Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Пратысты (Protista), або пратактысты (Protoctista) — царства эўкарыятычных арганізмаў. Да яго адносяцца аднаклетачныя, і , якія не маюць сапраўдных тканак. Межы гэтага царства і яго сістэматыка дакладна не вызначаныя. Вывучае пратысталогія.
| Пратысты | ||||||
 | ||||||
| Навуковая класіфікацыя | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Міжнародная навуковая назва | ||||||
| Protista Haeckel, 1866 | ||||||
| Даччыныя таксоны | ||||||
| ||||||
| ||||||
Гісторыя вывучэння
Тэрмін увёў Э. Гекель (1866), які прапанаваў вылучаць пратыстаў у асобнае царства, што ўключала таксама бактэрый.
Некаторыя вучоныя выказвалі думку, што да пратыстаў неабходна адносіць толькі жывёльныя аднаклетачныя арганізмы. Аднак на клетачным узроўні немагчыма правесці пэўную мяжу паміж раслінамі і жывёламі. Напрыклад, некаторыя раслінны жгуціканосцы здольныя мяняць тып жыўлення ў залежнасці ад умоў асяроддзя: на святле ажыццяўляюць фотасінтэз (жывяцца як аўтатрофы), у цемры здольны жывіцца гатовымі арганічнымі рэчывамі (як гетэратрофы). Гэта сведчыць пра адзінства паходжання раслін і жывёл і дазваляе аб'яднаць у групу пратыстаў усе аднаклетачныя ядзерныя арганізмы. У цяперашні час да пратыстаў залічваюць усе аднаклетачныя і каланіяльныя ядзерныя арганізмы, а таксама мнагаклетачныя арганізмы, цела ў якіх у большасці выпадкаў не падзелена на тканкі і складана арганізаваныя органы. Яно ўяўляе сабой талом, або слаявішча.
Агульнае апісанне
Пратысты расселены па ўсёй паверхні Зямлі. Яны жывуць у морах і прэсных вадаёмах, вельмі многа іх у глебе. Значная колькасць відаў пратыстаў прыстасавалася да жыцця ўнутры або на паверхні іншых арганізмаў і перайшла да паразітычнага спосабу жыцця.
Цела пратыстаў можа быць рознай формы і памераў. Так, некаторыя аднаклетачныя пратысты маюць даўжыню ўсяго некалькі тысячных долей міліметра (напрыклад, радыялярыі), а таломы мнагаклетачных — да 60 м і больш. Сярод пратыстаў сустракаюцца як рухомыя (), так і нерухомыя ( і інш.) арганізмы. Рухомыя пратысты часцей за ўсё перамяшчаюцца з дапамогай аднаго або некалькіх жгуцікаў. Рух могуць забяспечваць і раснічкі, якія пакрываюць усю паверхню клеткі. Клеткі пратыстаў, якія не маюць пастаяннай формы цела, могуць утвараць выпукленні — ілжэножкі. З іх дапамогай гэтыя арганізмы рухаюцца і жывяцца. Клеткі ўсіх пратыстаў аддзелены ад навакольнага асяроддзя цытаплазматычнай мембранай. Звонку ад цытаплазматычнай мембраны часта ёсць дадатковае покрыва рознай будовы. Яно можа быць як вельмі тонкім, так і даволі масіўным. У некаторых пратыстаў вонкавая абалонка можа ўмацоўвацца рознымі арганічнымі або неарганічнымі рэчывамі. У выніку гэтага фарміруецца панцыр або ракавіна — вонкавы шкілет. Шэраг арганізмаў маюць арганічны або мінеральны ўнутраны шкілет. Клеткі пратыстаў утрымліваюць усе арганоіды, уласцівыя тыповай ядзернай клетцы.
Сярод спецыфічных структур, характэрных толькі для пратыстаў, скарачальныя вакуолі. Яны характэрны для арганізмаў, якія не маюць трывалай вонкавай абалонкі і насяляюць прэсныя або слабасалёныя вадаёмы. У такіх вакуолях збіраецца вада, якая за кошт осмасу пастаянна паступае ў клетку праз клетачную абалонку. Яе паступае так многа, што ўзрастае тургарны ціск (цытаплазма моцна цісне на клетачную абалонку), з-за чаго абалонка можа лопнуць. Каб гэтага не адбылося, клетка пераводзіць залішнюю ваду ў вакуолю. Калі вакуоля запаўняецца, яе сценкі скарачаюцца і выдаляюць ваду вонкі праз спецыяльную адтуліну. Так арганізмы рэгулююць свой унутрыклетачны ціск.
Жыццядзейнасць
Для пратыстаў характэрны розныя тыпы жыўлення. Аўтатрофныя пратысты ў працэсе фотасінтэзу самі ўтвараюць арганічныя рэчывы. Гетэратрофныя пратысты жывяцца гатовымі арганічнымі рэчывамі, атрымліваючы іх з навакольнага асяроддзя. Сярод іх ёсць сапратрофы, паразіты і драпежнікі. Ёсць таксама аўтагетэратрофныя пратысты. Для іх характэрны змешаны тып жыўлення, гэта значыць яны не толькі самі ўтвараюць арганічныя рэчывы, але могуць спажываць іх у гатовым выглядзе з навакольнага асяроддзя. Большасць аўтатрофных і аўтагетэратрофных пратыстаў называюцца водарасцямі.
Свабоднажывучыя пратысты выкарыстоўваюць для дыхання кісларод, паглынаючы яго ўсёй паверхняй цела. Некаторыя віды пратыстаў, якія вядуць паразітычны спосаб жыцця і жывуць унутры цела больш буйных арганізмаў, здольны існаваць і пры поўнай адсутнасці кіслароду. Выдзяленне прадуктаў абмену ў пратыстаў гэтак жа, як у бактэрый, адбываецца часцей за ўсё праз усю паверхню цела.
Пратысты валодаюць раздражняльнасцю, яны здольны ўспрымаць уздзеянні розных фактараў навакольнага асяроддзя і пэўным чынам адказваць на іх. Часцей за ўсё адказам на знешняе раздражненне служыць рух у напрамку да дзеючага раздражняльніка або ў процілеглы бок. Такім чынам пратысты рэагуюць на святло, тэмпературу, хімічныя рэчывы, механічнае раздражненне і інш.
Размнажэнне пратыстаў можа адбывацца як бясполым, так і палавым спосабамі. Асноўная форма бясполага размнажэння большасці аднаклетачных пратыстаў — дзяленне клеткі папалам, якому папярэднічае дзяленне ядра. Акрамя таго, у многіх, асабліва мнагаклетачных арганізмаў, бясполае размнажэнне адбываецца шляхам утварэння спецыялізаваных клетак — спор. Палавое размнажэнне ў пратыстаў таксама сустракаецца даволі часта. Невядома яно толькі ў арганізмаў з самай простай будовай. Палавое размнажэнне заўсёды суправаджаецца палавым працэсам, які можа адбывацца двума спосабамі. У часткі відаў утвараюцца палавыя клеткі — гаметы, якія зліваюцца і даюць пачатак новаму арганізму. У другім выпадку гаметы не ўтвараюцца, а адбываецца поўнае або частковае зліццё змесціва звычайных вегетатыўных клетак. Вызначальная асаблівасць пераважнай большасці пратыстаў — аднаклетачныя органы бясполага і палавога размнажэння.
Пратысты здольны доўгі час захоўваць сваю жыццяздольнасць дзякуючы ўтварэнню цыстаў. Цыста — гэта клетка з ядром, невялікай колькасцю цытаплазмы і самых неабходных арганоідаў, якая акружана шчыльнай, часта шматслойнай абалонкай. У цысце абмен рэчываў практычна поўнасцю спыняецца, і клетка пераходзіць у стан спакою. Ён можа працягвацца дзясяткі і нават сотні гадоў. У такім стане арганізм пераносіць неспрыяльныя ўмовы, а таксама распаўсюджваецца. Трапіўшы ў спрыяльныя ўмовы, абалонка цысты разбураецца, і з яе выходзіць арганізм, які пачынае хутка расці і размнажацца.
Крыніцы
- А. Шалапёнак (2001)
- В. Ціхаміраў і інш. (2010)
Літаратура
- Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В. М. Ціхаміраў і інш.; пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9
- Шалапёнак А. Пратысты // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Pratysty Protista abo prataktysty Protoctista carstva eykaryyatychnyh arganizmay Da yago adnosyacca adnakletachnyya i yakiya ne mayuc sapraydnyh tkanak Mezhy getaga carstva i yago sistematyka dakladna ne vyznachanyya Vyvuchae pratystalogiya PratystyNavukovaya klasifikacyyaDamen EykaryyotyBez rangu PratystyMizhnarodnaya navukovaya nazvaProtista Haeckel 1866Dachchynyya taksonyChromista Cryptophyta Apicomplexa Ciliophora Euglenozoa Radiolaria Foraminifera Cercozoa Amoebozoa Mnostva inshyh roznyya klasifikacyi mocna adroznivayucca adna ad adnoj Sistematyka na VikividahVyyavy na VikishovishchyFW 71298Gistoryya vyvuchennyaTermin uvyoy E Gekel 1866 yaki prapanavay vyluchac pratystay u asobnae carstva shto yklyuchala taksama bakteryj Nekatoryya vuchonyya vykazvali dumku shto da pratystay neabhodna adnosic tolki zhyvyolnyya adnakletachnyya arganizmy Adnak na kletachnym uzroyni nemagchyma pravesci peynuyu myazhu pamizh raslinami i zhyvyolami Napryklad nekatoryya raslinny zhgucikanoscy zdolnyya myanyac typ zhyylennya y zalezhnasci ad umoy asyaroddzya na svyatle azhyccyaylyayuc fotasintez zhyvyacca yak aytatrofy u cemry zdolny zhyvicca gatovymi arganichnymi rechyvami yak geteratrofy Geta svedchyc pra adzinstva pahodzhannya raslin i zhyvyol i dazvalyae ab yadnac u grupu pratystay use adnakletachnyya yadzernyya arganizmy U cyaperashni chas da pratystay zalichvayuc use adnakletachnyya i kalaniyalnyya yadzernyya arganizmy a taksama mnagakletachnyya arganizmy cela y yakih u bolshasci vypadkay ne padzelena na tkanki i skladana arganizavanyya organy Yano yyaylyae saboj talom abo slayavishcha Agulnae apisannePratysty rasseleny pa ysyoj paverhni Zyamli Yany zhyvuc u morah i presnyh vadayomah velmi mnoga ih u glebe Znachnaya kolkasc viday pratystay prystasavalasya da zhyccya ynutry abo na paverhni inshyh arganizmay i perajshla da parazitychnaga sposabu zhyccya Cela pratystay mozha byc roznaj formy i pameray Tak nekatoryya adnakletachnyya pratysty mayuc dayzhynyu ysyago nekalki tysyachnyh dolej milimetra napryklad radyyalyaryi a talomy mnagakletachnyh da 60 m i bolsh Syarod pratystay sustrakayucca yak ruhomyya tak i neruhomyya i insh arganizmy Ruhomyya pratysty chascej za ysyo peramyashchayucca z dapamogaj adnago abo nekalkih zhgucikay Ruh moguc zabyaspechvac i rasnichki yakiya pakryvayuc usyu paverhnyu kletki Kletki pratystay yakiya ne mayuc pastayannaj formy cela moguc utvarac vypuklenni ilzhenozhki Z ih dapamogaj getyya arganizmy ruhayucca i zhyvyacca Kletki ysih pratystay addzeleny ad navakolnaga asyaroddzya cytaplazmatychnaj membranaj Zvonku ad cytaplazmatychnaj membrany chasta yosc dadatkovae pokryva roznaj budovy Yano mozha byc yak velmi tonkim tak i davoli masiynym U nekatoryh pratystay vonkavaya abalonka mozha ymacoyvacca roznymi arganichnymi abo nearganichnymi rechyvami U vyniku getaga farmiruecca pancyr abo rakavina vonkavy shkilet Sherag arganizmay mayuc arganichny abo mineralny ynutrany shkilet Kletki pratystay utrymlivayuc use arganoidy ulascivyya typovaj yadzernaj kletcy Syarod specyfichnyh struktur harakternyh tolki dlya pratystay skarachalnyya vakuoli Yany harakterny dlya arganizmay yakiya ne mayuc tryvalaj vonkavaj abalonki i nasyalyayuc presnyya abo slabasalyonyya vadayomy U takih vakuolyah zbiraecca vada yakaya za kosht osmasu pastayanna pastupae y kletku praz kletachnuyu abalonku Yae pastupae tak mnoga shto yzrastae turgarny cisk cytaplazma mocna cisne na kletachnuyu abalonku z za chago abalonka mozha lopnuc Kab getaga ne adbylosya kletka peravodzic zalishnyuyu vadu y vakuolyu Kali vakuolya zapaynyaecca yae scenki skarachayucca i vydalyayuc vadu vonki praz specyyalnuyu adtulinu Tak arganizmy regulyuyuc svoj unutrykletachny cisk ZhyccyadzejnascDlya pratystay harakterny roznyya typy zhyylennya Aytatrofnyya pratysty y pracese fotasintezu sami ytvarayuc arganichnyya rechyvy Geteratrofnyya pratysty zhyvyacca gatovymi arganichnymi rechyvami atrymlivayuchy ih z navakolnaga asyaroddzya Syarod ih yosc sapratrofy parazity i drapezhniki Yosc taksama aytageteratrofnyya pratysty Dlya ih harakterny zmeshany typ zhyylennya geta znachyc yany ne tolki sami ytvarayuc arganichnyya rechyvy ale moguc spazhyvac ih u gatovym vyglyadze z navakolnaga asyaroddzya Bolshasc aytatrofnyh i aytageteratrofnyh pratystay nazyvayucca vodarascyami Svabodnazhyvuchyya pratysty vykarystoyvayuc dlya dyhannya kislarod paglynayuchy yago ysyoj paverhnyaj cela Nekatoryya vidy pratystay yakiya vyaduc parazitychny sposab zhyccya i zhyvuc unutry cela bolsh bujnyh arganizmay zdolny isnavac i pry poynaj adsutnasci kislarodu Vydzyalenne praduktay abmenu y pratystay getak zha yak u bakteryj adbyvaecca chascej za ysyo praz usyu paverhnyu cela Pratysty valodayuc razdrazhnyalnascyu yany zdolny ysprymac uzdzeyanni roznyh faktaray navakolnaga asyaroddzya i peynym chynam adkazvac na ih Chascej za ysyo adkazam na zneshnyae razdrazhnenne sluzhyc ruh u napramku da dzeyuchaga razdrazhnyalnika abo y procilegly bok Takim chynam pratysty reaguyuc na svyatlo temperaturu himichnyya rechyvy mehanichnae razdrazhnenne i insh Razmnazhenne pratystay mozha adbyvacca yak byaspolym tak i palavym sposabami Asnoynaya forma byaspolaga razmnazhennya bolshasci adnakletachnyh pratystay dzyalenne kletki papalam yakomu papyarednichae dzyalenne yadra Akramya tago u mnogih asabliva mnagakletachnyh arganizmay byaspolae razmnazhenne adbyvaecca shlyaham utvarennya specyyalizavanyh kletak spor Palavoe razmnazhenne y pratystay taksama sustrakaecca davoli chasta Nevyadoma yano tolki y arganizmay z samaj prostaj budovaj Palavoe razmnazhenne zaysyody supravadzhaecca palavym pracesam yaki mozha adbyvacca dvuma sposabami U chastki viday utvarayucca palavyya kletki gamety yakiya zlivayucca i dayuc pachatak novamu arganizmu U drugim vypadku gamety ne ytvarayucca a adbyvaecca poynae abo chastkovae zliccyo zmesciva zvychajnyh vegetatyynyh kletak Vyznachalnaya asablivasc peravazhnaj bolshasci pratystay adnakletachnyya organy byaspolaga i palavoga razmnazhennya Pratysty zdolny doygi chas zahoyvac svayu zhyccyazdolnasc dzyakuyuchy ytvarennyu cystay Cysta geta kletka z yadrom nevyalikaj kolkascyu cytaplazmy i samyh neabhodnyh arganoiday yakaya akruzhana shchylnaj chasta shmatslojnaj abalonkaj U cysce abmen rechyvay praktychna poynascyu spynyaecca i kletka perahodzic u stan spakoyu Yon mozha pracyagvacca dzyasyatki i navat sotni gadoy U takim stane arganizm peranosic nespryyalnyya ymovy a taksama raspaysyudzhvaecca Trapiyshy y spryyalnyya ymovy abalonka cysty razburaecca i z yae vyhodzic arganizm yaki pachynae hutka rasci i razmnazhacca KrynicyA Shalapyonak 2001 V Cihamiray i insh 2010 LitaraturaBiyalogiya vucheb dapam dlya 7 ga kl agulnaadukac ustanoy z belarus movaj navuchannya V M Cihamiray i insh pad red V M Cihamirava per z rus movy G I Kulesh Mn Nar asveta 2010 199 s il ISBN 978 985 03 1340 9 Shalapyonak A Pratysty Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 13 Pramile Relaksin Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 2001 T 13 576 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0216 4 t 13