccya bakteryj takiya spory znoy stanovyacca zvychajnymi kletkami Bakteryyalnyya spory gl taksama spory ne z yaylyayucca prystasavannem dlya razmnazhennya z adnoj akteryyalnaj kletki atrymlivaecca adna spora a z adnoj spory tolki adna bakteryyalnaya kletka Sporaytvarenne y bakteryj geta sposab vyzhyvannya y nespryyalnyh umovah i adzin sa sposabay rassyalennya Raspaysyudzhanne bakteryjBakteryi geta velmi starazhytnyya arganizmy Yany napeyna z yavilisya na Zyamli kalya 3 mlrd gadoy tamu Chascej za ysyo bakteryj mozhna sustrec tam dze mnoga admerlaga arganichnaga rechyva Uzroven kislarodu y takih mescah mozha byc velmi nizkim abo yvogule nulyavym Persh za ysyo geta gleba Bakteryyam dlya zhyccya padyhodzic tolki vilgotnaya gleba Dzyakuyuchy malym pameram bakteryi moguc isnavac u najtanchejshyh pleykah vady yakiya pakryvayuc kamyachki gleby Menavita tut umovy dlya zhyccya bakteryj sapratrofay najbolsh spryyalnyya U nekatoryh vypadkah kolkasc bakteryj mozha dasyagac 100 mln kletak u 1 g gleby Velmi mnoga bakteryj u vadayomah kudy z patokami dazhdzhavoj vady traplyayuc arganichnyya rechyvy z gleby Tut taksama nazapashvayucca arganichnyya rechyvy vodnyh arganizmay U vadayomah kolkasc geteratrofnyh bakteryj zalezhyc ad kolkasci pazhyynyh rechyvay a aytatrofnyh cyyanabakteryj ad kolkasci svyatla yakoe pranikae y vadu Yak pravila u vadze adkrytaga pryrodnaga vadayoma bakteryj u 10 100 razoy mensh chym u glebe Bakteryi simbiyonty shto zhyvuc na paverhni abo ynutry inshyh arganizmay vykarystoyvayuc vilgac yakaya zaysyody y ih yosc Tamu i tut kolkasc bakteryj mozha byc velmi vyalikaj Napryklad u toystym kishechniku chalaveka i zhyvyol kudy traplyayuc ne da kanca peratraylenyya chascinki ezhy kolkasc mikraarganizmay mozha byc u 10 razoy bolshaj chym u glebe Znachenne y pryrodzeBakteryi ydzelnichayuc u krugavaroce rechyvay u pryrodze achyshchenni asyaroddzya ad arganichnyh reshtkay farmiravanni struktury i yradlivasci gleby padtrymlivayuc zapasy vuglyakislaga gazu y atmasfery Vykarystoyvayucca y harchovaj mikrabiyalagichnaj himichnaj i inshyh galinah pramyslovasci Patagennyya hvarobatvornyya bakteryi uzbudzhalniki hvarob raslin zhyvyol i chalaveka LitaraturaBakteryi Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 2 Arshyca Belaruscy Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 1996 T 2 480 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0061 7 t 2 Viktorchyk I Narbutovich V Eybakteryi Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 18 Kn 1 Dadatak Shchytniki Yaya Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 2004 T 18 Kn 1 472 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0295 4 t 18 Kn 1 Biyalogiya vucheb dapam dlya 7 ga kl agulnaadukac ustanoy z belarus movaj navuchannya V M Cihamiray i insh pad red V M Cihamirava per z rus movy G I Kulesh Mn Nar asveta 2010 199 s il ISBN 978 985 03 1340 9Gl taksamaEnterabakteryi Klubenchykavyya bakteryi