Міжзе мнае мо ра міжземнае міжмацерыковае мора Атлантычнага акіяна злучаецца з ім на захадзе Гібралтарскім пралівам знах

Міжзе́мнае мо́ра — міжземнае, міжмацерыковае мора Атлантычнага акіяна, злучаецца з ім на захадзе Гібралтарскім пралівам, знаходзіцца паміж Паўднёвай Еўропай, Заходняй Азіяй і Паўночнай Афрыкай і амаль цалкам зачыненае. Мора лічыцца часткай Атлантычнага акіяна, хоць яго часцяком атаясамляюць як цалкам асобны вадаём. Мора ахоплівае плошчу ў 2,5 млн км², але яго злучэнне з Атлантыкай праз Гібралтарскі праліў складае ўсяго 14 км у шырыню. Міжземнае мора мае сярэднюю глыбіню ў 1500 м, а самым глыбокім месцам з'яўляецца ўпадзіна ў Іанічным моры, яе глыбіня складае 5 267 м.

У Міжземным моры вылучаюць моры: Альбаран, Балеарскае, Лігурыйскае, Тырэнскае, Адрыятычнае, Іанічнае, Крыцкае, Эгейскае. У басейн Міжземнага мора ўключаюць Мармуровае мора, Чорнае мора, Азоўскае мора.

Абмывае берагі Іспаніі, Францыі, Італіі, Манака, Мальты, Босніі і Герцагавіны, Чарнагорыі, Харватыі, Славеніі, Албаніі, Грэцыі, Турцыі, Рэспублікі Кіпр, Сірыі, Лівана, Ізраіля, Егіпта, Лівіі, Туніса, Алжыра і Марока.

Этымалогія

Жыхары Старажытнага Егіпта называлі Міжземнае мора — «Вялікая зялёная вада». У Старым Запавеце Міжземнае мора названа «Вялікім морам» (Лічбы 34:6,7 Архівавана 10 ліпеня 2012.; Ян. 1:4, 9:1, 15:47; Іез. 47:10,15,20). Таксама сустракаецца назва «мора філістымлян» (Выхад 23:31 Архівавана 23 верасня 2013.), ад людзей, якія насялялі значную частку яго берагоў паблізу Ізраіля.

Назву Міжземнае мора (грэч. Μεσόγειος Θάλασσα, лац.: Mare Mediterranea — мора пасярод Зямлі) упершыню ўвёў у абарот антычны пісьменнік , абапіраючыся на ўяўленні свайго часу, паколькі старажытныя еўрапейскія і паўночнаафрыканскія цывілізацыі развіваліся ў басейне менавіта гэтага мора, якое служыла натуральным шляхам зносін паміж імі.

У часы росквіту Рымскай імперыі рымляне называлі гэта мора — Наша мора (лац.: Mare Nostrum), або Унутранае мора (лац.: Internum mare) паколькі ў тыя часы ўсе землі гэтага мора ўваходзілі ў склад імперыі.

Гісторыя

Сучаснае Міжземнае мора з'яўляецца рэліктам старажытнага акіяна , які быў значна шырэй і распасціраўся далёка на ўсход. Рэліктамі акіяна Тэціс з'яўляюцца таксама Аральскае, Каспійскае, Чорнае і Мармуровае моры, прымеркаваныя да яго найболей глыбокім упадзінам. Верагодна, Тэціс некалі быў цалкам акружаны сушай, і паміж Паўночнай Афрыкай і Пірэнейскім паўвостравам, у раёне Гібралтарскага праліва, існаваў пярэсмык. Такі жа сухапутны мост звязваў паўднёваўсходнюю Еўропу з Малой Азіяй. Не выключана, што пралівы Басфор, Дарданэлы і Гібралтарскі ўтварыліся на месцы затопленых рачных далін, а шматлікія астраўныя ланцугі, асабліва ў Эгейскім моры, злучаліся з мацерыком.

Гісторыя Міжземнаморскага рэгіёна мае вырашальнае значэнне для разумення паходжання і развіцця шматлікіх сучасных грамадстваў. «Тры чвэрці зямнога шара было аб'яднана паміж сабой праз Міжземнае мора, якое было цэнтрам сусветнай гісторыі».

Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі

Схема пануючых чэрвеня ў Міжземным моры. Стрэлкамі паказаны напрамкі, лічбамі — **хуткасць** цячэння ў м/с

Два найбуйнейшыя астравы Міжземнага мора — **Сіцылія** і **Сардзінія**

Марское ўзбярэжжа **Трыпалі**, **Лівія**

У паўночнай частцы Міжземнага мора акіянографы вылучаюць адносна адасобленыя буйнымі паўвостравамі і астравамі ад асноўнай часткі басейна моры: , Балеарскае, Лігурыйскае, Тырэнскае, Адрыятычнае, Іанічнае, Эгейскае, Кіпрскае. У басейн Міжземнага мора ўключаюць Мармуровае, Чорнае і Азоўскае моры.

Значныя залівы: Валенсійскі, Ліёнскі, Генуэзскі, Таранта, Сідра (Вялікі Сірт), Габес (Малы Сірт). У басейне мора шматлікія астравы, больш за тры тысячы, найбуйнейшыя з іх — Балеарскія, Сіцылія, Сардзінія, Кіпр, Крыт, Корсіка . У мора ўпадаюць буйныя рэкі: Ніл, Эбра, Рона, По.

Сярэдняя тэмпература вады на паверхні ў лютым ад 8—12 °C да 17 °C, у ад 19 °C ў Ліёнскім заліве да 27-30 °C на ўсходзе. ад 36 ‰ на захадзе да 39,5 ‰ на ўсходзе. Прылівы сутачныя і змяшаныя, іх велічыня ў большасці раёнаў складае 0,1-0,5 м.

Берагі Міжземнага мора каля гарыстых узбярэжжаў з большага абразіўныя, выраўнаваныя, каля — лагунна-ліманныя і . Для ўсходняга ўзбярэжжа Адрыятычнага мора характэрныя берагі тыпу.

Клімат

Клімат Міжземнага мора вызначаецца яго становішчам у субтрапічным поясе і адрозніваецца вялікай спецыфікай, якая вылучае яго ў самастойны міжземнаморскі тып клімату, які характарызуецца мяккай зімой і гарачым засушлівым летам. Узімку над морам усталёўваецца фронт паніжанага ціску атмасферы, што вызначае няўстойлівае надвор'е з частымі штармамі і шчодрымі ападкамі; халодныя паўночныя вятры зніжаюць тэмпературу паветра. Развіваюцца мясцовыя вятры: ў раёне Ліёнскага заліва, бора на ўсходзе Адрыятычнага мора і ў акваторыі Эгейскага мора. Улетку большую частку Міжземнага мора ахоплівае грэбень , які вызначае перавагу яснага надвор’я з невялікім воблачнасцю і малой колькасцю ападкаў. У летнія месяцы назіраюцца сухія туманы і пыльная імгла, якая прыносіцца з Афрыкі паўднёвым ветрам сірока. Ва Усходнім басейне развіваюцца ўстойлівыя паўночныя вятры — .

Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені змяняецца ад 14-16 °C ля паўднёвых берагоў да 7-10 °C на поўначы, у жніўні — ад 22-24 °C на поўначы да 25-30 °C у паўднёвых раёнах мора. Выпарэнне з паверхні Міжземнага мора дасягае 1250 мм у год (3130 км ³). Адносная вільготнасць паветра змяняецца ад 50-65 % летам да 65-80 % зімой. Воблачнасць летам 0-3 балы, зімой каля 6 балаў. Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў 400 мм (каля 1000 км ³), яна змяняецца ад 1100—1300 мм на паўночным захадзе да 50-100 мм на паўднёвым усходзе, мінімум — у ліпені — жніўні, максімум — у снежні. Характэрныя міражы, якія часта назіраюцца ў Месінскім праліве ().

Тэмпература марской вады
на папулярных курортах Міжземнага мора (°C)
	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне
Марсель [1]	13	13	13	14	16	18	21	22	21	18	16	14
Барселона [2]	13	13	13	14	17	20	23	25	23	20	17	15
Валенсія [3]	14	13	14	15	17	21	24	26	24	21	18	15
Неапаль [4]	15	14	14	15	18	22	25	27	25	22	19	16
Малага [5]	16	15	15	16	17	20	22	23	22	20	18	16
Гібралтар [6]	16	15	16	16	17	20	22	22	22	20	18	17
Афіны [7]	16	15	15	16	18	21	24	24	24	21	19	17
Іракліян [8]	16	15	15	16	19	22	24	25	24	22	20	18
Мальта [9]	16	16	15	16	18	21	24	26	25	23	21	18
[10]	18	17	17	18	20	24	26	27	26	24	22	19
Ларнака [11]	18	17	17	18	20	24	26	27	27	25	22	19
Лімасол [12]	18	17	17	18	20	24	26	27	27	25	22	19
Александрыя [13] Архівавана 5 студзеня 2014.	18	17	17	18	20	23	25	26	26	25	22	20
Тэль-Авіў [14]	18	17	17	18	21	24	26	28	27	26	23	20

Галоўныя порты

Валенсія, Іспанія
Барселона, Іспанія
Марсель, Францыя
Генуя, Італія
Венецыя, Італія
Трыест, Італія
Ізмір, Турцыя
Бейрут, Ліван
Александрыя, Егіпет

Гл. таксама

Абукірскі заліў
Заліў Фамагуста
Атлантропа

Зноскі

Внутреннее море//Реальный словарь классических древностей Архівавана 22 жніўня 2014.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel. «The Philosophy of History», p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899

Літаратура

Alain Saliot The Mediterranean Sea. — Birkhäuser, 2005. — Т. 5. — 413 с. — (The Handbook of Environmental Chemistry). — ISBN 9783540250180
Foppe B. DeWalle, M. Nikolopoulou-Tamvakli, W. J. Heinen Environmental condition of the Mediterranean Sea: European Community countries. — Springer, 1993. — Т. 5. — 524 с. — (Environment & assessment). — ISBN 9780792324683

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Міжземнае мора
http://www.1yachtua.com/Chartr/medit/MedSea.htm Архівавана 25 кастрычніка 2010.
http://www.1yachtua.com/Chartr/medit/GeoStr.htm Архівавана 22 чэрвеня 2013.
http://www.krugosvet.ru/articles/03/1000382/1000382a1.htm

[1] Внутреннее море//Реальный словарь классических древностей Архівавана 22 жніўня 2014.

[2] Georg Wilhelm Friedrich Hegel. «The Philosophy of History», p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899