Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Тэўтонскі ордэн, Ордэн тэўтонскіх рыцараў шпіталя св. Марыі ў Іерусаліме — нямецкі духоўна-рыцарскі ордэн, заснаваны ў 1190 у Акры, дзе паломнікі з Любека і Брэмена стварылі шпіталь, які неўзабаве перайшоў пад патранаж нямецкай царквы св. Марыі ў Іерусаліме. Быў вядомы таксама як Нямецкі або Прускі ордэн.
У 1198 крыжаносцы імператара Генрыха VI пераўтварылі шпітальнае брацтва ў рыцарскі ордэн, залічаўшы ў свае браты толькі немцаў. Да 1291 рэзідэнцыя ордэна знаходзілася ў Акры, а пасля падзення горада – у Венецыі. Тым часам разгарэлася варожасць паміж Т.о. і двума іншымі рыцарскімі ордэнамі: тампліерамі і шпітальерамі. У пач. XIII ст. Т.о. перанёс сваю дзейнасць ва Усходнюю Еўропу і першапачаткова аселі ў Трансільваніі – служачы тут бар'ерам на шляхі набегаў куманаў. Затым імператар Фрыдрых II рэарганізаваў Т.о., надаўшы вялікаму магістру Герману фон Зальцу княскі тытул, і накіраваў Т.о. на заваяванне і хрысціянізацыю ўсходніх памежных земляў Свяшчэннай Рымскай імперыі.
У 1226 Герман фон Зальц адгукнуўся на просьбу аб дапамозе кн. Конрада Мазавецкага і арганізаваў крыжовы паход супраць прусаў. Па дагавору з Конрадам Т.о. атрымаў у валоданне Хэлмінскую зямлю ў Мазовіі ў якасці плацдарму, а таксама ўсе землі, якія заваюе ў паганскай Прусіі. У 1234 Т.о. фармальна прызнаў свае ўладанні папскім ленам, але папраўдзе быў асобнай дзяржавай, паколькі слабая папская ўлада не магла аказаць на яго хоць колькі-небудзь істотнага ўплыву. У 1237 Т.о., значна ўзмацніўся, далучыўшы Ордэн мечаносцаў, які пацярпеў перад гэтым паразы ад русінаў (літоўцы), жамойтаў і земгалаў. У наступныя стагоддзі Т.о. усталяваў кантроль над усім балтыйскім узбярэжжам ад меж Памор'я да Фінскага заліва (Гл. таксама: вайна Ордэна ў Прусіі, вайна Ордэна з ВКЛ), будуючы рад гарадоў (напр., Мемель, 1253) і замкаў, і заступаючы Польшчы і ВКЛ выхад да Балтыйскага мора. Т.о. вылучалі землі нямецкім рыцарам у якасці ленаў, сялілі на заваяваных землях нямецкіх сялян і разам з Ганзейскім саюзам гарадоў заснавалі шэраг новых гандлёвых паселішчаў. У 1309 Т.о. перанёс сваю сталіцу ў Марыенбург (сучас. Мальбарк, Польшча).
У пач. XIV ст. Т.о. дасягнуў вяршыні сваёй магутнасці і росквіту. У 2-ой пал. XIV ст. адбылося ўзмацненне Польшчы, асабліва пасля яе аб'яднання з ВКЛ. У час Вялікай вайны з саюзнымі Польшчай і ВКЛ магутнасць Ордэна была зломлена, найперш у Грунвальдскай бітве (1410). Па Торуньскім міры 1466, які завяршыў Трынаццацігадовую вайну Польшчы з Т.о. (1454–66), апошні прызнаў сябе васалам Польшчы і перадаў ёй Заходнюю Прусію. У 1525 вялікі магістр Т.о. Альбрэхт Старэйшы Гагенцолерн прыняў лютэранства і правёў секулярызацыю Ордэна ва Усходняй Прусіі, якая стала з гэтага часу яго спадчынным герцагствам. Калі ў 1618 гэтая дынастычная лінія спынілася, герцагства перайшло ў валоданне брадэнбургскіх курфюрстаў, таксама з Гагенцолернаў.
У 1801 Францыя далучыла землі Тэўтонскага ордэна на захад ад Рэйна, а ў 1809 Напалеон сваім дэкрэтам скасаваў ордэн і аддаў яго зямлі на правым беразе Рэйна нямецкім саюзнікам.
Тэўтонскі ордэн быў адноўлены ў Аўстрыі ў 1834 – у якасці каталіцкага шляхецкага саюза. Пасля 1918 існуе толькі святарская галіна ордэна, ператвораная Піем XI у духоўны ордэн, з рэзідэнцыяй у Вене. Таксама Тэўтонскі ордэн працягвае існаваць у рамках пратэстантызму ў Утрэхце[крыніца?].
Вялікія магістры
- Генрых Вальпот фон Басенхайм 1198—1200
- Ота фон Керпен 1200—1208
- Генрых фон Туна 1208—1209
- Герман фон Зальца 1209—1239
- Конрад Цюрынгскі 1239—1240
- Герхард фон Мальберг 1240—1244
- Генрых фон Гогенлоэ 1244—1249
- Гюнтэр фон Вюлерслебен 1250—1252
- Попо фон Астэрна 1252—1256
- Хартман фон Гельдрунген 1273—1282
- Конрад фон Фейхтванген 1291—1296
Літаратура
- Краўцэвіч А. К. Тэўтонскі ордэн: ад Ерусаліма да Грунвальда Архівавана 23 жніўня 2009. — Мн., 1993.
Гл. таксама
- Дзяржава Тэўтонскага ордэна
- Ордэн мечаносцаў
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Teytonski orden Orden teytonskih rycaray shpitalya sv Maryi y Ierusalime nyamecki duhoyna rycarski orden zasnavany y 1190 u Akry dze palomniki z Lyubeka i Bremena stvaryli shpital yaki neyzabave perajshoy pad patranazh nyameckaj carkvy sv Maryi y Ierusalime Byy vyadomy taksama yak Nyamecki abo Pruski orden Simval Ordena U 1198 kryzhanoscy imperatara Genryha VI peraytvaryli shpitalnae bractva y rycarski orden zalichayshy y svae braty tolki nemcay Da 1291 rezidencyya ordena znahodzilasya y Akry a paslya padzennya gorada u Venecyi Tym chasam razgarelasya varozhasc pamizh T o i dvuma inshymi rycarskimi ordenami tamplierami i shpitalerami U pach XIII st T o peranyos svayu dzejnasc va Ushodnyuyu Eyropu i pershapachatkova aseli y Transilvanii sluzhachy tut bar eram na shlyahi nabegay kumanay Zatym imperatar Frydryh II rearganizavay T o nadayshy vyalikamu magistru Germanu fon Zalcu knyaski tytul i nakiravay T o na zavayavanne i hrysciyanizacyyu yshodnih pamezhnyh zemlyay Svyashchennaj Rymskaj imperyi U 1226 German fon Zalc adguknuysya na prosbu ab dapamoze kn Konrada Mazaveckaga i arganizavay kryzhovy pahod suprac prusay Pa dagavoru z Konradam T o atrymay u valodanne Helminskuyu zyamlyu y Mazovii y yakasci placdarmu a taksama yse zemli yakiya zavayue y paganskaj Prusii U 1234 T o farmalna pryznay svae yladanni papskim lenam ale papraydze byy asobnaj dzyarzhavaj pakolki slabaya papskaya ylada ne magla akazac na yago hoc kolki nebudz istotnaga yplyvu U 1237 T o znachna yzmacniysya daluchyyshy Orden mechanoscay yaki pacyarpey perad getym parazy ad rusinay litoycy zhamojtay i zemgalay U nastupnyya stagoddzi T o ustalyavay kantrol nad usim baltyjskim uzbyarezhzham ad mezh Pamor ya da Finskaga zaliva Gl taksama vajna Ordena y Prusii vajna Ordena z VKL buduyuchy rad garadoy napr Memel 1253 i zamkay i zastupayuchy Polshchy i VKL vyhad da Baltyjskaga mora T o vyluchali zemli nyameckim rycaram u yakasci lenay syalili na zavayavanyh zemlyah nyameckih syalyan i razam z Ganzejskim sayuzam garadoy zasnavali sherag novyh gandlyovyh paselishchay U 1309 T o peranyos svayu stalicu y Maryenburg suchas Malbark Polshcha U pach XIV st T o dasyagnuy vyarshyni svayoj magutnasci i roskvitu U 2 oj pal XIV st adbylosya yzmacnenne Polshchy asabliva paslya yae ab yadnannya z VKL U chas Vyalikaj vajny z sayuznymi Polshchaj i VKL magutnasc Ordena byla zlomlena najpersh u Grunvaldskaj bitve 1410 Pa Torunskim miry 1466 yaki zavyarshyy Trynaccacigadovuyu vajnu Polshchy z T o 1454 66 aposhni pryznay syabe vasalam Polshchy i peraday yoj Zahodnyuyu Prusiyu U 1525 vyaliki magistr T o Albreht Starejshy Gagencolern prynyay lyuteranstva i pravyoy sekulyaryzacyyu Ordena va Ushodnyaj Prusii yakaya stala z getaga chasu yago spadchynnym gercagstvam Kali y 1618 getaya dynastychnaya liniya spynilasya gercagstva perajshlo y valodanne bradenburgskih kurfyurstay taksama z Gagencolernay U 1801 Francyya daluchyla zemli Teytonskaga ordena na zahad ad Rejna a y 1809 Napaleon svaim dekretam skasavay orden i adday yago zyamli na pravym beraze Rejna nyameckim sayuznikam Teytonski orden byy adnoyleny y Aystryi y 1834 u yakasci katalickaga shlyaheckaga sayuza Paslya 1918 isnue tolki svyatarskaya galina ordena peratvoranaya Piem XI u duhoyny orden z rezidencyyaj u Vene Taksama Teytonski orden pracyagvae isnavac u ramkah pratestantyzmu y Utrehce krynica Vyalikiya magistryGerb Vyalikih magistray Teytonskaga OrdenaAsnoyny artykul Vyalikiya magistry Teytonskaga ordena Genryh Valpot fon Basenhajm 1198 1200 Ota fon Kerpen 1200 1208 Genryh fon Tuna 1208 1209 German fon Zalca 1209 1239 Konrad Cyuryngski 1239 1240 Gerhard fon Malberg 1240 1244 Genryh fon Gogenloe 1244 1249 Gyunter fon Vyulersleben 1250 1252 Popo fon Asterna 1252 1256 Hartman fon Geldrungen 1273 1282 Konrad fon Fejhtvangen 1291 1296LitaraturaKraycevich A K Teytonski orden ad Erusalima da Grunvalda Arhivavana 23 zhniynya 2009 Mn 1993 Gl taksamaDzyarzhava Teytonskaga ordena Orden mechanoscayPartal Kryzhovyya pahody