Таджыкістан

Таджыкістан (афіцыйная назва Рэспубліка Таджыкістан) — краіна ў Азіі, належыць да рэгіёна Сярэдняя Азія, мяжуе з Казахстанам, Узбекістанам, Кыргызстанам, Кітаем, Афганістанам. Выхаду да мораў не мае.

Рэспубліка Таджыкістан
Ҷумҳурии Тоҷикистон

Сцяг Таджыкістана Герб Таджыкістана
Дзяржаўны гімн Таджыкістана
Дата незалежнасці	9 верасня 1991 (ад СССР)
Афіцыйная мова	таджыкская — дзяржаўная руская — міжнацыянальных зносін
Сталіца	Душанбэ
Найбуйнейшыя гарады	Душанбэ, Худжанд, Куляб, Курган-Цюбэ, Харог
Форма кіравання	унітарная прэзідэнцкая рэспубліка пад аўтарытарнай дыктатурай
	Эмамалі Рахмон
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	93-я ў свеце 142 000 км² 0,3
Насельніцтва • Ацэнка (2025) • Шчыльнасць	10 786 734 чал. (92-я) 58,1 чал./км²
ВУП   • Разам (2010)   • На душу насельніцтва	$5,50 млрд  (131-ы) $780
ІРЧП (2011)	▬ 0.607 (сярэдні) (127-ы)
Валюта	Самані (TJS, код 141)
Інтэрнэт-дамен	.tj
Код ISO (Alpha-2)	TJ
Код ISO (Alpha-3)	TJK
Код МАК	TJK
Тэлефонны код	+992
Часавыя паясы	+5

Гісторыя

Першае дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі сучаснага Таджыкістана заснаваў Ісмаіл Самані ў 875 годзе (цэнтрам стала Бухара). Да 1220 года тэрыторыя ўваходзіла ў розныя Персідскія імперыі. У 1220-1370 гадах тэрыторыя Таджыкістана была ў складзе Мангольскай імперыі Чынгісхана. Неўзабаве была заснаваная Усходняя Бухара — ханства, якое займала тэрыторыі сучасных Таджыкістана і Узбекістана. У сярэдзіне 19 стагоддзя Усходняя Бухара стала часткай Расійскай імперыі. У 1924 годзе паводле нацыянальнай прыкметы былі ўтвораныя асобныя Туркменская ССР, Узбекская ССР ды Таджыкская АССР ў складзе апошняй. Ад 1929 года Таджыкістан — самастойная саюзная рэспубліка са сталіцай у горадзе Сталінбад, якому ў 1961 годзе была вернутая гістарычная назва — Душанбэ.

9 верасня 1991 года Таджыкістан аб’явіў аб сваёй незалежнасці. Выконваючым абавязкі прэзідэнта рэспублікі пасля адстаўкі Кахара Махкамава з’яўляўся . 21 верасня Кадрыдзін Аслонаў падпісаў указы аб зносе помніка У. І. Леніну на ў Душанбэ і аб забароне , а таксама наклаў арышт на яе ўласнасць. Аднак надзвычайная сесія Вярхоўнага Савета Таджыкістана 24 верасня адмяніла забарону Кампартыі, увялі надзвычайнае становішча і вымусілі К. Аслонава пайсці ў адстаўку. Дэпутаты-камуністы вылучылі на пасаду прэзідэнта Рахмона Набіева. Гэтыя дзеянні выклікалі такую ​​хвалю пратэстаў, што праз тыдзень Вярхоўны Савет змушаны быў адмяніць надзвычайнае становішча і вынесці рашэнне аб «прыпыненні» (зноў-такі часова) дзейнасці Кампартыі.

24 лістапада 1991 года адбыліся першыя ў гісторыі суверэннага Таджыкістана . Рахмон Набіеў быў вылучаны большасцю дэпутатаў Вярхоўнага Савета ў якасці кандыдата ад кіруючай Камуністычнай партыі. Набіеў выступаў за захаванне Таджыкістана ў якасці неакамуністычнай свецкай дзяржавы з развітым прамысловым і сельскагаспадарчым сектарам, з прыярытэтам у знешняй палітыцы і саюзніцкіх адносінах з былымі саюзнымі рэспублікамі, перш за ўсё з Узбекістанам, Расіяй, Казахстанам, Украінай, Кыргызстанам і Беларуссю. Яго асноўным сапернікам стаў вядомы кінарэжысёр і дысідэнт — , які быў вылучаны ад апазіцыйнай і падтрыманы астатнімі апазіцыйнымі сіламі. Аб’яднаная апазіцыя, якая ўключала дэмакратычныя, нацыяналістычныя і ісламісцкія сілы выступалі за свабодны Таджыкістан са знешняй палітыкай, арыентаванай перш за ўсё на краіны Захаду і Ісламскага свету. Па выніках выбараў, Рахмон Набіеў па афіцыйных дадзеных набраў 58,52% галасоў і быў абраны прэзідэнтам Рэспублікі Таджыкістан, а Д. Худаназараў набраў 30,10% галасоў, заняўшы другое месца. Найбольшая падтрымка ў Набіева была ў рэгіёнах, якія знаходзяцца пераважна ў далінах і нізінах (Ленінабадская і вобласці), а апазіцыю падтрымалі пераважна высакагорныя рэгіёны ( і Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць). Апазіцыя не прызнала вынікі выбараў, абвінаваціўшы ўлады ў фальсіфікацыі вынікаў, а Р. Набіеў прынёс прысягу на Канстытуцыі Таджыкскай ССР 1978 года.

У снежні 1991 года Таджыкістан далучыўся да пра стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў, а 2 сакавіка 1992 года стаў членам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.

Грамадзянская вайна

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна ў Таджыкістане

Рэпрэсіўныя меры, да якіх з самага пачатку звярнуўся ўрад Набіева, напачатку 1992 года справакавалі масавыя дэманстрацыі, якія перайшлі ў маі ва узброенныя сутыкненні. Набіеў быў вымушаны ўступіць у перамовы з апазіцыяй і пагадзіцца на фармаванне кааліцыйнага ўрада і выбары новага заканадаўчага органа, у якім Кампартыя не мела б відавочнай перавагі. Неўзабаве пасля стварэння кааліцыйнага ўрада кансерватары-камуністы распачалі ўзброеныя дзеянні супраць сіл апазіцыі на поўдні краіны. Сам Набіеў быў вымушаны хавацца ў месцы размяшчэння 201-й расійскай мотастралковай дывізіі ў Душанбэ. 7 верасня Набіеў спрабаваў вылецець у Худжанд, аднак каля аэрапорта яго картэж быў спынены добра ўзброенай групоўкай аб’яднанай апазіцыі. Пад ціскам апазіцыі і некаторых сваіх дарадцаў і набліжаных, Набіеў падпісаў заяву аб адстаўцы з пасады прэзідэнта. Выконваючым абавязкі прэзідэнта стаў старшыня Вярхоўнага Савета , які пакінуў сваю пасаду на 16-й «прымірыцельнай» сесіі Вярхоўнага Савета, якая прыняла адстаўку Набіева і абрала прадстаўніка кулябскага клана Эмамалі Рахмона старшынёй Вярхоўнага Савета. Пасада прэзідэнта была скасавана да прыняцця новай Канстытуцыі. У снежні 1993 года прэм’ер-міністр падаў у адстаўку з-за нязгоды з палітыкай Э. Рахмона.

У 1994 годзе была падрыхтавана новая канстытуцыя, якая аднаўляла пасаду прэзідэнта. У лістападзе 1994 года у выніку рэферэндуму і , якія праходзілі адначасова, гэтая канстытуцыя была адобрана і Рахмонаў быў абраны прэзідэнтам Таджыкістана (набраў 59,54%). Выбары праходзілі з мноствам парушэнняў і толькі на тэрыторыі, якія падтрымівалі Вярхоўны Савет. Адзіным канкурэнтам Э. Рахмона на выбарах быў экс-прэм’ер , якога падтрымала толькі частка аб’яднаннай апазіцыі. Прадстаўнікі «Народна-дэмакратычнай арміі Таджыкістана», якая кантралявала сталіцу, заявілі, што лічаць новае кіраўніцтва краіны «вераломным і камуністычна адыёзным» і што яны не ўпусцяць у Душанбэ новы ўрад. У пачатку снежня падраздзяленні, якія падтрымлівалі Э. Рахмона, захапілі Душанбэ, што дало магчымасць вярнуцца Вярхоўнаму Савету ў сталіцу. Атрады ісламістаў і іншых апазіцыйных груп былі выцесненыя на ўсход краіны, а частка з іх адступіла ў Афганістан. Асноўныя баявыя дзеянні перамясціліся ў гістарычныя вобласці (былая ) і . Дамінуючай палітычнай сілай у краіне сталі кулябцы, да ліку якіх адносіўся і прэзідэнт Э. Рахмон. Аднак сам «кіруючы» рэгіён ад праўлення прэзідэнта Рахмонп якога-небудзь большага развіцця так і не атрымаў.

У лютым—сакавіку 1995 года прайшлі выбары ў новы заканадаўчы орган, — Маджлісі Олі. Большасць абраных дэпутатаў былі выхадцамі з рэгіёна Куляб, былымі ваеннымі прапрэзідэнцкага Народнага фронту і членамі Кампартыі. Большасць прадстаўнікоў аб’яднанай апазіцыі (, , , «») была не дапушчана да выбараў. У пачатку 1996 года лаяльныя ваенныя Э. Рахмона, паднялі мяцеж супраць яго і захапілі Курган-Цюбэ, за імі паднялі мяцеж угорадзе Турсунзадэ, з патрабаваннем адстаўкі высокапастаўленых чыноўнікаў урада. Рахмонаў пайшоў на саступкі мяцежнікам, а парламент Таджыкістана прыняў пастанову аб амністыі ўсім удзельнікам мяцяжу з умовай, што яны здадуць зброю.

На фоне ўзмацнення ў Афганістане ўлады талібаў 27 чэрвеня 1997 года было заключана Маскоўскан перамір’е паміж урадам Рахмонава і Аб’яднанай апазіцыяй. Ісламісты ўліліся ў дзяржаўныя структуры, уключаючы парламент і войска, што паслужыла канчаткам Грамадзянскай вайны.

Пасляваеннае развіццё

Грамадзянская вайна і наступныя ганенні на супернікаў рэжыму Рахмона вымусілі сотні тысяч жыхароў пакинуць свае мясцины. Частка збегла ў ісламісцка-радыкальны Афганістан, горныя раёны Таджыкістана ці ў краіны СНД, у асноўным Расійскю Федэрацыю. Але, некаторыя палявыя камандзіры адмовіліся прызнаць мірнае пагадненне і працягнулі партызанскую барацьбу, якая працягвалася да 2010-х гадоў.

Сам Э. Рахмон, будучы на пасадзе прэзідэнта, ўступіў і узначаліў , ад якой балатаваўся на пасаду прэзідэнта на . Ён атрымаў 97,6% галасоў, а яго партыя на , якая раней не набірала і 3% галасоў, атрымала 64,91%. У пасляваеннай рэспублікі вырашылі правесці яшчэ адзін канстытуцыйны рэферэндум, які павялічваў уладу Э. Рахмона і ствараў новы двухпалатны парламент. Нягледзячы на тое, што сам Э. Рахмон быў камуністаў і большасць яго прыхільнікаў таксама, у 2000-ы гады пачалася мяккая дэкамунізацыя таджыкскага грамадства. Была перайменавана большая частка вуліц, праспектаў, паркаў, сквераў, устаноў і населеных пунктаў, якія насілі імёны савецкіх дзеячаў, дэмантаваны амаль усе помнікі савецкім дзеячам, у тым ліку помнікі Уладзіміру Леніну.

Дыктатра Э. Рахмона (з 2000)

Неўзабаве пасля палітычна-ваенных маніпуляцый і інтрыг Э. Рахмон пачаў умацаванне ўлады, фактычна звёўшы на нішто ролю апазіцыйных сіл, зацверджаную розными мірнымі пагадненнямі. У чэрвені 2003 года прайшоў чарговы па ўнясенні змяненняў у Канстытуцыю Таджыкістана, па выніках якога Рахмонаў атрымаў магчымасць яшчэ двойчы ўдзельнічаць у прэзідэнцкіх выбарах, а папярэднія тэрміны абнуляліся, што цалкам падштурхнула да рэжыму аўтарытарызму. Большасць апазіцыйных лідэраў знаходзілася па-за межамі краіны, ці ў глыбокім падполлі.

Перад мясцовымі і , афіцыйныя ўлады Рахмона актыўна падрыхтоўваліся да іх: у чэрвені 2024 года быў арыштаваны экс-старшыня Дэмакратычнай партыі Саіджафар Усманзода.

Насельніцтва

У 2014 годзе колькасць насельніцтва краіны складала 8,2 млн чалавек. Большая частка з іх таджыкі (79,9 %), узбекі (15,3 %), рускія (1,1 %) і кіргізы (1,1 %), іншыя этнічныя групы складаюць 2,6 % насельніцтва. Асноўная рэлігія краіны — іслам, сунізм (85 % насельніцтва), шыізм () (5 %), іншыя веравызнанні (10 %). Пісьменнасць 99,5 %. Каля аднаго млн. таджыкістанскіх мужчын працуюць за мяжой (ацэнкі 2009).

Буйнейшыя гарады: Душанбэ, Худжанд, Куляб, Курган-Цюбэ, Харог.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Таджыкістан падзяляецца на дзве вобласці (вілаяты): Сагдыйскую і Хатлонскую, адну аўтаномную — Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць і рэгіён рэспубліканскага падпарадкавання (13 раёнаў у цэнтры краіны і горад Душанбэ). Вобласці падзяляюцца на раёны (нохія), якія ў сваю чаргу дзеляцца на сельсаветы (джамааты).

Эканоміка

Таджыкістан — аграрна-індустрыяльная краіна, адна з бяднейшых у свеце (ВУП — 15,4 млрд дол., на душу насельніцтва — 2,1 тыс. дол., 2008). Землі, прыдатныя для сельскай гаспадаркі складаюць 7 % ад плошчы краіны. Запасы карысных выкапняў вялікія, але іх распрацоўка абцяжарваецца складаным рэльефам і недастатковым развіццём шляхоў зносін.

Асноўныя крыніцы даходу — вытворчасць алюмінію (з прывазных баксітаў), бавоўны, грашовыя пераводы працоўных мігрантаў з-за мяжы (2,1 млрд дол., 2010).

Таджыкістан валодае велізарнымі гідраэнергетычнымі рэсурсамі. Выпрацоўваецца 17 млрд кВт·г электраэнергіі, эканамічна абгрунтавана выпрацоўка 172 млрд кВт·г.

Найбольш значныя ГЭС краіны — , , (усе — на р. Вахш), (на р. Сырдар’я). Будуюцца: , , , .

Кіраўніцтвам краіны плануецца пачаць выкарыстоўваць энергетычныя рэсурсы рэк Зераўшан, Гунт, Пяндж.

Адносіны з Беларуссю

Асноўны артыкул: Беларуска-таджыкістанскія адносіны

Дыпламатычныя адносіны дзяржавы ўстанавілі ў 1996 годзе. У красавіку 2000 года адбыўся афіцыйны візіт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у Таджыкістан. У ліпені 2001 года Прэзідэнт Рэспублікі Таджыкістан наведаў Беларусь з візітам у адказ.

У 2008, 2009 і 2010 гадах Беларусь аказвала гуманітарную дапамогу Таджыкістану.

Супрацоўніцтва Беларусі і Таджыкістана на міжнароднай арэне носіць канструктыўны характар^{[удакладніць]}. Таджыкістан аказвае падтрымку амаль што ўсім ініцыятывам Беларусі^[калі?], выступіў сааўтарам шэрагу беларускіх рэзалюцый у ААН.

З 30 сакавіка 2011 года ў Душанбэ пачало дзейнічаць пасольства Рэспублікі Беларусь.

Вядомыя асобы

• Рудакі (каля 860 — 941) — заснавальнік паэзіі на мове фарсі

Гл. таксама

• Вышэйшы сход Таджыкістана

Зноскі

1. Democracy Index 2020 (англ.)  (нявызн.) ?. Economist Intelligence Unit. Архівавана з першакрыніцы 3 March 2021. Праверана 17 December 2021.
2. Tajikistan's eternal ruler Abass kunduzi– DW – 10/12/2020 (англ.). dw.com. Архівавана з першакрыніцы 6 July 2021. Праверана 13 May 2024.
3. Human Development Report 2009: Tajikistan (нявызн.)(недаступная спасылка). The United Nations. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2009. Праверана 18 кастрычніка 2009.
4. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia

Літаратура

• Рогач П. І., Адзярыха В. У., Валачко М. М., Ключановіч І. М., Шунейка Я. Ф., Бабкова А. П. Таджыкіста́н // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 375—382. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• История Востока: в 6 т. / Российская академия наук, Институт востоковедения / Главная редколлегия: Р. Б. Рыбаков (пред.) [и др.]. — 5. — Москва: Восточная литература, 2008. — Т. 6. — 1095 с. — ISBN 5-02-018102-1.

Спасылкі