Бела III

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. .

Бе́ла III (венг.: III. Béla, славацк.: Belo III; каля 1148—1196) — венгерскі кароль з дынастыі Арпадаў. Выхоўваўся ў Канстанцінопалі, увёў у сябе ў краіне і пры двары візантыйскія норавы і звычаі, што, з аднаго боку, дало штуршок культурнаму развіццю каралеўства, але, з іншага боку, падпарадкавала Венгрыю візантыйскаму імператару Мануілу I.

Бела III
III. Béla
Бела III засноўвае царкву ў манастыры ў
Кароль Венгрыі 1172 — 1196
Папярэднік
Пераемнік
Нараджэнне	1148^[…] Каралеўства Венгрыя
Смерць	23 красавіка 1196 Каралеўства Венгрыя
Месца пахавання	Секешфехерварскі сабор^[d]
Род	Арпады
Бацька	Геза II^[d]
Маці	Ефрасіння Мсціслаўна
Жонка	Агнэса Антыяхійская^[d] і Маргарыта Французская^[d]
Дзеці	Імрэ^[d], Маргіт Венгерская^[d], Андраш II і Канстанцыя Венгерская^[d]
Партыя	палітык да ўзнікнення палітычных партый^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Бела быў усяго на год маладзейшы за свайго старэйшага брата , але, не быў першынцам, і таму не меў правоў на венгерскі прастол і вымушаны быў здавольвацца тытулам герцага Харватыі і Далмацыі, падараваным яму бацькам — каралём  — у 1161 годзе.

Аднак ужо праз два гады (1163) у лёсе Белы адбыўся рэзкі паварот, калі яго брату — 16-гадоваму каралю  — прыйшлося адправіць Белу закладнікам у Канстанцінопаль пры заключэнні міру з Візантыйскім імператарам Мануілам I. Ахвяра Белы ў імя міру, зрэшты, апынулася новай нагодай да вайны. Ужо ў 1164 годзе Мануіл Камнін пачаў вайну за «бацькаўскую спадчыну» Белы і адрынуў ад Венгерскага каралеўства Харватыю, Далмацыю і спрэчную вобласць Сірмій, якія далучыў да Візантыйскай імперыі.

Імператар Мануіл, які не меў сыноў, спрыяў юнаму мадзьяру, які вырас сапраўдным волатам (Бела быў больш за 2 метры ростам і целасклад меў зусім не субтыльны), вывучыў грэчаскую мову, атрымаў добрую адукацыю і нават прыняў новае, праваслаўнае імя Аляксей. Мануіл I бачыў у Беле свайго спадчынніка, пра што абвясціў афіцыйна ў 1165 годзе. Беле быў прысвоены тытул дэспата (δεσπότης) — найвышэйшы, пасля імператара; дачка імператара абвешчана яго нявестай і будучай імператрыцай.

У 1169 годзе жонка імператара Мануіла, нарэшце, нарадзіла яму сына. Бела быў неадкладна пазбаўлены тытула дэспата і статусу спадчынніка, заручыны з Марыяй Камнінай разарваны. Але Бела па-ранейшаму карыстаўся павагай імператара. Яму быў прысвоены больш сціплы (але досыць значны) тытул кесара, а яго жонкай у 1170 г. стала (у Венгрыі — каралева Ганна) — зводная сястра імператрыцы . Такім чынам, імператар Мануіл і Бела сталі шваграмі.

4 мая 1172 года памёр кароль Венгрыі Іштван III. Не выключана, што ўскоснай прычынай яго смерці стала менавіта нараджэнне спадчынніка ў імператара Мануіла. З нараджэннем сына Мануіл стаў бачыць у Беле не свайго пераемніка, але стаўленіка на венгерскі прастол. Кароль Іштван памёр, калі яго жонка была цяжарная. Сын і спадчыннік, які з’явіўся на свет ужо пасля смерці бацькі, памёр неўзабаве пасля нараджэння. Падазравалі атручванне маладога караля і забойства немаўля. Галоўным падазраваным быў, вядома ж, імператар Мануіл Камнін. Атрымаўшы ад імператара ваенную і грашовую дапамогу, Бела вярнуўся ў Венгрыю, дзе, пасля недоўгачасовага супраціўлення яго маці — каралевы-ўдавы Фружыны (Ефрасінні), малодшага брата Гезы і архібіскупа эстэргамскага Лукаша, быў абвешчаны каралём 13 студзеня 1173.

Знешняя палітыка

Бела III атрымаў падтрымку імператара Мануіла ў абмен на ўрачыстую клятву не ваяваць і не задумваць злачынства супраць Візантыі на ўвесь час кіравання як самога Мануіла, так і яго сына . Бела лічыў сябе верным клятве, і калі пачаткаў вайну з Візантыяй пасля смерці Мануіла Камніна (1180), то толькі для таго, каб вярнуць сабе ўсю тую ж «бацькаўская спадчына» — Харватыю, Далмацыю і Сірмій. Мануіл I нездарма захапляўся талентамі Белы: яго сын (новы імператар) не змог супрацьстаяць на полі бою арміі венгерскага караля. А калі імператар Аляксей II Камнін быў задушаны па загадзе свайго стрыечнага дзядзькі Андроніка (1183), Бела, не звязаны больш клятвай, адабраў у Візантыі Бялград, і даліну ракі Моравы. Калі ж узурпатар Андронік Камнін быў зрынуты, і імператарам стаў Ісак II Ангел, Бела прымірыўся з ім і выдаў за яго замуж сваю дачку . Даліна Моравы была вернутая імперыі ў якасці пасагу нявесты (1185). У далейшым адносіны з Візантыяй складаліся мірна. Бела III нават дапамагаў грэкам у вайне супраць сербскага жупана Стэфана Нямані (1191) і ўладжваў канфлікты візантыйцаў з каталікамі падчас Крыжовага паходу.

У памежных канфліктах чэхаў з аўстрыйцамі Бела III нязменна падтрымліваў Чэхію. Яго малодшая дачка , ужо пасля смерці бацькі, стала ў 1199 годзе чэшскай каралевай — жонкай Пржэмысла I Отакара.

Сімпатыю германскага імператара Фрыдрыха I Барбаросы Бела заваяваў падтрымкай крыжацкага руху. Пасля смерці Фрыдрыха ён нават прыняў зарок стаць крыжаком, але выканаць сваё абяцанне так і не паспеў.

У 1188 годзе галічане выгналі свайго князя . Той звярнуўся па дапамогу да Белы. Венгерская войска захапіла Галіч, але, замест рэстаўрацыі князя , Бела аддаў Галіч свайму сыну Андрашу. Венгерскім Галіч заставаўся нядоўга, паводзіны мадзьяраў ужо ў 1189 годзе выклікалі , а ў 1190 годзе Уладзімір Яраславіч, які ўцёк з венгерскага палону, вярнуў княства сабе.

Унутраныя справы

Помнік Белу III у

Па вяртанні ў Венгрыю Бела III пасадзіў свайго малодшага брата Гезу ў турму, а маці Ефрасінню саслаў у Святую Зямлю, дзе яна і памерла ў 1193 годзе. З царкоўнымі лідарамі, якія падтрымалі апазіцыю каралевы-маці і малодшага брата, Бела прымірыўся, пераканаўшы іх словамі і ўчынкамі, што яго візантыйскае мінулае і праваслаўнае хрышчэнне нічым не пагражаюць венгерскай каталіцкай царкве. Малодшаму брату двойчы ўдавалася бегчы за межы Венгрыі, і двойчы ён быў вернуты: спачатку Леапольдам V Аўстрыйскім, затым — . Толькі ў 1189 годзе, пасля асабістай сустрэчы з імператарам Фрыдрыхам Барбаросам, які накіроўваўся у крыжовы паход, Бела вызваліў брата па просьбе імператара, даў яму 2000 воінаў і загадаў ваяваць у Святой Зямлі. Зрэшты, вельмі хутка, у лістападзе 1189 года, Бела адклікаў сваіх крыжакоў, незадаволены перамовамі Барбаросы з сербамі і балгарамі. Атрад вярнуўся, але ўжо без камандзіра, які вырашыў назаўжды застацца ў Візантыі.

У 1182 годзе Бела каранаваў старэйшага сына , каб замацаваць за ім права на прастол, а ў 1184 годзе заўдавеў. Яго новай жонкай стала ў 1186 годзе дачка Людовіка VII Французскага , якая пахавала да таго часу свайго першага мужа — .

Кіраванне Белы III лічыцца часам найвышэйшага росквіту Венгерскага каралеўства. Венгрыя была адной з найбагацейшых і наймацнейшых краін Еўропы. На фоне еўрапейскай феадальнай раздробненасці Венгрыя вылучалася тым, што дзяржаўная улада сапраўды была сканцэнтравана ў руках караля. Да канца XII стагоддзя венгерскія каралі, даруючы, падобна іншым манархам Еўропы, землі за службу, імкнуліся не дапушчаць іх спадчыннага замацавання за банамі і ішпанамі. Каралеўскі дамен заставаўся найбуйнейшым зямельным уладаннем. Дадатковай крыніцай папаўнення казны былі манаполія на здабычу золата і срэбра, чаканку манет, соль, мытныя зборы, падаткі на гандаль і рачныя перавозкі, а таксама мясцовыя падаткі.

Бела III быў адным з найбагацейшых манархаў Еўропы. Вопыт дзяржаўнага кіравання ён набыў яшчэ ў Візантыі. А дзякуючы атрыманай адукацыі, ён быў яшчэ і асвечаным царом і асветнікам. Вядома, што ў гады яго кіравання мадзьяры навучаліся ў Францыі, Італіі і Англіі. Распаўсюджвалася пісьменнасць. Бела III загадаў фіксаваць усе каралеўскія распараджэнні ў пісьмовым відзе (1181), што стала прычынай стварэння прыдворнай канцылярыі. У 1190 годзе ў Эстэргаме пачалося ўзвядзенне першага ў Цэнтральнай Еўропе гатычнага сабора.

Надмагілле Белы III

Сям’я

Жонкі і дзеці

#1. Марыя Камніна (1152—1182), дачка імператара Мануіла I Камніна і яго першай жонкі Берты фон Зальцбах. Шлюб: 1165—1169. Разведзены па патрабаванні цесця. Дзяцей у шлюбе не было.

#2. (1154—1184), дачка , князя Антыёхіі, і яго жонкі Канстанцыі Антыяхійскай. Шлюб: 1170—1184. Дзеці:

• (1174—1204). Кароль Венгрыі (1196—1204).
• (1175—1223). Жонка імператара Візантыі Ісака II Ангела; затым — жонка Баніфацыя I Манферацкага, караля Фесалонікі; затым — жонка Нікаля дэ Сент-Амера.
• Шаламан.
• Андраш (каля 1177—1235). Кароль Венгрыі (1204—1235).
• (каля 1180—1240). Жонка Пржэмысла I Отакара, караля Чэхіі.
• Іштван.
• Дачка, імя невядома.

#3. (1158—1197), дачка Людовіка VII Капетынга, караля Францыі. Шлюб: 1186 — да смерці Белы. Дзяцей у шлюбе не было. Першыя роды Маргарыты ў першым шлюбе з былі вельмі цяжкімі. Немаўля неўзабаве памёрла, а Маргарыта, хутчэй за ўсё, засталася бясплоднай.

Зноскі

1. Lundy D. R. Béla III Arpád, King of Hungary // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824"></a>
2. Béla (Béla III.) // Brockhaus Enzyklopädie Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227"></a>
3. Kindred Britain
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886"></a>
4. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
5. Lundy D. R. The Peerage
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824"></a>

Літаратура

• Бела, король // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Всемирная история. Политическая история Венгрии в XII — начале XIII в. http://www.world-history.ru/countries_about/348/1844.html
• Всемирная история. Социальное и культурное развитие Венгрии в XII — начале XIII в. http://www.world-history.ru/countries_about/1843.html
• А. Гудзь-Марков. «История славян.»
• Генеалогическое древо Арпадов. Потомки принца Альмоша. http://www.hrono.ru/geneal/geanl_hg_2.html
• Словопедия. Династия Арпадов. http://www.hrono.ru/geneal/geanl_hg_2.html

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бела III