Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Этру́скі (саманазва: Rasenna) † — старажытны народ, што ў тыс. да н.э. насяляў паўночны захад Апенінскага п-ва (вобласць Этрурыя, цяпер Таскана) і стварыў развітую цывілізацыю, якая папярэднічала рымскай.
| Этрускі † Rasenna | |
 | |
Жанчына. Тэракотавая фігура | |
| Агульная колькасць | |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Этрурыя |
| Мова | Этруская мова |
| Рэлігія | політэізм |
| Блізкія этнічныя групы | рэты |
Гісторыя
Паводле большасці старажытнагрэчаскіх, эліністычных і рымскіх аўтараў, этрускі паходзілі ад пеласгаў Балканскага паўвострава або тырэнаў Малой Азіі. Але ўжо сцвярджаў, што этрускі — аўтахтоны Апенінскага паўвострава, далёкія па мове і звычаям ад усходніх народаў. Дыянісій узгадваў саманазву этрускаў — расена. Грэкі называлі іх тырэнамі (стар.-грэч.: Τυρρηνοί). Назву тускі або этрускі (лац.: Tuscī, Etruscī) далі старажытныя рымляне.
Паходжанне этрускаў цяжка вызначыць з-за дыскусійнага пытання аб сувязях этрускай мовы. Вядома, што на Апенінскім паўвостраве жылі і іншыя народы, якія размаўлялі на падобных мовах — рэты і . Археолагі звязваюць этрускаў з адносна позняй культурай . Да канца XX ст. у гістарыяграфіі склалася думка, што этрускі сфарміраваліся ў Італіі ў выніку складаных узаемаадносін мясцовых і прышлых этнічных груп, галоўным чынам з Усходу. Гэтаму супярэчаць генетычныя даследаванні, апублікаваныя ў 2013 г. Яны паказваюць сувязь этрускаў з сучаснымі тасканцамі, некаторымі групамі немцаў і корнуальцамі. Былі выяўлены генетычныя сувязі і з жыхарамі Малой Азіі, але вельмі старажытныя часу неаліта, калі адбывалася перасяленне старажытных земляробаў у Еўропу. Такім чынам, этрускаў можна лічыць аўтахтонамі Апенінскага паўвострава.
У VII ст. да н.э. ў этрускаў існавалі гарады-дзяржавы на чале з царамі, якія засяроджвалі ў сваіх руках ваенную, адміністрацыйную і жрэцкую ўладу. У канцы VII ст. да н.э. ўзнікла канфедэрацыя гарадоў (Веі, Цэрэ, Тарквініі, Вальсініі, Ветулонія і інш.), на чале якой стаяў вышэйшы магістрат і жрэц аднаго з гарадоў. У VI ст. да н.э. этрускі авалодалі Кампаніяй, далінай р. По і заснавалі там калоніі. Паводле падання, этруская дынастыя Тарквініяў правіла ў 616—509 да н.э. ў Рыме. У канцы VI — пач. V ст. да н.э. ўлада перайшла да арыстакратыі, вышэйшыя выбарныя пасады замяшчаліся вузкім колам асоб. У саюзе з Карфагенам этрускі каля 535 да н.э. перамаглі грэкаў-факейцаў, выцеснілі іх з Корсікі, непадзельна ўладарылі на Тырэнскім моры і пашырылі ўплыў на ўсю тэрыторыю Італіі. Аднак сацыяльныя супярэчнасді, адпор насельніцтва залежных зямель, знешнія напады (грэкаў у 524 і 474 да н.э., рымлян каля 509 да н.э., самнітаў у 423 да н.э., галаў каля 400 да н.э.) аслабілі канфедэрацыю этрускаў. У ІІІ ст. да н.э. ўся іх тэрыторыя трапіла пад уладу Рыма, хоць да 1 ст. да н.э. этрускія гарады зберагалі свой палітычны лад, культавыя ўстановы і культурную адметнасць. Хуткая раманізацыя этрускаў адбылася пасля перамогі Сулы (I ст. да н.э.) і падзелу Этрурыі.
Гаспадарка
Паўночная і Паўднёвая Этрурыя была багатая металамі. Этрускі здабывалі медзь, жалеза і цынк. Іншымі значнымі прыроднымі багаццямі былі лясы, што давалі вялікую колькасць дрэва, якое ішло на металургічныя патрэбы і з якога будаваліся караблі. Этрускай цывілізацыі было характэрна пірацтва, якое дамінавала моры, на заходнім узбярэжжы Італіі. Аднак, шматвекавы росквіт Этрурыі быў заснаваны на моцы сельскагаспадарчых традыцый.
Культура
Паходжанне этрускіх плямёнаў да канца не высветлена, як не разгаданы іх мова, пісьменнасць. Культура этрускаў нясе на сабе адбітак многіх напластаванняў. Вядома, што ўжо ў VIII ст. да н.э. этрускі будавалі ўмацаваныя гарады, мелі значныя дасягненні ў мастацкім рамястве, ведалі марскую справу, вялі ажыўлены гандаль з суседнімі краінамі. Усё гэта спрыяла таму, што на землях Апенінскага паўвострава, у яго цэнтральнай частцы атрымалі распаўсюджанне характэрныя формы грэчаскай, сірыйскай, малаазіяцкай, фінікійскай культуры, у тым ліку творы пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Але запазычанні аб'ядноўвалі багатыя мясцовыя культурныя традыцыі, што прывяло да фарміравання адзінага стылю.
Не без уплыву грэкаў склаліся своеасаблівыя міфалагічныя ўяўленні этрускаў. Вышэйшую частку пантэона іх багоў займалі Юпітэр, Юнона, Мінерва, што адпавядала Зеўсу, Геры, Афіне. Відаць, глыбокія ўсходнія карані паўплывалі на фарміраванне развітага замагільнага культу з адпаведнымі ўяўленнямі, мастацкімі формамі, атрыбутамі.
Мастацтва
Мастацтва этрускаў звязана са старажытнаіталійскай культурай Вілановы (IX—V ст. да н.э.), а таксама з іншымі рэгіёнамі Усходняга Міжземнамор'я (Старажытная Грэцыя, Малая Азія, Сірыя, Фінікія).
Пры будаўніцтвеве этрускі выкарыстоўвалі клінчатыя аркі (вароты ў Перуджы) і скляпенні (несапраўдныя ступеньчатыя ў VII—VI ст. да н.э. і паўцыркульныя ў III—II ст. да н.э.). Захаваліся рэшткі прамавугольнай планіроўкі г. Марцабота (каля Балонні) і т.зв. гіпадамавай (г. Спіна). Гарады, размешчаныя на ўзгорках, спускаліся тэрасамі па іх схілах. Квадратныя ў плане дамы мелі 2- ці 4-схільны дах і адкрыты ўнутраны дворык-атрый. Храмы падымаліся на высокі цокаль-подый, мелі 1 ці 3 свяцілішчы-цэлы і глыбокі порцік, карніз якога з багата дэкарыраваным фрызам апіраўся на калоны тасканскага ордэра. Франтоны і схілы даху ўпрыгожвалі фігурнымі выявамі з расфарбаванай тэракоты. Каля гарадоў размяшчаліся вял. некропалі (Цэрэ, цяпер Чэрветэры; Перузія, Тарквініі і інш.). Разнастайнасцю тыпаў адметныя грабніцы-пахавальні: псеўдакупальныя (VII ст. да н.э.), у пячорах і скалістых выступах (каля г. Вальтэра, ІІІ ст. да н.э.), у выглядзе насыпнога кургана-тумулуса з вузкім калідорам-дромасам (у некропалі Бандытача), у Паўночнай Італіі — з несапраўднымі скляпеннямі, што апіраліся на слуп у цэнтры. Многія пахавальныя збудаванні імітавалі жылыя інтэр'еры (грабніца ў Чэрветэры, VII ст. да н.э.).
У VII—VI ст. да н.э. ў росквіце манументальны жывапіс (пераважна размалёўкі грабніц). На жывапісе V—IV ст. да н.э. адбіўся старажытнагрэчаскі ўплыў (грабніца «Леапардаў» у Тарквініях). Сярод помнікаў скульптуры статуі і рэльефы з расфарбаванай тэракоты і каменю (антэфіксы, акратэрыі, культавая скульптура на франтонах храмаў), пахавальныя антрапаморфныя урны-«канопы» з накрыўкай у выглядзе галавы памерлага, манументальныя саркафагі. Прымітыўныя формы партрэта сустракаліся на антрапаморфных урнах і надмагільных стэлах. Развівалася мастацтва тарэўтыкі: літыя бронзавыя статуэткі багоў, прадметы хатняга ўжытку і пахавальнага культу, люстэркі з чаканенымі ці гравіраванымі выявамі.
Высокага ўзроўню дасягнула кераміка: пасудзіны тыпу букеро, што імітавалі вырабы з металу (VII ст. да н.э.), з чорна- і чырвонафігурнай размалёўкай на мясцовыя тэмы і сюжэты (дэманы, фантастычныя істоты, драпежнікі, сцэны замагільнага жыцця). Вядомы арыгінальныя залатыя ўпрыгожанні VII—VI ст. да н.э. (булы — медальёны на ланцужках, завушніцы і інш.; ліццё, штампоўка, філігрань, зернь).
У III—II ст. да н.э. мастацтва этрускаў пачало занепадаць.
Гл. таксама
- Тырэны
- Этрускі музей
- Этрурыя
- Этруская мова
- Некропаль Мантэроці
Літаратура
- Зельскі А., Мартыненка Т. Этрускі // БЭ ў 18 т. Т. 18. Кн. І. Мн., 2004.
Спасылкі
 | Этрускі на Вікісховішчы |
|---|
- Etruscan Texts Project Архівавана 30 сакавіка 2005., a searchable database of Etruscan inscriptions.
- Etruscan News Online, the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.
- Etruscan and Early Italic Fonts Архівавана 29 мая 2006., for the digital transcription of Etruscan inscriptions.
- Web bibliography of Etruscan-related sites Архівавана 26 жніўня 2006. (in Italian)
- Tabula Cortonensis, described by Dr Massimo Pittau (in Italian).
- Museum of the Etruscan Academy, in Cortona, Italy.
- (Soprintendenza per i Beni Archeologici dell'Umbria) «The Cai Cutu Etruscan tomb» Архівавана 8 мая 2006. An undisturbed late Etruscan family tomb, reused between the 3rd and 1st century BC, reassembled in the National Archeological Museum of Perugia
- Etruscan Lion Plaque Pendant Архівавана 9 мая 2017., article on a piece of Etruscan art.
- Etruscan Splendors from Volterra in Tuscany Архівавана 14 верасня 2006.
- Origins and Evolution of the Etruscans’ mtDNA
- DENYS D'HALICARNASSE
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Etru ski samanazva Rasenna starazhytny narod shto y tys da n e nasyalyay paynochny zahad Apeninskaga p va voblasc Etruryya cyaper Taskana i stvaryy razvituyu cyvilizacyyu yakaya papyarednichala rymskaj Etruski RasennaZhanchyna Terakotavaya figuraAgulnaya kolkascRegiyony prazhyvannya EtruryyaMova Etruskaya movaReligiya politeizmBlizkiya etnichnyya grupy retyGistoryyaEtruryya na karce Pavodle bolshasci starazhytnagrechaskih elinistychnyh i rymskih aytaray etruski pahodzili ad pelasgay Balkanskaga payvostrava abo tyrenay Maloj Azii Ale yzho scvyardzhay shto etruski aytahtony Apeninskaga payvostrava dalyokiya pa move i zvychayam ad ushodnih naroday Dyyanisij uzgadvay samanazvu etruskay rasena Greki nazyvali ih tyrenami star grech Tyrrhnoi Nazvu tuski abo etruski lac Tusci Etrusci dali starazhytnyya rymlyane Pahodzhanne etruskay cyazhka vyznachyc z za dyskusijnaga pytannya ab suvyazyah etruskaj movy Vyadoma shto na Apeninskim payvostrave zhyli i inshyya narody yakiya razmaylyali na padobnyh movah rety i Arheolagi zvyazvayuc etruskay z adnosna poznyaj kulturaj Da kanca XX st u gistaryyagrafii sklalasya dumka shto etruski sfarmiravalisya y Italii y vyniku skladanyh uzaemaadnosin myascovyh i pryshlyh etnichnyh grup galoynym chynam z Ushodu Getamu supyarechac genetychnyya dasledavanni apublikavanyya y 2013 g Yany pakazvayuc suvyaz etruskay z suchasnymi taskancami nekatorymi grupami nemcay i kornualcami Byli vyyayleny genetychnyya suvyazi i z zhyharami Maloj Azii ale velmi starazhytnyya chasu nealita kali adbyvalasya perasyalenne starazhytnyh zemlyarobay u Eyropu Takim chynam etruskay mozhna lichyc aytahtonami Apeninskaga payvostrava U VII st da n e y etruskay isnavali garady dzyarzhavy na chale z carami yakiya zasyarodzhvali y svaih rukah vaennuyu administracyjnuyu i zhreckuyu yladu U kancy VII st da n e yznikla kanfederacyya garadoy Vei Cere Tarkvinii Valsinii Vetuloniya i insh na chale yakoj stayay vyshejshy magistrat i zhrec adnago z garadoy U VI st da n e etruski avalodali Kampaniyaj dalinaj r Po i zasnavali tam kalonii Pavodle padannya etruskaya dynastyya Tarkviniyay pravila y 616 509 da n e y Ryme U kancy VI pach V st da n e ylada perajshla da arystakratyi vyshejshyya vybarnyya pasady zamyashchalisya vuzkim kolam asob U sayuze z Karfagenam etruski kalya 535 da n e peramagli grekay fakejcay vycesnili ih z Korsiki nepadzelna yladaryli na Tyrenskim mory i pashyryli yplyy na ysyu terytoryyu Italii Adnak sacyyalnyya supyarechnasdi adpor naselnictva zalezhnyh zyamel zneshniya napady grekay u 524 i 474 da n e rymlyan kalya 509 da n e samnitay u 423 da n e galay kalya 400 da n e aslabili kanfederacyyu etruskay U III st da n e ysya ih terytoryya trapila pad uladu Ryma hoc da 1 st da n e etruskiya garady zberagali svoj palitychny lad kultavyya ystanovy i kulturnuyu admetnasc Hutkaya ramanizacyya etruskay adbylasya paslya peramogi Suly I st da n e i padzelu Etruryi GaspadarkaPaynochnaya i Paydnyovaya Etruryya byla bagataya metalami Etruski zdabyvali medz zhaleza i cynk Inshymi znachnymi pryrodnymi bagaccyami byli lyasy shto davali vyalikuyu kolkasc dreva yakoe ishlo na metalurgichnyya patreby i z yakoga budavalisya karabli Etruskaj cyvilizacyi bylo harakterna piractva yakoe daminavala mory na zahodnim uzbyarezhzhy Italii Adnak shmatvekavy roskvit Etruryi byy zasnavany na mocy selskagaspadarchyh tradycyj KulturaPahodzhanne etruskih plyamyonay da kanca ne vysvetlena yak ne razgadany ih mova pismennasc Kultura etruskay nyase na sabe adbitak mnogih naplastavannyay Vyadoma shto yzho y VIII st da n e etruski budavali ymacavanyya garady meli znachnyya dasyagnenni y mastackim ramyastve vedali marskuyu spravu vyali azhyyleny gandal z susednimi krainami Usyo geta spryyala tamu shto na zemlyah Apeninskaga payvostrava u yago centralnaj chastcy atrymali raspaysyudzhanne harakternyya formy grechaskaj siryjskaj malaaziyackaj finikijskaj kultury u tym liku tvory plastyki dekaratyyna prykladnoga mastactva Ale zapazychanni ab yadnoyvali bagatyya myascovyya kulturnyya tradycyi shto pryvyalo da farmiravannya adzinaga stylyu Ne bez uplyvu grekay sklalisya svoeasablivyya mifalagichnyya yyaylenni etruskay Vyshejshuyu chastku panteona ih bagoy zajmali Yupiter Yunona Minerva shto adpavyadala Zeysu Gery Afine Vidac glybokiya yshodniya karani payplyvali na farmiravanne razvitaga zamagilnaga kultu z adpavednymi yyaylennyami mastackimi formami atrybutami MastactvaAsnoyny artykul Etruskae mastactva varoty y Perudzhy Mastactva etruskay zvyazana sa starazhytnaitalijskaj kulturaj Vilanovy IX V st da n e a taksama z inshymi regiyonami Ushodnyaga Mizhzemnamor ya Starazhytnaya Grecyya Malaya Aziya Siryya Finikiya Pry budaynictveve etruski vykarystoyvali klinchatyya arki varoty y Perudzhy i sklyapenni nesapraydnyya stupenchatyya y VII VI st da n e i paycyrkulnyya y III II st da n e Zahavalisya reshtki pramavugolnaj planiroyki g Marcabota kalya Balonni i t zv gipadamavaj g Spina Garady razmeshchanyya na yzgorkah spuskalisya terasami pa ih shilah Kvadratnyya y plane damy meli 2 ci 4 shilny dah i adkryty ynutrany dvoryk atryj Hramy padymalisya na vysoki cokal podyj meli 1 ci 3 svyacilishchy cely i glyboki porcik karniz yakoga z bagata dekaryravanym fryzam apiraysya na kalony taskanskaga ordera Frantony i shily dahu yprygozhvali figurnymi vyyavami z rasfarbavanaj terakoty Kalya garadoy razmyashchalisya vyal nekropali Cere cyaper Chervetery Peruziya Tarkvinii i insh Raznastajnascyu typay admetnyya grabnicy pahavalni pseydakupalnyya VII st da n e u pyachorah i skalistyh vystupah kalya g Valtera III st da n e u vyglyadze nasypnoga kurgana tumulusa z vuzkim kalidoram dromasam u nekropali Bandytacha u Paynochnaj Italii z nesapraydnymi sklyapennyami shto apiralisya na slup u centry Mnogiya pahavalnyya zbudavanni imitavali zhylyya inter ery grabnica y Chervetery VII st da n e Fragment razmalyoyki grabnicy Leaparday u Tarkviniyah U VII VI st da n e y roskvice manumentalny zhyvapis peravazhna razmalyoyki grabnic Na zhyvapise V IV st da n e adbiysya starazhytnagrechaski yplyy grabnica Leaparday u Tarkviniyah Syarod pomnikay skulptury statui i relefy z rasfarbavanaj terakoty i kamenyu antefiksy akrateryi kultavaya skulptura na frantonah hramay pahavalnyya antrapamorfnyya urny kanopy z nakryykaj u vyglyadze galavy pamerlaga manumentalnyya sarkafagi Prymityynyya formy partreta sustrakalisya na antrapamorfnyh urnah i nadmagilnyh stelah Razvivalasya mastactva tareytyki lityya bronzavyya statuetki bagoy pradmety hatnyaga yzhytku i pahavalnaga kultu lyusterki z chakanenymi ci graviravanymi vyyavami Chornafigurnaya amfara 540 530 da n e Vysokaga yzroynyu dasyagnula keramika pasudziny typu bukero shto imitavali vyraby z metalu VII st da n e z chorna i chyrvonafigurnaj razmalyoykaj na myascovyya temy i syuzhety demany fantastychnyya istoty drapezhniki sceny zamagilnaga zhyccya Vyadomy aryginalnyya zalatyya yprygozhanni VII VI st da n e buly medalyony na lancuzhkah zavushnicy i insh liccyo shtampoyka filigran zern U III II st da n e mastactva etruskay pachalo zanepadac Gl taksamaTyreny Etruski muzej Etruryya Etruskaya mova Nekropal ManterociLitaraturaZelski A Martynenka T Etruski BE y 18 t T 18 Kn I Mn 2004 SpasylkiEtruski na VikishovishchyEtruscan Texts Project Arhivavana 30 sakavika 2005 a searchable database of Etruscan inscriptions Etruscan News Online the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies Etruscan and Early Italic Fonts Arhivavana 29 maya 2006 for the digital transcription of Etruscan inscriptions Web bibliography of Etruscan related sites Arhivavana 26 zhniynya 2006 in Italian Tabula Cortonensis described by Dr Massimo Pittau in Italian Museum of the Etruscan Academy in Cortona Italy Soprintendenza per i Beni Archeologici dell Umbria The Cai Cutu Etruscan tomb Arhivavana 8 maya 2006 An undisturbed late Etruscan family tomb reused between the 3rd and 1st century BC reassembled in the National Archeological Museum of Perugia Etruscan Lion Plaque Pendant Arhivavana 9 maya 2017 article on a piece of Etruscan art Etruscan Splendors from Volterra in Tuscany Arhivavana 14 verasnya 2006 Origins and Evolution of the Etruscans mtDNA DENYS D HALICARNASSE