Azərbaycanca
Türkçe
Цянь-Шань (кіт.: 天山山脉, Нябесныя горы) — горная сістэма ў Сярэдняй і Цэнтральнай Азіі.
| Цянь-Шань | |
|---|---|
| кіт.: 天山 | |
 Пік на заходзе | |
| Краіны | |
| Даўжыня | 2 500 км |
| Шырыня | 400 км |
| Найвышэйшая вяршыня | Пік Перамогі |
| Найвышэйшы пункт | 7439 м |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Заходняя частка знаходзіцца пераважна ў Кыргызстане; часткова ў Казахстане, Узбекістане, Таджыкістане, усходняя — у Кітаі. Цягнецца з захаду на ўсход амаль на 2500 км. На паўднёвым захадзе Алайскім хрыбтом злучаецца з сістэмай Паміра-Алая, на паўночным усходзе хрыбтом Борахара з хрыбротм Джунгарскі Алатау. Найвышэйшыя пункты — гара Пік Перамогі (7439 м) і Хан-Тэнгры (6995).
Паводле фізіка-геаграфічнага раянавання вылучаюць (акрамя кітайскай часткі) Заходні, Паўночны, Унутраны і Цэнтральны Цянь-Шань. Асноўныя хрыбты і ўпадзіны, што іх падзяляюць, маюць шыротнае і субшыротнае распасціранне. Рэльеф пераважна высакагорны з ледавіковымі формамі, на схілах — восыпны, вышэй за 3200 м — шматгадовая мерзлата. Буйныя міжгорныя (Ферганская, Ісык-Кульская, Нарынская і інш.) і ўскраінныя (Чуйская, Талаская) упадзіны з рачнымі далінамі, азёрамі і балотамі.
Геалагічная структура Цянь-Шаня ўзнікла ў выніку альпійскіх рухаў на месцы эпіпалеазойскага , рэшткі якога захаваліся на вышыні 3000—4000 м у выглядзе сыртаў. Горныя хрыбты складзены пераважна з асадкавых, метамарфічных і магматычных парод, катлавіны — з асадкавых адкладаў. Частыя землетрасенні.
Радовішчы руд ртуці, сурмы, свінцу, цынку, серабра, волава, вальфраму, ва ўпадзінах — нафты, каменнага і бурага вугалю і інш.
Клімат рэзка кантынентальны. У далінах ніжняга пояса гор сярэднія тэмпературы ліпеня 20—25 °C, у сярэдневышынных далінах 15—17 °C, каля падножжаў ледавікоў 5 °C і ніжэй; тэмпература студзеня ў нізкагорнай зоне −5 −8 °C, на высакагор’ях ад −17 да −22 °C, ападкаў ад 300 мм у перадгор’ях да 800 мм за год у высакагор’ях.
Снегавая лінія ў Заходнім Цянь-Шані на выш. 3600—3800 м, у Цэнтральным — на выш. 4200—4450 м. Плошча сучаснага зледзянення 7,3 тыс. км² (больш за 7700 ледавікоў, буйнейшыя Паўднёвы і Паўночны Энгільчэк, Каінды, Мушкетава).
Рэкі належаць да ўнутраных басейнаў Цэнтральнай Азіі, важнейшыя Нарын, Сары-Джаз, Сырдар’я, Ілі, Чу, Тарым, Канчэдар’я. Маюць пераважна ледавіковае і снегавое (летняя паводка) жыўленне. Буйнейшыя азёры: Ісык-Куль, Сонг-Кёль, Чагыр-Кёль.
У Цэнтральным Цянь-Шані выражана вышынная пояснасць ландшафтаў. Раўніны заняты гліністымі палыннымі і салянкавымі пустынямі, якія на поўдні пераходзяць у палынна-эфемеравыя пустыні. На падгорных раўнінах і ў нізкіх перадгор’ях паўпустыні або пустынныя стэпы з перавагай эфемераў і эфемероідаў. Вышэй за 900—1200 м — горна-стэпавы пояс, прадстаўлены злакава-разнатраўнымі стэпамі на поўначы і высакатраўнымі паўсаваннамі на поўдні. Вышэй за 1200—2000 м — лугавыя стэпы, хмызняковыя зараснікі і лісцевыя лясы. Лясы грэцкага арэха (на заходніх схілах Ферганскага хрыбта, паўднёвым схіле Чаткальскага хрыбта і ў Заходнім Цянь-Шані) да 1700 м на поўначы, да 2500—3000 м на поўдні, змяняюцца хвойнымі з цянь-шаньскай елкі і піхты. Субалыіійскія і альпійскія лугі пашыраны пераважна на паўночных схілах (на вышыні 2800—3400 м). На сыртах — ландшафты халодных пустынь. На вышыні 3600—3800 м — ландшафты гляцыяльна-нівальнага пояса. Ва ўнутраных далінах і катлавінах — камяністыя пустыні, паўпустыні і сухія стэпы.
Жывёльны свет перадгор’яў і нізкагор’яў: грызуны, паўзуны, антылопа джэйран; у гарах — дзік, горны баран (архар), горны казёл, цянь-шаньскі мядзведзь, снежны барс, суркі; з птушак — горны індык, горная курапатка, альпійская галка, вадаплаўныя.
Пашавая жывёлагадоўля, земляробства (пераважна ў перадгор’ях і на паліўных землях). Вырошчваюць рыс, вінаград, персікі, яблыкі, абрыкос, слівы, ячмень, пшаніцу, бульбу.
Запаведнікі: Ісык-Кульскі, Алмацінскі, Аксу-Джабаглы, Сары-Чэлекскі, Чаткальскі і інш.
Літаратура
- Кісель В. Цянь-Шань // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Cyan Shan kit 天山山脉 Nyabesnyya gory gornaya sistema y Syarednyaj i Centralnaj Azii Cyan Shankit 天山Pik na zahodzeKrainy Kyrgyzstan Kitaj Kazahstan Uzbekistan TadzhykistanDayzhynya2 500 kmShyrynya400 kmNajvyshejshaya vyarshynyaPik Peramogi Najvyshejshy punkt7439 m Medyyafajly na Vikishovishchy Zahodnyaya chastka znahodzicca peravazhna y Kyrgyzstane chastkova y Kazahstane Uzbekistane Tadzhykistane ushodnyaya u Kitai Cyagnecca z zahadu na yshod amal na 2500 km Na paydnyovym zahadze Alajskim hrybtom zluchaecca z sistemaj Pamira Alaya na paynochnym ushodze hrybtom Borahara z hrybrotm Dzhungarski Alatau Najvyshejshyya punkty gara Pik Peramogi 7439 m i Han Tengry 6995 Pavodle fizika geagrafichnaga rayanavannya vyluchayuc akramya kitajskaj chastki Zahodni Paynochny Unutrany i Centralny Cyan Shan Asnoynyya hrybty i ypadziny shto ih padzyalyayuc mayuc shyrotnae i subshyrotnae raspasciranne Relef peravazhna vysakagorny z ledavikovymi formami na shilah vosypny vyshej za 3200 m shmatgadovaya merzlata Bujnyya mizhgornyya Ferganskaya Isyk Kulskaya Narynskaya i insh i yskrainnyya Chujskaya Talaskaya upadziny z rachnymi dalinami azyorami i balotami Gealagichnaya struktura Cyan Shanya yznikla y vyniku alpijskih ruhay na mescy epipaleazojskaga reshtki yakoga zahavalisya na vyshyni 3000 4000 m u vyglyadze syrtay Gornyya hrybty skladzeny peravazhna z asadkavyh metamarfichnyh i magmatychnyh parod katlaviny z asadkavyh adkladay Chastyya zemletrasenni Radovishchy rud rtuci surmy svincu cynku serabra volava valframu va ypadzinah nafty kamennaga i buraga vugalyu i insh Klimat rezka kantynentalny U dalinah nizhnyaga poyasa gor syaredniya temperatury lipenya 20 25 C u syarednevyshynnyh dalinah 15 17 C kalya padnozhzhay ledavikoy 5 C i nizhej temperatura studzenya y nizkagornaj zone 5 8 C na vysakagor yah ad 17 da 22 C apadkay ad 300 mm u peradgor yah da 800 mm za god u vysakagor yah Snegavaya liniya y Zahodnim Cyan Shani na vysh 3600 3800 m u Centralnym na vysh 4200 4450 m Ploshcha suchasnaga zledzyanennya 7 3 tys km bolsh za 7700 ledavikoy bujnejshyya Paydnyovy i Paynochny Engilchek Kaindy Mushketava Reki nalezhac da ynutranyh basejnay Centralnaj Azii vazhnejshyya Naryn Sary Dzhaz Syrdar ya Ili Chu Tarym Kanchedar ya Mayuc peravazhna ledavikovae i snegavoe letnyaya pavodka zhyylenne Bujnejshyya azyory Isyk Kul Song Kyol Chagyr Kyol U Centralnym Cyan Shani vyrazhana vyshynnaya poyasnasc landshaftay Rayniny zanyaty glinistymi palynnymi i salyankavymi pustynyami yakiya na poydni perahodzyac u palynna efemeravyya pustyni Na padgornyh rayninah i y nizkih peradgor yah paypustyni abo pustynnyya stepy z peravagaj efemeray i efemeroiday Vyshej za 900 1200 m gorna stepavy poyas pradstayleny zlakava raznatraynymi stepami na poynachy i vysakatraynymi paysavannami na poydni Vyshej za 1200 2000 m lugavyya stepy hmyznyakovyya zarasniki i liscevyya lyasy Lyasy greckaga areha na zahodnih shilah Ferganskaga hrybta paydnyovym shile Chatkalskaga hrybta i y Zahodnim Cyan Shani da 1700 m na poynachy da 2500 3000 m na poydni zmyanyayucca hvojnymi z cyan shanskaj elki i pihty Subalyiijskiya i alpijskiya lugi pashyrany peravazhna na paynochnyh shilah na vyshyni 2800 3400 m Na syrtah landshafty halodnyh pustyn Na vyshyni 3600 3800 m landshafty glyacyyalna nivalnaga poyasa Va ynutranyh dalinah i katlavinah kamyanistyya pustyni paypustyni i suhiya stepy Zhyvyolny svet peradgor yay i nizkagor yay gryzuny payzuny antylopa dzhejran u garah dzik gorny baran arhar gorny kazyol cyan shanski myadzvedz snezhny bars surki z ptushak gorny indyk gornaya kurapatka alpijskaya galka vadaplaynyya Pashavaya zhyvyolagadoylya zemlyarobstva peravazhna y peradgor yah i na paliynyh zemlyah Vyroshchvayuc rys vinagrad persiki yablyki abrykos slivy yachmen pshanicu bulbu Zapavedniki Isyk Kulski Almacinski Aksu Dzhabagly Sary Chelekski Chatkalski i insh LitaraturaKisel V Cyan Shan Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 15 Sledaviki Tryo Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 2002 T 15 552 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0251 2 t 15