Кішынёў

Кішынёў (рум.: Chişinău [kiʃiˈnəw]) — сталіца і самы буйны горад Малдовы, на рацэ Бык (прыток Днястра). Цэнтр чыгунак і аўтадарог, міжнародны аэрапорт. Насельніцтва складае 780 000 жыхароў (2008).

Кішынёў рум.: Chişinău Герб^[d] Сцяг^[d] Краіна  Малдова Каардынаты 47°00′20″ пн. ш. 28°51′27″ у. д.^HGЯO Андрэй Нэстасе Заснаваны 1436 Першая згадка 1436 Плошча 120 км² Вышыня цэнтра 85 м Водныя аб’екты Рака Бык Насельніцтва ▲ 664,7 тыс. чалавек (2011) Шчыльнасць 5539,2 чал./км² Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код +373 22 xxxxxx Паштовыя індэксы MD-20xx Афіцыйны сайт chisinau.md (рум.)(руск.)(англ.) Кішынёў на карце Малдовы

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Упершыню згадваецца як сяло ў даравальнай грамаце маладаўскага гаспадара Стэфана III Вялікага баярыну Вайкулу (1466). Быў вотчынай баяр, з 1641 года — Яскага манастыра. Горад з 1712 года. З пачатку 16 стагоддзя да 1812 года пад уладай Турцыі. Неаднаразова разбураны (у канцы 17 стагоддзя татарамі, у 1739, 1787, 1791 туркамі). У Руска-турэцкую вайну 1735-39 тут адбылося антытурэцкае паўстанне. На мяжы 18-19 стагоддзяў у Кішынёве 22 гарбарныя, 18 свечачных, 5 гарбарных майстэрняў. З 1812 года ў складзе Расійскай імперыі, з 1818 года цэнтр Бесарабскай вобласці (з 1873 года губерні). У 1820-23 гадах у Кішынёве адбываў ссылку А.С.Пушкін. У пачатку 19 стагоддзя Кішынёў — адзін з цэнтраў па падрыхтоўцы антытурэцкага паўстання на Балканах пад кіраўніцтвам А.Іпсіланці. У 1833 годзе адкрыта гімназія і друкарня. Развіццю прамясловасці (у 1903 годзе каля 60 прадпрыемстваў) садзейнічала будаўніцтва чыгункі.

У горадзе ў 1874—1917 гг. жыў і працаваў беларускі этнограф, пушкініст А. Н. Шыманоўскі.

У студзені 1918 года Кішынёў у складзе Румыніі. З 1940 года ў складзе СССР, сталіца Малдаўскай ССР. У Другую Сусветную вайну (ліпень 1941-жнівень 1944) акупаваны нямецка-фашысцкімі войскамі. З 1991 года сталіца незалежнай Рэспублікі Малдова.

Насельніцтва

Год Колькасць 1812 7 000 1818 10 966 1835 34 079 1847 43 965 1851 58 849 Год Колькасць 1865 94 047 1897 108 483 1920 121 000 1930 114 896 1950 134 000 Год Колькасць 1963 253 500 1980 519 200 1991 676 700 2004 589 446 2014 532 513 Год Колькасць 2017 685 900 2019 639 000

Архітэктура

Кішынёў падзяляецца на Ніжні горад з сярэднявечнай планіроўкай і Верхні горад з рэгулярнай планіроўкай. Сярод помнікаў: Царква Раства Маці Божай (Мазаракіеўская, 18 стагоддзе), кафедральны сабор (1830-35, архітэктар А.І.Мельнікаў), трыумфальная арка.

У 1918-40 гг. Кішынёў забудоўваўся невялікімі асабнякамі з цэглы і вапняку. У 2-ю Сусветную вайну моцна пашкоджаны. Паводле генплана 1947 года (кіраўнік А.Шчусеў) рэканструяваны цэнтр горада, пракладзены праспекты, узведзены адміністрацыйныя будынкі, забудавана Прывакзальная плошча. У 1955-80 гг. створаны добраўпарадкаваныя жылыя раёны (Рышканаўка, Батаніка, Баюканы).

Прамысловасць

Машынабудаванне, харчасмакавая (вінаробныя, пладоваагароднінакансервавая), дрэваапрацоўчая, лёгкая (гарбарна-абутковая, трыкатажная).

Адукацыя

• Дзяржаўны аграрны ўніверсітэт Малдовы
• Дзяржаўны ўніверсітэт Малдовы
• Кішынёўскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Іона Крангэ
• Тэхнічны ўніверсітэт Малдовы
• Акадэмія эканамічнай адукацыі Малдовы

Тэатры і музеі

• Нацыянальны тэатр оперы і балета Рэспублікі Малдова
• Нацыянальны музей гісторыі Малдовы
• Нацыянальны музей выяўленчага мастацтва Рэспублікі Малдова
• Дом-музей А.Пушкіна

Транспарт

Дзейнічае міжнародны аэрапорт Кішынёў, чыгуначны вакзал і 3 аўтавакзалы (Цэнтральны, Паўночны і Паўднёвы). Грамадскі транспарт прадстаўлены тралейбусамі, аўтобусамі і маршрутным таксі.

Гарады-пабрацімы

Станам на 2013 год, у Кішынёва маецца 16 гарадоў-пабрацімаў:

• Грэнобль, Францыя (1977)
• Рэджа-нель-Эмілія, Італія (1989)
• Мангейм, Германія (1989)
• Сакрамента, ЗША (1990)
• Адэса, Украіна (1994)
• Бухарэст, Румынія (1999)
• Кіеў, Украіна (1999)
• Ерэван, Арменія (2000)
• Мінск, Беларусь (2000)
• Тэль-Авіў, Ізраіль (2000)
• Анкара, Турцыя (2004)
• Ясы, Румынія (2008)
• Тбілісі, Грузія (2011)
• Алба-Юлія, Румынія (2011)
• Ашдод, Ізраіль (2013)
• Чарнаўцы, Украіна (2014)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Кішынёва

• Віярэл Антонавіч Балаган
• Іван Іванавіч Бодзюл
• Дойна Алдзя-Тэадоравіч
• Іён Алдзя-Тэадоравіч
• Майсей Эмануілавіч Кашук (1899—1961) — урач-афтальмолаг, доктар медыцынскіх навук.

Гл. таксама

• Cronograf
• Алея Класікаў
• Бюст Францыска Скарыны (2018)

Крыніцы

1. Nicu V. Localitățile Moldovei în documente și cărți vechi: îndreptar bibliografic. Volumul 1: A-L — Chișinău: Universitas, 1991. — С. 173. — 508 с. — ISBN 5-362-00841-2
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21197"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113254021"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113253800"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113253896"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113253739"></a>
2. Численность постоянного населения Республики Молдова на 1 января 2011 года в территориальном разрезе (руск.)
3. http://www.bessarabia.ru/demografic.htm
4. http://www.jewishgen.org/bessarabia/files/projects/3GeographicalDictionary/JewishPopulationinBessarabia.htm
5. http://www.statistica.md/pageview.php?l=en&idc=295&id=2234
6. http://www.statistica.md/newsview.php?l=ro&idc=168&id=3670
7. http://www.statistica.md/category.php?l=ro&idc=103&
8. https://statistica.gov.md/public/files/publicatii_electronice/Chisinau/Chisinau_in_cifre_2018.pdf
9. Oraşe înfrăţite (рум.). Праверана 16 кастрычніка 2012.
10. Адрыян Панку. Пазнай пабрацімаў самых буйных населеных пунктаў Малдовы (нявызн.)(недаступная спасылка). Tribuna.md (23 кастрычніка 2013). Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2014. Праверана 19 мая 2014.
11. Ашдод і Кішынёў сталі гарадамі-пабрацімамі
12. "Падпісана пагадненне аб пабрацімстве Кішынёва з Чарнаўцамі". point.md. 2014-10-14. Праверана 2014-10-21.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0144-3.