Azərbaycanca
Türkçe
Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
Амар Хаям Гіясаддзін Абу-ль-Фатх ібн Ібрахім (18 мая 1048, Нішапур, Іран — 4 снежня 1131) — персідскі і таджыкскі паэт, фізік, матэматык, астраном.
| Амар Хаям | |
|---|---|
| перс.: حکیم عُمَر خَیّام نیشابوری перс.: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشاپوری | |
 | |
| Помнік Амару Хаяму ў Бухарэсце | |
| Імя пры нараджэнні | Гіясаддзін Абу-ль-Фатх Амар ібн Ібрахім аль-Хаям Нішапуры |
| Род дзейнасці | матэматык, астраном, паэт, паэт-песеннік, філосаф, музыкант, астролаг, пісьменнік, фізік |
| Дата нараджэння | 18 мая 1048 |
| Месца нараджэння |
|
| Дата смерці | 4 снежня 1131(83 гады) |
| Месца смерці |
|
| Месца пахавання |
|
| Грамадзянства |
|
| Веравызнанне | іслам і атэізм |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Жыў у Самаркандзе, Ісфахане, Бухары і інш.
Найвялікшы астраном свайго часу: за 500 гадоў да папы Рыгора XIII на аснове шматгадовых назіранняў за зорным небам ажыццявіў рэформу календара. Паслядоўнік філасофіі Арыстоцеля і Ібн Сіны.
Жыццё
Ураджэнец горада Нішапура ў Харасане (цяпер іранская правінцыя ).
Амар быў сынам палатачніка, таксама ў яго была малодшая сястра Аіша. У 8 гадоў пачаў грунтоўна займацца матэматыкай, астраноміяй, філасофіяй. У 12 гадоў Амар стаў вучнем Нішапурскага медрэсэ. Ён бліскуча скончыў курс па мусульманскім праве і медыцыне, атрымаўшы кваліфікацыю хакіма, г.зн. лекара. Але медыцынская практыка мала цікавіла Амара. Ён вывучаў творы вядомага матэматыка і астранома , працы грэчаскіх матэматыкаў.
Дзяцінства Хаяма прыйшлося на гаротны час сельджукскага заваявання Цэнтральнай Азіі. Загінула мноства людзей, у тым ліку значная частка вучоных. Пазней у прадмове да сваёй «Алгебры» Хаям напіша горкія словы:
Мы былі сведкамі згубы вучоных, ад якіх засталася невялікая шматпакутная купка людзей. Суровасць лёсу ў гэтыя часы не дазваляе ім цалкам аддацца ўдасканаленню і паглыбленню сваёй навукі. Большасць тых, хто цяпер маюць выгляд вучоных, называюць ісціну хлуснёю, не выходзячы ў навуцы за межы падробкі і крывадушнасці. І калі яны сустракаюць чалавека, адметнага тым, што ён шукае ісціну і любіць праўду, стараецца адкінуць хлусню і крывадушнасць і адмовіцца ад самахвальства і падману, яны накіроўваюць на яго сваю пагарду і кпіны.
Ва ўзросце шаснаццаці гадоў Хаям перажыў першую ў сваім жыцці страту: падчас пошасці (эпідэміі) памёр яго бацька, а потым і маці. Амар прадаў бацькоўскі дом і майстэрню і адправіўся ў Самарканд. У тыя часы гэта быў прызнаны на Усходзе навуковы і культурны цэнтр. У Самаркандзе Хаям становіцца спачатку вучнем аднаго з медрэсэ. Пасля некалькіх прамоў на дыспутах ён так уразіў усіх сваімі ведамі, што яго адразу ж зрабілі настаўнікам.
Як і іншыя буйныя навукоўцы таго часу, Амар не затрымліваўся доўга ў нейкім адным горадзе. Праз чатыры гады ён пакінуў Самарканд і пераехаў у Бухару, дзе пачаў працаваць у кнігасховішчах. За дзесяць гадоў, якія вучоны пражыў у Бухары, ён напісаў чатыры фундаментальныя працы па матэматыцы.
У 1074 годзе яго запрасілі ў Ісфахан, цэнтр дзяржавы Санджараў, да сельджукскага султана Мелік-шаха I. Па ініцыятыве і пры заступніцтве галоўнага шахскага візіра Амар становіцца духоўным настаўнікам султана. Праз два гады Малік-шах прызначыў яго кіраўніком палацавай абсерваторыі, адной з самых буйных у свеце. Працуючы на гэтай пасадзе, Амар Хаям не толькі працягваў заняткі матэматыкай, але і стаў вядомым астраномам. З групай навукоўцаў ён распрацаваў і ўвёў у 1079 г. сонечны каляндар, дакладнейшы за грыгарыянскі. Склаў «Малікшахскія астранамічныя табліцы», якія ўключалі невялікі зорны каталог. Тут таксама напісаў «Каментарыі да цяжкасцей ва ўводзінах кнігі Еўкліда» (1077 г.) з трох кніг; у другой і трэцяй кнігах даследаваў тэорыю адносін і вучэнне пра лік. Аднак у 1092 годзе, са смерцю свайго заступніка султана Мелік-шаха і візіра Нізам ал-Мулка, ісфаханскі перыяд яго жыцця канчаецца. Абвінавачаны ў блюзнерстве і вальнадумстве, паэт вымушаны быў пакінуць сельджукскую сталіцу.
Аб апошніх гадзінах жыцця Хаяма вядома са слоў яго малодшага сучасніка — Бехакі, які спасылаецца на словы зяця паэта.
Аднойчы ў час чытання «Кнігі аб вылячэнні» Абу Алі ібн Сіны Хаям адчуў набліжэнне смерці (а было тады яму ўжо за восемдзесят гадоў). Ён спыніўся чытаць на раздзеле, які быў прысвечаны найцяжэйшаму метафізічнаму пытанню і называўся «Адзінае ў множным», палажыў між аркушаў залаты капылок, які трымаў у руцэ, і загарнуў фаліянт. Потым ён паклікаў сваіх блізкіх і вучняў, склаў тастамент і пасля гэтага ўжо не прымаў ані ежы, ані піцця. Памаліўшыся як перад сном, ён зрабіў зямны паклон і, стоячы на каленях, вымавіў: «Божа! На ўсю сваю моц я імкнуўся спазнаць Цябе. Даруй мне! Наколькі я спазнаў Цябе, настолькі я да Цябе наблізіўся». З гэтымі словамі на вуснах Хаям і памёр.
Таксама ёсць звесткі пра апошнія гады жыцця паэта, засведчаныя аўтарам «Чатырох гутарак»:
У 1113 г. у Балху, на вуліцы Гандляроў рабамі, у доме Абу Саіда Джаррэ спыніліся хаджа імам Амар Хаям і хаджа імам Музаффар Ісфізарі, а я далучыўся да служэння ім. Падчас балявання я пачуў, як у доказ Ісціны Амар сказаў: «Магіла мая будзе размешчана ў такім месцы, дзе кожную вясну ветрык будзе асыпаць мяне кветкамі». Мяне гэтыя словы здзівілі, але я ведаў, што такі чалавек не стане гаварыць пустых слоў. Калі ў 1136 г. я прыехаў у Нішапур, прайшло ўжо чатыры гады з часу, як той вялікі закрыў свой твар покрывам зямлі, і нізкі свет асірацеў без яго. І для мяне ён быў настаўнікам. У пятніцу я пайшоў пакланіцца яго праху, узяўшы з сабою аднаго чалавека, каб ён паказаў мне Хаямаву магілу. Ён прывёў мяне на могілкі Хайре, павярнуў налева ля падножжа сцяны, што агароджвала сад, і я ўбачыў яго магілу. Грушавыя і абрыкосавыя дрэвы звесіліся з гэтага саду і, распасцёршы над магілаю квітнеючыя галінкі, усю магілу яго хавалі пад кветкамі. І прыйшлі мне на памяць тыя словы, што я чуў ад яго ў Балху, і я расплакаўся, бо на ўсёй зямлі і ў краінах Населенай чвэрці я не ўбачыў б для яго лепшага месца. Бог, Святы і Усявышні, да падрыхтуе яму месца ў райскіх кушчах міласцю сваёю і шчодрасцю!
Творчасць
Сусветную вядомасць яму як паэту прынеслі рубаі (чатырохрадкоўі), у якіх адлюстраваны свет чалавечых перажыванняў, думкі пра жыццё, чалавека і яго веды, глыбокі філасофскі роздум. Шматлікія рубаі сталі афарызмамі, хаця свабодалюбівасць рубаі выклікала моцныя нападкі духавенства.
Аўтар трактатаў на арабскай і персідскай мовах: матэматычных («Трактат пра доказы задач алгебры і алмукабалы»), фізічных («Вагі мудрасцей»), філасофскіх («Аб усеагульнасці быцця», «Адказ на тры пытанні», «Трактат пра існаванне»), гістарычных («Наўруз-намэ»). Захаваўся ўрывак «Мелікшахскіх астранамічных табліц» Амара Хаяма, напісаных па-арабску.
Зноскі
- zbMATH Open Database
- MacTutor History of Mathematics archive — 1994. Праверана 22 жніўня 2017.
- Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
- Catalog of the German National Library Праверана 14 жніўня 2022.
- Глезер 1982, с. 121.
- Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси. Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013.. // историко-астрономические исследования. Вып. VIII. 1962. С.83-192.
- Боголюбов 1983, с. 501.
Літаратура
Беларускія пераклады твораў Хаяма
Асобныя рубаі пераклаў Уладзімір Клішэвіч.
- Рубаі / Пер. з фарсі-кабулі Р. Барадулін. — Мн.: Мастац. літ., 1989. — 94 с.
- Выбраныя рубаі / Пер. з фарсі-кабулі Р. Барадулін. — Мн.: Зміцер Колас, 2016. — 92 с. («Паэты планеты»).
Пра Хаяма і яго жыццё
- История математики. Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013. с древнейших времён до начала XIX столетия (под ред. ). — Т. I. — М.: Наука, 1972.
- Боголюбов А. Н. Математики. Механики. Биографический справочник. — Киев: Наукова думка, 1983. — 639 с.
- Глезер Г. И. История математики в школе. VII – VIII классы. — М.: Просвещение, 1982. — 240 с.
Матэматычныя, прыродазнаўчыя і філасофскія трактаты Хаяма
- Хайям Омар. О доказательстве задач алгебры и алмукабалы. , 6, 1953, с. 15—66.
- Хайям Омар. Комментарии к трудным постулатам книги ЕВКЛида. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 67-107.
- Хайям Омар. Об искусстве определения золота и серебра в состоящем из них теле. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 108—112.
- Хайям Омар. Трактаты.. Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013. Перевод А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М.: Изд. вост. лит., 1961.
- Хаййам Омар. Трактаты. Перевод Б. А. Розенфельда. Редакция В. С. Сегаля и А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М., 1962.
- Хайям Омар. Первый алгебраический трактат. , 15, 1963, с. 445—472.
- Хайям Омар. О прямом кустасе. , 19, 1974, с. 274—278.
- Хайям Омар. Речь о родах, которые образуются квартой. Историко-математические исследования, 19, 1974, с. 279—284.
- Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Artykul vymagae praverki arfagrafii Udzelnik yaki pastaviy shablon ne pakinuy tlumachennyay Magchymy mashynny peraklad uzhyvanne nenarmatyynaga pravapisu abo leksiki Dlya praverki yosc admyslovyya pragramy Amar Hayam Giyasaddzin Abu l Fath ibn Ibrahim 18 maya 1048 Nishapur Iran 4 snezhnya 1131 persidski i tadzhykski paet fizik matematyk astranom Amar Hayampers حکیم ع م ر خ ی ام نیشابوری pers غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشاپوریPomnik Amaru Hayamu y BuharesceImya pry naradzhenni Giyasaddzin Abu l Fath Amar ibn Ibrahim al Hayam NishapuryRod dzejnasci matematyk astranom paet paet pesennik filosaf muzykant astrolag pismennik fizikData naradzhennya 18 maya 1048Mesca naradzhennya Nishapur Vyalikaya Seldzhukskaya imperyya aboHira d Vyalikaya Seldzhukskaya imperyyaData smerci 4 snezhnya 1131 83 gady Mesca smerci Nishapur Vyalikaya Seldzhukskaya imperyyaMesca pahavannya Omar Khayyam Mausoleum d Gramadzyanstva Vyalikaya Seldzhukskaya imperyyaVeravyznanne islam i ateizm Medyyafajly na Vikishovishchy Zhyy u Samarkandze Isfahane Buhary i insh Najvyalikshy astranom svajgo chasu za 500 gadoy da papy Rygora XIII na asnove shmatgadovyh nazirannyay za zornym nebam azhyccyaviy reformu kalendara Paslyadoynik filasofii Arystocelya i Ibn Siny ZhyccyoUradzhenec gorada Nishapura y Harasane cyaper iranskaya pravincyya Amar byy synam palatachnika taksama y yago byla malodshaya syastra Aisha U 8 gadoy pachay gruntoyna zajmacca matematykaj astranomiyaj filasofiyaj U 12 gadoy Amar stay vuchnem Nishapurskaga medrese Yon bliskucha skonchyy kurs pa musulmanskim prave i medycyne atrymayshy kvalifikacyyu hakima g zn lekara Ale medycynskaya praktyka mala cikavila Amara Yon vyvuchay tvory vyadomaga matematyka i astranoma pracy grechaskih matematykay Dzyacinstva Hayama pryjshlosya na garotny chas seldzhukskaga zavayavannya Centralnaj Azii Zaginula mnostva lyudzej u tym liku znachnaya chastka vuchonyh Paznej u pradmove da svayoj Algebry Hayam napisha gorkiya slovy My byli svedkami zguby vuchonyh ad yakih zastalasya nevyalikaya shmatpakutnaya kupka lyudzej Surovasc lyosu y getyya chasy ne dazvalyae im calkam addacca ydaskanalennyu i paglyblennyu svayoj navuki Bolshasc tyh hto cyaper mayuc vyglyad vuchonyh nazyvayuc iscinu hlusnyoyu ne vyhodzyachy y navucy za mezhy padrobki i kryvadushnasci I kali yany sustrakayuc chalaveka admetnaga tym shto yon shukae iscinu i lyubic praydu staraecca adkinuc hlusnyu i kryvadushnasc i admovicca ad samahvalstva i padmanu yany nakiroyvayuc na yago svayu pagardu i kpiny Karcina Na magile Amara Hayama Va yzrosce shasnaccaci gadoy Hayam perazhyy pershuyu y svaim zhycci stratu padchas poshasci epidemii pamyor yago backa a potym i maci Amar praday backoyski dom i majsternyu i adpraviysya y Samarkand U tyya chasy geta byy pryznany na Ushodze navukovy i kulturny centr U Samarkandze Hayam stanovicca spachatku vuchnem adnago z medrese Paslya nekalkih pramoy na dysputah yon tak uraziy usih svaimi vedami shto yago adrazu zh zrabili nastaynikam Yak i inshyya bujnyya navukoycy tago chasu Amar ne zatrymlivaysya doyga y nejkim adnym goradze Praz chatyry gady yon pakinuy Samarkand i peraehay u Buharu dze pachay pracavac u knigashovishchah Za dzesyac gadoy yakiya vuchony prazhyy u Buhary yon napisay chatyry fundamentalnyya pracy pa matematycy U 1074 godze yago zaprasili y Isfahan centr dzyarzhavy Sandzharay da seldzhukskaga sultana Melik shaha I Pa inicyyatyve i pry zastupnictve galoynaga shahskaga vizira Amar stanovicca duhoynym nastaynikam sultana Praz dva gady Malik shah pryznachyy yago kiraynikom palacavaj abservatoryi adnoj z samyh bujnyh u svece Pracuyuchy na getaj pasadze Amar Hayam ne tolki pracyagvay zanyatki matematykaj ale i stay vyadomym astranomam Z grupaj navukoycay yon raspracavay i yvyoy u 1079 g sonechny kalyandar dakladnejshy za grygaryyanski Sklay Malikshahskiya astranamichnyya tablicy yakiya yklyuchali nevyaliki zorny katalog Tut taksama napisay Kamentaryi da cyazhkascej va yvodzinah knigi Eyklida 1077 g z troh knig u drugoj i trecyaj knigah dasledavay teoryyu adnosin i vuchenne pra lik Adnak u 1092 godze sa smercyu svajgo zastupnika sultana Melik shaha i vizira Nizam al Mulka isfahanski peryyad yago zhyccya kanchaecca Abvinavachany y blyuznerstve i valnadumstve paet vymushany byy pakinuc seldzhukskuyu stalicu Ab aposhnih gadzinah zhyccya Hayama vyadoma sa sloy yago malodshaga suchasnika Behaki yaki spasylaecca na slovy zyacya paeta Adnojchy y chas chytannya Knigi ab vylyachenni Abu Ali ibn Siny Hayam adchuy nablizhenne smerci a bylo tady yamu yzho za vosemdzesyat gadoy Yon spyniysya chytac na razdzele yaki byy prysvechany najcyazhejshamu metafizichnamu pytannyu i nazyvaysya Adzinae y mnozhnym palazhyy mizh arkushay zalaty kapylok yaki trymay u ruce i zagarnuy faliyant Potym yon paklikay svaih blizkih i vuchnyay sklay tastament i paslya getaga yzho ne prymay ani ezhy ani piccya Pamaliyshysya yak perad snom yon zrabiy zyamny paklon i stoyachy na kalenyah vymaviy Bozha Na ysyu svayu moc ya imknuysya spaznac Cyabe Daruj mne Nakolki ya spaznay Cyabe nastolki ya da Cyabe nabliziysya Z getymi slovami na vusnah Hayam i pamyor Taksama yosc zvestki pra aposhniya gady zhyccya paeta zasvedchanyya aytaram Chatyroh gutarak U 1113 g u Balhu na vulicy Gandlyaroy rabami u dome Abu Saida Dzharre spynilisya hadzha imam Amar Hayam i hadzha imam Muzaffar Isfizari a ya daluchyysya da sluzhennya im Padchas balyavannya ya pachuy yak u dokaz Isciny Amar skazay Magila maya budze razmeshchana y takim mescy dze kozhnuyu vyasnu vetryk budze asypac myane kvetkami Myane getyya slovy zdzivili ale ya veday shto taki chalavek ne stane gavaryc pustyh sloy Kali y 1136 g ya pryehay u Nishapur prajshlo yzho chatyry gady z chasu yak toj vyaliki zakryy svoj tvar pokryvam zyamli i nizki svet asiracey bez yago I dlya myane yon byy nastaynikam U pyatnicu ya pajshoy paklanicca yago prahu uzyayshy z saboyu adnago chalaveka kab yon pakazay mne Hayamavu magilu Yon pryvyoy myane na mogilki Hajre pavyarnuy naleva lya padnozhzha scyany shto agarodzhvala sad i ya ybachyy yago magilu Grushavyya i abrykosavyya drevy zvesilisya z getaga sadu i raspascyorshy nad magilayu kvitneyuchyya galinki usyu magilu yago havali pad kvetkami I pryjshli mne na pamyac tyya slovy shto ya chuy ad yago y Balhu i ya rasplakaysya bo na ysyoj zyamli i y krainah Naselenaj chverci ya ne ybachyy b dlya yago lepshaga mesca Bog Svyaty i Usyavyshni da padryhtue yamu mesca y rajskih kushchah milascyu svayoyu i shchodrascyu TvorchascSusvetnuyu vyadomasc yamu yak paetu prynesli rubai chatyrohradkoyi u yakih adlyustravany svet chalavechyh perazhyvannyay dumki pra zhyccyo chalaveka i yago vedy glyboki filasofski rozdum Shmatlikiya rubai stali afaryzmami hacya svabodalyubivasc rubai vyklikala mocnyya napadki duhavenstva Aytar traktatay na arabskaj i persidskaj movah matematychnyh Traktat pra dokazy zadach algebry i almukabaly fizichnyh Vagi mudrascej filasofskih Ab useagulnasci byccya Adkaz na try pytanni Traktat pra isnavanne gistarychnyh Nayruz name Zahavaysya yryvak Melikshahskih astranamichnyh tablic Amara Hayama napisanyh pa arabsku ZnoskizbMATH Open Database lt a href https wikidata org wiki Track Q18241050 gt lt a gt MacTutor History of Mathematics archive 1994 Praverana 22 zhniynya 2017 lt a href https wikidata org wiki Track Q547473 gt lt a gt Archivio Storico Ricordi 1808 Praverana 3 snezhnya 2020 lt a href https wikidata org wiki Track Q3621644 gt lt a gt Catalog of the German National Library Praverana 14 zhniynya 2022 lt a href https wikidata org wiki Track Q23833686 gt lt a gt Glezer 1982 s 121 Zvezdnyj katalog al Biruni s prilozheniem katalogov Hajama i at Tusi nyavyzn Arhivavana z pershakrynicy 28 listapada 2012 Praverana 18 maya 2013 istoriko astronomicheskie issledovaniya Vyp VIII 1962 S 83 192 Bogolyubov 1983 s 501 LitaraturaBelaruskiya peraklady tvoray Hayama Asobnyya rubai peraklay Uladzimir Klishevich Rubai Per z farsi kabuli R Baradulin Mn Mastac lit 1989 94 s Vybranyya rubai Per z farsi kabuli R Baradulin Mn Zmicer Kolas 2016 92 s Paety planety Pra Hayama i yago zhyccyo Istoriya matematiki nyavyzn Arhivavana z pershakrynicy 28 listapada 2012 Praverana 18 maya 2013 s drevnejshih vremyon do nachala XIX stoletiya pod red T I M Nauka 1972 Bogolyubov A N Matematiki Mehaniki Biograficheskij spravochnik Kiev Naukova dumka 1983 639 s Glezer G I Istoriya matematiki v shkole VII VIII klassy M Prosveshenie 1982 240 s Matematychnyya pryrodaznaychyya i filasofskiya traktaty Hayama Hajyam Omar O dokazatelstve zadach algebry i almukabaly 6 1953 s 15 66 Hajyam Omar Kommentarii k trudnym postulatam knigi EVKLida Istoriko matematicheskie issledovaniya 6 1953 s 67 107 Hajyam Omar Ob iskusstve opredeleniya zolota i serebra v sostoyashem iz nih tele Istoriko matematicheskie issledovaniya 6 1953 s 108 112 Hajyam Omar Traktaty nyavyzn Arhivavana z pershakrynicy 28 listapada 2012 Praverana 18 maya 2013 Perevod A P Yushkevicha Statya i kommentarii B A Rozenfelda i A P Yushkevicha M Izd vost lit 1961 Hajjam Omar Traktaty Perevod B A Rozenfelda Redakciya V S Segalya i A P Yushkevicha Statya i kommentarii B A Rozenfelda i A P Yushkevicha M 1962 Hajyam Omar Pervyj algebraicheskij traktat 15 1963 s 445 472 Hajyam Omar O pryamom kustase 19 1974 s 274 278 Hajyam Omar Rech o rodah kotorye obrazuyutsya kvartoj Istoriko matematicheskie issledovaniya 19 1974 s 279 284 Galasy z za nebakrayu antalogiya paezii svetu y belaruskih perakladah HH st Sklad M Skobla Mn Limaryus 2008 896 s