Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Клімат (грэч. Κλίμα, літар. нахіл) — шматгадовы рэжым надвор’я, які вызначаецца геаграфічнымі ўмовамі ў тым ці іншым рэгіёне.
Клімат з’яўляецца вынікам фізічных (кліматаўтваральных) працэсаў, якія адбываюцца ў атмасферы і на зямной паверхні (такіх як прыток, ператварэнне і аддача і перанос цеплавой, кінетычнай і іншых форм энергіі, выпарэнне, кандэнсацыя і перанос вільгаці і г.д.) і знаходзяцца пад уплывам геаграфічных фактараў.
Паняцце
Паводле А. Гумбальта (1831), пад кліматам разумеецца сукупнасць метэаралагічных з’яў, якія вызначаюць фізічныя і біялагічныя працэсы, уключаючы чалавека. У канцы ХІХ стагоддзя А. І. Ваейкаў вызначаў клімат як сукупнасць з’яў і працэсаў ў атмасферы, ці сукупнасць тыпаў надвор’я безадносна да біялагічных аб’ектаў. Пазней многія вучоныя сталі вызначаць клімат як сярэдні шматгадовы стан атмасферы, або сярэдняе надвор’е. Так, на пачатку ХХ стагоддзя У. Кёпен адзначаў: «Надвор’е мяняецца, а клімат застаецца». Інакш кажучы, клімат — гэта сярэдняе надвор’е ў дадзеных геаграфічных умовах. Такое вызначэнне клімату сустракаецца да гэтай пары.
А. Х. Шкляр разглядаў клімат як лакальную асаблівасць метэаралагічных умоў за шматлетні перыяд, характэрных для дадзенага геаграфічнага ландшафта. У такім разуменні лакальны клімат з’яўляецца адной з фізіка-геаграфічных характарыстык мясцовасці і выступае важнейшым кампанентам прыроднага ландшафту.
У глабальным маштабе ўжываецца паняцце кліматычная сістэма або глабальны клімат. Гэтым падкрэсліваецца, што клімат фарміруецца пад уздзеяннем усіх прыродных кампанентаў і іх элементаў. Паводле пад глабальным кліматам разумеецца статыстычны ансамбль розных тыпаў надвор’я, якія фарміруюцца ва ўзаемадзеючай сістэме атмасфера — акіян — суша — крыасфера — біясфера на працягу кліматычнай эпохі даўжынёю ў 30—40 гадоў. Адрозненні ж паміж кліматамі двух кліматычных эпох лічацца змяненнямі клімату. Лакальны клімат з’яўляецца прыватным праяўленнем глабальнага клімату. У геаграфіі глабальны клімат трэба разглядаць як сістэму лакальных кліматаў, якія з’яўляюцца галоўнай прычынай разнастайнасці прыродных умоў і ландшафтаў.
Фактары кліматаўтварэння
Клімат фарміруецца ў выніку ўзаемадзеяння кліматаўтваральных працэсаў — цеплаабарота, вільгацеабарота і атмасфернай цыркуляцыі. Гэта тры вялікія працэсы, якія вызначаюць кліматаўтварэнне і стан кліматычнай сістэмы на Зямлі.
Пад цеплаабаротам разумеецца паступленне і пераўтварэнне сонечнай радыяцыі ў атмасферы і на зямной паверхні. Разнастайныя працэсы і з’явы, якія адбываюцца ў атмасферы і ствараюць розныя тыпы надвор’я, працякаюць за кошт праменнай энергіі, якая паступае на Зямлю ад Сонца.
Акрамя цеплаабарота паміж зямной паверхняй і атмасферай працякае бесперапынны рух вады, або вільгацеабарот. Ён складаецца з працэсаў выпарэння, пераноса вадзяной пары паветранымі масамі, кандэнсацыі яго ў атмасферы, выпадзення ападкаў і сцёку. У вільгацеабароце ўдзельнічае сонечная энергія. Так, на выпарэнне затрачваецца вялікая колькасць цяпла, якое знаходзіцца ў атмасферы ў скрытай форме. У працэсе кандэнсацыі скрытае цяпло параўтварэння вылучаецца ў атмасферу і ўдзельнічае ў фарміраванні цеплавога рэжыма і клімата Зямлі.
Цепла- і вільгацеабарот паміж акіянамі, кантынентамі і атмасферай ажыццяўляецца за кошт агульнай цыркуляцыі атмасферы, пад якой разумеецца сістэма буйнамаштабных паветраных цячэнняў на Зямлі. Асноўнымі складаючымі агульнай цыркуляцыі атмасферы з’яўляюцца розныя тыпы паветраных мас, атмасферныя франты, цыклоны і антыцыклоны. У той жа час, узнікненне цыркуляцыйных плыняў паветраных мас вызначаецца нераўнамерным размеркаваннем атмасфернага ціску, прычынай якога з’яўляецца нераўнамернае размеркаванне цяпла. Гэта сведчыць аб тым, што агульная цыркуляцыя атмасферы ўдзельнічае ў цепла- і вільгацеабароце і ўсе гэтыя тры кліматаўтваральныя працэсы ўзаемазвязаныя і ўзаемадзейнічаюць узгоднена.
Аднак, узаемадзеянне кліматаўтваральных працэсў адбываецца па-рознаму ў залежнасці ад геаграфічных фактараў клімату. Усю іх разнастайнасць можна звесці да некалькіх груп:
- Геаграфічная шырата (абумоўлівае колькасць сонечнай цеплыні, якая паступае на зямную паверхню);
- характар зямной паверхні (размеркавання сушы і мора, араграфія, глебы, расліннае, снегавое і ледзяное покрыва);
- акіянічныя цячэнні.
Акрамя таго, на сучасны клімат вялікі ўплыў аказвае гаспадарчая дзейнасць чалавека, або антрапагенны фактар. Уздзеянне чалавека на клімат выклікае вялікую заклапочанасць у грамадстве. Па віне чалавека змяняецца газавы склад атмасферы, выкідваецца вялікая колькасць цяпла, пылу, парніковых газаў, знішчаецца расліннасць і жывёльны свет. Асушэнне і арашэнне, будаўніцтва вадасховішчаў таксама ўплывае на клімат.
Кліматычныя паясы
Пад уздзеяннем геаграфічных фактараў глабальны клімат мадэфіцыруецца (распадаецца) на кліматычныя паясы і асобныя тыпы лакальных кліматаў, якія выступаюць характарыстыкай ландшафта. Іх фарміраванне залежыць ад тэмпературных умоў, пераважных паветраных мас і вятроў.
Уплыў клімату і змяненняў клімату на прыродныя і антрапагенныя сістэмы
Атмасферныя працэсы ўздзейнічаюць на людзей і на ўсялякую гаспадарчую дзейнасць.
У выніку антрапагеннага ўздзеяння на асобныя элементы кліматычнай сістэмы акрэсліўся працэс пацяплення глабальнага клімату. Так, за апошнія 100 гадоў у выніку ўзмацнення парніковага эфекту атмасферы сярэдняя глабальная тэмпература Зямлі ўзрасла на 0,6 °C. Разаграванне атмасферы спарадзіла планетарны працэс апустыньвання Зямлі. Звышгукавая авіяцыя і касмічныя караблі, ядзерныя выпрабаванні разбураюць азонавы слой — ахоўны шчыт біясферы. Антрапагенныя змяненні хімічнага складу атмасфернага паветра абвастрылі праблему кіслотных дажджоў, якія разбураюць прыродныя сувязі і парушаюць устойлівасць развіцця не толькі кліматычнай, але і прыроднай сістэмы, што адмоўна ўплывае на грамадскую жыццядзейнасць.
Гл. таксама
- Сярэдневяковы цёплы перыяд
- Эль-Ніньё
Літаратура
- Каўрыга П. А. Клімат // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
- Каўрыга П. А. Метэаралогія і кліматалогія. Вуч. дапаможнік для студэнтаў геагр. фак. — Мн: БДУ, 2004. — 185 с.: іл.
- Клі́мат // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 391. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Klimat grech Klima litar nahil shmatgadovy rezhym nadvor ya yaki vyznachaecca geagrafichnymi ymovami y tym ci inshym regiyone Klimat z yaylyaecca vynikam fizichnyh klimataytvaralnyh pracesay yakiya adbyvayucca y atmasfery i na zyamnoj paverhni takih yak prytok peratvarenne i addacha i peranos ceplavoj kinetychnaj i inshyh form energii vyparenne kandensacyya i peranos vilgaci i g d i znahodzyacca pad uplyvam geagrafichnyh faktaray PanyaccePavodle A Gumbalta 1831 pad klimatam razumeecca sukupnasc metearalagichnyh z yay yakiya vyznachayuc fizichnyya i biyalagichnyya pracesy uklyuchayuchy chalaveka U kancy HIH stagoddzya A I Vaejkay vyznachay klimat yak sukupnasc z yay i pracesay y atmasfery ci sukupnasc typay nadvor ya bezadnosna da biyalagichnyh ab ektay Paznej mnogiya vuchonyya stali vyznachac klimat yak syaredni shmatgadovy stan atmasfery abo syarednyae nadvor e Tak na pachatku HH stagoddzya U Kyopen adznachay Nadvor e myanyaecca a klimat zastaecca Inaksh kazhuchy klimat geta syarednyae nadvor e y dadzenyh geagrafichnyh umovah Takoe vyznachenne klimatu sustrakaecca da getaj pary A H Shklyar razglyaday klimat yak lakalnuyu asablivasc metearalagichnyh umoy za shmatletni peryyad harakternyh dlya dadzenaga geagrafichnaga landshafta U takim razumenni lakalny klimat z yaylyaecca adnoj z fizika geagrafichnyh haraktarystyk myascovasci i vystupae vazhnejshym kampanentam pryrodnaga landshaftu U glabalnym mashtabe yzhyvaecca panyacce klimatychnaya sistema abo glabalny klimat Getym padkreslivaecca shto klimat farmiruecca pad uzdzeyannem usih pryrodnyh kampanentay i ih elementay Pavodle pad glabalnym klimatam razumeecca statystychny ansambl roznyh typay nadvor ya yakiya farmiruyucca va yzaemadzeyuchaj sisteme atmasfera akiyan susha kryasfera biyasfera na pracyagu klimatychnaj epohi dayzhynyoyu y 30 40 gadoy Adroznenni zh pamizh klimatami dvuh klimatychnyh epoh lichacca zmyanennyami klimatu Lakalny klimat z yaylyaecca pryvatnym prayaylennem glabalnaga klimatu U geagrafii glabalny klimat treba razglyadac yak sistemu lakalnyh klimatay yakiya z yaylyayucca galoynaj prychynaj raznastajnasci pryrodnyh umoy i landshaftay Faktary klimataytvarennyaKlimat farmiruecca y vyniku yzaemadzeyannya klimataytvaralnyh pracesay ceplaabarota vilgaceabarota i atmasfernaj cyrkulyacyi Geta try vyalikiya pracesy yakiya vyznachayuc klimataytvarenne i stan klimatychnaj sistemy na Zyamli Pad ceplaabarotam razumeecca pastuplenne i peraytvarenne sonechnaj radyyacyi y atmasfery i na zyamnoj paverhni Raznastajnyya pracesy i z yavy yakiya adbyvayucca y atmasfery i stvarayuc roznyya typy nadvor ya pracyakayuc za kosht pramennaj energii yakaya pastupae na Zyamlyu ad Sonca Akramya ceplaabarota pamizh zyamnoj paverhnyaj i atmasferaj pracyakae besperapynny ruh vady abo vilgaceabarot Yon skladaecca z pracesay vyparennya peranosa vadzyanoj pary pavetranymi masami kandensacyi yago y atmasfery vypadzennya apadkay i scyoku U vilgaceabaroce ydzelnichae sonechnaya energiya Tak na vyparenne zatrachvaecca vyalikaya kolkasc cyapla yakoe znahodzicca y atmasfery y skrytaj forme U pracese kandensacyi skrytae cyaplo paraytvarennya vyluchaecca y atmasferu i ydzelnichae y farmiravanni ceplavoga rezhyma i klimata Zyamli Cepla i vilgaceabarot pamizh akiyanami kantynentami i atmasferaj azhyccyaylyaecca za kosht agulnaj cyrkulyacyi atmasfery pad yakoj razumeecca sistema bujnamashtabnyh pavetranyh cyachennyay na Zyamli Asnoynymi skladayuchymi agulnaj cyrkulyacyi atmasfery z yaylyayucca roznyya typy pavetranyh mas atmasfernyya franty cyklony i antycyklony U toj zha chas uzniknenne cyrkulyacyjnyh plynyay pavetranyh mas vyznachaecca neraynamernym razmerkavannem atmasfernaga cisku prychynaj yakoga z yaylyaecca neraynamernae razmerkavanne cyapla Geta svedchyc ab tym shto agulnaya cyrkulyacyya atmasfery ydzelnichae y cepla i vilgaceabaroce i yse getyya try klimataytvaralnyya pracesy yzaemazvyazanyya i yzaemadzejnichayuc uzgodnena Adnak uzaemadzeyanne klimataytvaralnyh pracesy adbyvaecca pa roznamu y zalezhnasci ad geagrafichnyh faktaray klimatu Usyu ih raznastajnasc mozhna zvesci da nekalkih grup Geagrafichnaya shyrata abumoylivae kolkasc sonechnaj ceplyni yakaya pastupae na zyamnuyu paverhnyu haraktar zyamnoj paverhni razmerkavannya sushy i mora aragrafiya gleby raslinnae snegavoe i ledzyanoe pokryva akiyanichnyya cyachenni Akramya tago na suchasny klimat vyaliki yplyy akazvae gaspadarchaya dzejnasc chalaveka abo antrapagenny faktar Uzdzeyanne chalaveka na klimat vyklikae vyalikuyu zaklapochanasc u gramadstve Pa vine chalaveka zmyanyaecca gazavy sklad atmasfery vykidvaecca vyalikaya kolkasc cyapla pylu parnikovyh gazay znishchaecca raslinnasc i zhyvyolny svet Asushenne i arashenne budaynictva vadashovishchay taksama yplyvae na klimat Klimatychnyya payasyPad uzdzeyannem geagrafichnyh faktaray glabalny klimat madeficyruecca raspadaecca na klimatychnyya payasy i asobnyya typy lakalnyh klimatay yakiya vystupayuc haraktarystykaj landshafta Ih farmiravanne zalezhyc ad temperaturnyh umoy peravazhnyh pavetranyh mas i vyatroy Uplyy klimatu i zmyanennyay klimatu na pryrodnyya i antrapagennyya sistemyAnimacyya sezonnyh zmen asabliva snezhnaga pokryva na pracyagu goda Atmasfernyya pracesy yzdzejnichayuc na lyudzej i na ysyalyakuyu gaspadarchuyu dzejnasc U vyniku antrapagennaga yzdzeyannya na asobnyya elementy klimatychnaj sistemy akresliysya praces pacyaplennya glabalnaga klimatu Tak za aposhniya 100 gadoy u vyniku yzmacnennya parnikovaga efektu atmasfery syarednyaya glabalnaya temperatura Zyamli yzrasla na 0 6 C Razagravanne atmasfery sparadzila planetarny praces apustynvannya Zyamli Zvyshgukavaya aviyacyya i kasmichnyya karabli yadzernyya vyprabavanni razburayuc azonavy sloj ahoyny shchyt biyasfery Antrapagennyya zmyanenni himichnaga skladu atmasfernaga pavetra abvastryli prablemu kislotnyh dazhdzhoy yakiya razburayuc pryrodnyya suvyazi i parushayuc ustojlivasc razviccya ne tolki klimatychnaj ale i pryrodnaj sistemy shto admoyna yplyvae na gramadskuyu zhyccyadzejnasc Gl taksamaSyarednevyakovy cyoply peryyad El NinyoLitaraturaKayryga P A Klimat Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 8 Kanto Kuli Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 1999 T 8 576 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0144 3 t 8 Kayryga P A Metearalogiya i klimatalogiya Vuch dapamozhnik dlya studentay geagr fak Mn BDU 2004 185 s il Kli mat Belarus encyklapedychny davednik Redkal B I Sachanka gal red i insh Mast M V Drako A M Hilkevich Mn BelEn 1995 S 391 800 s 5 000 ekz ISBN 985 11 0026 9