Чынгісхан

Чынгісхан (манг.: Чынгіс хаан, уласнае імя — Тэмуджын, Цемучын, манг. Тэмжын; 3 мая 1162 — 18 жніўня 1227. З кітайскага «Чынгісхан» — «сапраўдны кіраўнік») — цюрка-мангольскі хан, вялікі военачальнік, стваральнік сусветнай дзяржавы, якая распалася пасля яго смерці, заснавальнік Цюрка-Мангольскай дзяржавы (з 1206), арганізатар заваявальных паходаў у Азію і Усходнюю Еўропу, аб’яднальнік Манголіі. Прамыя нашчадкі Чынгісхана па мужчынскай лініі — Чынгізіды.

Чынгісхан
ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ Чингис хаан
1-ы кіраўнік Мангольскай імперыі^[d] 1206 — 18 жніўня 1227
Пераемнік	Талуй
Нараджэнне	каля 31 мая 1162 Дэлюн-Балдок^[d], Khamag Mongol^[d]
Смерць	18 жніўня 1227(65 гадоў) ці 25 жніўня 1227(65 гадоў) Іньчуань, Заходняе Ся
Месца пахавання	Mausoleum of Genghis Khan^[d]
Род	Дынастыя Барджыгінаў
Імя пры нараджэнні	ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ Тэмүжин
Бацька	Есугей^[d]
Маці	Аэлун^[d]
Жонка	Бортэ^[d], Хулан^[d], Гунібіесу^[d], Ясуй^[d], Есугэн^[d], Chahe^[d], Прынцэса Кігуа^[d], Хедаан^[d] і Ibaqa beki^[d]
Дзеці	Джучы, Чагатай^[…], Угедэй, Талуй, Вулучы^[d], Alahaibieji^[d], Tümelün^[d], Chechiyegen^[d], Еліандун^[d], Алеталун^[d], Хуачэнбіеджы^[d], Кюльхан^[d], Чавур^[d] і Шуэрхэ^[d]
Веравызнанне	тэнгрыянства
Аўтограф
Род войскаў	Military of the Mongol Empire^[d]
Бітвы	Мангольскае заваяванне Харэзма Mongol conquest of the Jin dynasty^[d] Battle of Dalan Baljut^[d] Battle of Yehuling^[d] Battle of Indus^[d] Mongol conquest of Western Xia^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Радавод

З старажытнасці манголы вядуць поўныя фамільныя спісы сваіх продкаў. Радавод Чынгісхана, заснавальніка Мангольскай імперыі, быў і застаецца звязаны з гісторыяй саміх манголаў.

У 254 Бортэ-Чына парадніўся з Гаа-Брудзіў і пасяліўся ў Хэнтэе (цэнтральна-ўсходняя Манголія) паблізу ад гары Бурхан-Халдун. Ад яго ў 2-9 пакаленні нарадзіліся Батцагаан (літар. «дужа-белы»), Тамачы, Харычар, Уўжым Буўрал (літар. «спакойны стары»), Саліхажу, Іх нудэн («вялікавокі»), Сэмсочы, Харчус.

У 10 калене нарадзіўся Боржыгідай-Мэргэн, першы з мангольскіх князёў, які насіў фамільнае імя . Ён ажаніўся з Мангалжын-гаа, адзінай дачкой Харылардай-Мэргэна. У 11 калене фамільнае дрэва працягнуў Тарголжын-багатур, ажаніўшыся на Барагжын-гаа, ад іх нарадзіліся Дабун-Мэргэн і Дуба-Сахор. Жонкай Дабун-Мэргэна стала Аланаў-гаа, родам з хоры-туматов (паводле Рашыд ад-Дзіна, яна была «з племя куралас»).

Пяцёра дзяцей Аланаў-гаа далі пачатак пяці мангольскім родам — ад Бэлгунатая пайшоў род Бэлгунут, ад Бугунатая — Бугунут, ад Буху-хатагі — Хатагін, ад Бухату-салджы — Салджыут. Пяты — Баданчар, быў адважным ваяром і кіраўніком, ад яго пайшоў род Барджыгінаў.

Ад чацвярых дзяцей Дуба-Сахора — Даноя, Догшына, Эмнега і Эрхэха — пайшлі чатыры плямёны айратаў. Ужо ў той час сфарміравалася мангольская дзяржава, якая пазней будзе названа Хамаг Мангол (уся Манголія).

Біяграфія

Раннія гады

Нарадзіўся ва ўрочышчы на беразе ракі Анон (у раёне возера Байкал) у сям’і аднаго з мангольскіх правадыроў племя тайчыўтаў Есугэй-багатура («багатур» — герой) з роду Борджыгін, і яго жонкі Оэлун з племя анхіратаў. Быў названы ў гонар татарскага правадыра Цемучына, якога Есугей перамог напярэдадні нараджэння сына. У 9 гадоў Есугей-багатур высватаў сына 10-летняй дзяўчынцы з хунгіратскага роду. Пакінуўшы сына ў сям’і нявесты да паўналецця, каб лепш пазналі адзін аднаго, ён з’ехаў дадому. На зваротным шляху затрымаўся на стаянцы татараў, дзе яго атруцілі. Калі вярнуўся ў родны ўлус, яму стала дрэнна, і праз некалькі дзён ён памёр.

Пасля смерці бацькі Цемучына яго прыхільнікі пакінулі ўдоў (у Есугея было 2 жонкі) і дзяцей Есугея, раздзел клана тайчыўтаў выгнаў сям’ю з наседжаных месцаў, сагнаўшы ўсё быдла, якое ёй належала. Некалькі гадоў удовы з дзецьмі жылі ў поўнай галечы, качавалі ў стэпах, сілкуючыся карэннямі, дзічынай і рыбай. Нават улетку сям’я жыла надгаладзь, робячы запасы на зіму.

Правадыр тайчыўтаў, Таргултай (далёкі сваяк Цемучына), абвясціўшы сябе ўладаром земляў, калісьці занятых Есугеем, асцерагаючыся помсты, стаў пераследваць Цемучына. Аднойчы ўзброены атрад напаў на стойбішча сям’і Есугея. Цемучыну атрымалася было збегчы, але ён быў дагнаны і ўзяты ў палон. На яго надзелі калодку — дзве драўляныя дошкі з адтулінай для шыі, якія сцягваліся паміж сабой. Калодка была пакутлівым пакараннем: чалавек не меў магчымасці сам ні паесці, ні папіць, ні нават сагнаць муху, што села яму на патыліцу. Ён знайшоў усё-ткі спосаб выслізнуць і схавацца ў маленькім возеры, апускаючыся разам з калодкай у ваду і выстаўляючы з вады адны ноздры. Тайчыўты шукалі яго ў гэтым месцы, аднак не змаглі знайсці; але яго заўважыў адзін сельдуз, які быў сярод іх, і вырашыў яго выратаваць. Ён вылавіў з вады маладога Цемучына, вызваліў яго ад калодкі і праводзіў да свайго жытла, дзе схаваў у колах з поўсцю. Пасля сыходу тайчыўтаў сельдуз пасадзіў Цемучына на жарабіцу, забяспечыў зброяй і адправіў дадому.

Праз некаторы час Цемучын знайшоў сваю сям’ю. Борджыгіны адразу жа перакачавалі на іншае месца, і тайчыўты больш не змаглі іх знайсці. Тады Цемучын ажаніўся са сваёй нарачонай Бартэ. Пасагам Бартэ стала раскошнае сабалінае футра. Цемучын неўзабаве накіраваўся да самага магутнага з тагачасных стэпавых правадыроў — Тагарыла, хана кераітаў. Тагарыл быў калісьці сябрам бацькі Цемучына, і яму атрымалася заручыцца падтрымкай правадыра кераітаў, нагадаўшы аб гэтым сяброўстве і паднесшы раскошны падарунак — сабалінае футра .

Пачатак заваёў

З дапамогай хана сілы Цемучына сталі паступова расці. Да яго сталі сцякацца нукеры; ён здзяйсняў набегі на суседзяў, памнажаючы свае валадарствы і статкі.

Першымі сур’ёзнымі супернікамі Цемучына сталіся меркіты, якiя дзейнічалi ў звязе з тайчыўтамі. У адсутнасць Цемучына яны напалі на стойбiшча Борджыгінаў і сагналі ў палон Бортэ і другую жонку Есугея — Сачыхел. Цемучын з дапамогай хана Тагарыла і кераітаў, а таксама свайго анды (названага брата) Джамухі з роду джаджыратаў разбіў меркітаў. У гэты жа час пры спробе выгнаць з уладанняў Цемучына табун быў забіты брат Джамухі. З прычыны помсты Джамуха са сваім войскам рушыў на Цемучына. Але, не дасягнуўшы поспеху ў разгроме ворага, правадыр джаджыратаў адступіў.

Першай буйной ваеннай кампаніяй Цемучына была вайна супраць татараў, пачатая сумесна з Тагарылам каля 1200 года. Татары ў той час з цяжкасцю адбівалі напады цьзіньскіх войскаў, якія ўвайшлі ў іх уладаннi. Выкарыстаючы спрыяльнае становішча, Цемучын і Тагарыл нанеслі татарам шэраг моцных удараў і захапілі багатую здабычу. Урад Цзінь ва ўзнагароду за разгром татараў прысвоіў стэпавым правадырам высокія тытулы. Цемучын атрымаў тытул «джаўтхуры» (ваенны камісар), а Тагарыл — «ван» (князь), з гэтага часу ён стаў вядомы як Ван-хан. У 1202 годзе Цемучын самастойна выступіў супраць татараў. Перад гэтым паходам ён зрабіў спробу рэарганізаваць і дысцыплінаваць войска — выдаў загад, паводле якога катэгарычна забаранялася захопліваць здабычу падчас бою і пераследваць непрыяцеля: начальнікі павінны былі дзяліць захопленую маёмасць паміж ваярамі толькі па сканчэннi бою.

Перамогі Цемучына выклікалі згуртаванне сіл яго супернікаў. Склалася цэлая кааліцыя, якая ўлучала ў сябе татараў, тайчыўтаў, меркітаў, айратаў і іншыя плямёны, якая абрала сваім ханам Джамуху. Увесну 1203 г. адбылася бітва, якая скончылася поўным разгромам сіл Джамухі. Гэтая перамога яшчэ больш узмацніла ўлус Цемучына. У 1202—1203 гг. кераітаў узначаліў сын Ван-хана Нілха, якi ненавідзiў Цемучына за тое, што Ван-хан аддаваў таму перавагу перад сваім сынам і думаў перадаць яму кераітскі пасад у абыход Нілхі. Увосень 1203 года войска Ван-хана было разбіта. Яго ўлус перастаў існаваць. Сам Ван-хан загінуў пры спробе збегчы да найманаў.

У 1204 годзе Цемучын разбіў найманаў. Іх уладар Таян-хан загінуў, а яго сын Кучулук збег на тэрыторыю Сямірэчча ў краіну каракітаеў. Разам з ім збег яго саюзнік, меркiтскі хан Тахто-бекі. Тамака Кучулук здолеў сабраць разрозненыя атрады найманаў і кераітаў, увайсці ў размяшчэнне да гурхану і стаць даволі значнай палітычнай постаццю.

Рэформы Вялікага хана

На курултаі ў 1206 Цемучын быў абвешчаны вялікім ханам над усімі плямёнамі — Чынгіс-ханам. Манголія змянілася: разрозненыя і варожыя адно аднаму мангольскія качавыя плямёны аб’ядналіся ў адзіную дзяржаву.

Тады ж быў выдадзены новы закон: Яса. У ім галоўнае месца займалі артыкулы пра ўзаемадапамогу ў паходзе і забароне падману таго, хто даверыўся. Тых, хто парушыў гэтыя ўстанаўленні каралi смерцю, а ворага манголаў, які прысягаў хану, мілавалі і прымалі ў сваё войска. «Дабром» лічылася пэўнасць і адвага, а «злом» — баязлівасць і здрада.

Пасля таго як Цемучын стаў усемангольскім уладаром, яго палітыка яшчэ ярчэй стала адлюстроўваць інтарэсы наёнства. Наёнам патрэбныя былі такія ўнутрыпалітычныя і знешнепалітычныя мерапрыемствы, якія спрыялі бы замацаванню іх панавання і павелічэнню іх прыбыткаў. Новыя заваявальныя войны, рабаванне багатых краін павінны былі забяспечыць пашырэнне сферы феадальнай эксплуатацыі і ўмацаванне класавых пазіцый наёнаў.

Адміністрацыйная сістэма, створаная пры Чынгісхане, была прыстасавана да ажыццяўлення гэтых мэт. Усё насельніцтва ён падзяліў на дзясяткі, сотні, тысячы і тумены (дзесяць тысяч), змяшаўшы тым самым плямёны і роды і прызначыўшы камандзірамі над імі адмыслова падабраных людзей з набліжаных і нукераў. Усе дарослыя і здаровыя мужчыны лічыліся ваярамі, якія ў мірны час вялі сваю гаспадарку, а ў ваенны час браліся за зброю. Такая арганізацыя забяспечыла Чынгісхану магчымасць павялічыць свае ўзброеныя сілы прыкладна да 95 тыс. ваяроў.

Асобныя сотні, тысячы і тумены разам з тэрыторыяй для вандроўкі аддаваліся ў валоданне таму або іншаму наёну. Вялікі хан, лічачы сябе ўласнікам усёй зямлі ў дзяржаве, раздаваў зямлю і аратаў у валоданне наёнам, з умовай, што тыя будуць за гэта спраўна выконваць вызначаныя павіннасці. Найважнай павіннасцю была вайсковая служба. Кожны наён быў абавязаны па першым патрабаванні сюзерэна выставіць у поле належную колькасць ваяроў. Наён мог эксплуатаваць працу аратаў, раздаючы ім на пашу сваё быдла або прыцягваючы іх непасрэдна да працы ў сваёй гаспадарцы. Дробныя наёны служылі буйным.

Пры Чынгісхане было ўзаконена занявольванне аратаў, забаронены самавольны пераход з аднаго дзясятка, сотні, тысячы або тумена ў іншыя. Гэтая забарона азначала ўжо фармальнае замацаванне аратаў за зямлёй наёнаў — за адкачоўку з уладанняў арату пагражала смяротнае пакаранне.

Адмыслова сфарміраваны ўзброены атрад асабістых целаахоўнікаў, так званы кешык, карыстаўся выключнымі прывілеямі і прызначаўся галоўным чынам для барацьбы супраць унутраных ворагаў хана. Кешыктэны падбіраліся з наёнаўскай моладзі і знаходзіліся пад асабістым камандаваннем самога хана, па сутнасці яны былі ханскай гвардыяй. Спачатку ў атрадзе налічвалася 150 кешыктэнаў. Акрамя таго, быў створаны адмысловы атрад, які павінен быў заўсёды знаходзіцца ў авангардзе і першым уступаць у бой з ворагам. Ён быў названы атрадам волатаў.

Чынгісхан узвёў у культ пісаны закон, быў прыхільнікам цвёрдага правапарадку. Ён стварыў сетку ліній паведамленняў у сваёй імперыі, кур’ерскую сувязь у буйным маштабе для ваенных і адміністрацыйных мэт, арганізаваў разведку, у тым ліку і эканамічную.

Чынгісхан падзяліў краіну на два «крыла». На чале правага крыла ён паставіў Баорчу, на чале левага — Мухалі, двух сваіх найбольш верных і выпрабаваных паплечнікаў. Пасада і званні старэйшых і вышэйшых военачальнікаў — сотнікаў, тысяцкіх і тэмнікаў — ён зрабіў спадчыннымі ў родзе тых, хто сваёй дакладнай службай дапамог яму авалодаць ханскім пасадам.

Заваяванне Паўночнага Кітая

Карта 1200 г.

У 1207—1211 гадах манголы заваявалі зямлю кіргізаў і ўйгураў, гэта значыць падпарадкавалі сабе практычна ўсе асноўныя плямёны і народы Сібіры, абклаўшы іх данінай. У 1209 годзе Чынгісхан заваяваў Сярэднюю Азію і звярнуў свой погляд на поўдзень.

Перад заваяваннем Кітая Чынгісхан вырашыў засцерагчы ўсходнюю мяжу, захапіўшы ў 1207 годзе дзяржаву тангутаў Сі-Ся, раней адваяваўшых Паўночны Кітай у дынастыі кітайскіх імператараў Сун і стварыўшых сваю дзяржаву, якая размяшчалася паміж яго валадарствамі і дзяржавай Цзінь. Захапіўшы некалькі ўмацаваных гарадоў, улетку 1208 «Праўдзівы ўладар» адышоў да Лунцзіню, чакаючы нясцерпную спякоту, якая выпала на той год. Тым часам да яго даходзяць весткі, што яго старыя ворагі Тахта-бекi і Кучлук рыхтуюцца да новай вайны з ім. Папярэджваючы іх уварванне і дбайна падрыхтаваўшыся, Чынгісхан разбіў іх ушчэнт у бітве на беразе Іртыша. Тахта-бекі апынуўся ў ліку загінулых, а Кучлук выратаваўся ўцёкамі і знайшоў прытулак у каракітаеў.

Здаволены перамогай, Цемучын зноў накіроўвае свае войскі супраць Сі-Ся. Пасля перамогі над войскам кітайскіх татараў ён захапіў крэпасць і праход у Вялікай Кітайскай сцяне і ў 1213 годзе ўварваўся непасрэдна ў саму Кітайскую імперыю, дзяржаву Цзінь і мінуў да Няньсі ў правінцыі Ханьшу. З нарастальнай зацятасцю Чынгісхан вёў свае войскі, высцілаючы дарогу трупамі, у глыб кантынента і ўсталяваў сваю ўладу нават над правінцыяй Ляодун, цэнтральнай у імперыі. Некалькі кітайскіх военачальнікаў, бачачы, што мангольскі заваёўнік атрымлівае нязменныя перамогі, перабеглі на яго бок. Гарнізоны здаваліся без бою.

Зацвердзіўшы сваё становішча ўздоўж усёй Вялікай Кітайскай сцяны, увосень 1213 гады Цемучын пасылае тры войскі ў розныя канцы Кітайскай імперыі. Адна з іх, пад камандаваннем трох сыноў Чынгісхана — Джучы, Чагатая і Угэдэя, накіравалася на поўдзень. Іншая пад правадырствам братоў і военачальнікаў Цемучына, зрушылася на ўсход да мора. Сам Чынгісхан і яго малодшы сын Талуй на чале асноўных сіл выступілі ў паўднёваўсходнім кірунку. Першае войска прасунулася да самога Ханана і, захапіўшы дваццаць восем гарадоў, далучылася да Чынгісхана на Вялікай Заходняй дарозе. Войска пад камандаваннем братоў і военачальнікаў Цемучына захапіла правінцыю Ляо-сі, а сам Чынгісхан скончыў свой трыўмфальны паход толькі пасля таго, як дасягнуў марскога скалістага мыса ў правінцыі Шаньдунь. Але ці то асцерагаючыся міжусобіц, ці то з прычыны іншых прычын ён вырашае ўвесну 1214 года вярнуцца ў Манголію і складае з кітайскім імператарам мір, пакінуўшы яму Пекін. Аднак не паспеў правадыр манголаў сысці за Вялікую Кітайскую сцяну, як кітайскі імператар перавёў свой двор далей, у Кайфын. Гэты крок быў успрыняты Цемучынам як варожасць, і ён зноў увёў войскі ў імперыю, цяпер асуджаную на згубу. Вайна працягнулася.

Войскі чжурчжэней у Кітаі, папоўніўшыся за кошт абарыгенаў, ваявалі з манголамі да 1235 года па ўласнай ініцыятыве, але былі пабіты і знішчаныя пераемнікам Чынгісхана Угэдэем.

Барацьба з Кара-кіданьскім ханствам

Услед за Кітаем Чынгісхан рыхтаваўся да паходу ў Казахстан і Сярэднюю Азію. Асабліва яго прыцягвалі квітнеючыя гарады Паўднёвага Казахстана і Жэтысу. Ажыццявіць свой план ён вырашыў праз даліну ракі Або, дзе размяшчаліся багатыя гарады і правіў імі даўні вораг Чынгісхана — хан найманаў Кучлук.

Пакуль Чынгісхан заваёўваў усё новыя гарады і правінцыі Кітая, збеглы найманскі хан Кучлук папытаў гурхана, якi даў яму сховішча, дапамагчы сабраць астаткі войска, разбітага пры Іртышу. Займеўшы пад сваю руку даволі моцнае войска, Кучлук склаў супраць свайго сюзерэна саюз з шахам Харэзма Мухамедам, да гэтага якія плацілі даніна каракітаям. Пасля кароткай, але рашучай ваеннай кампаніі саюзнікі засталіся ў вялікім выйгрышы, а гурхан быў вымушаны адмовіцца ад улады ў карысць няпрошанага госця. У 1213 годзе гурхан Чжылугу сканаў, і найманскі хан стаў поўнаўладным кіраўніком Сямірэчча. Пад яго ўладу перайшлі Сайрам, Ташкент, паўночная частка Ферганы. Стаўшы непрымірымым супернікам Харэзма, Кучлук пачаў у сваіх валадарствах ганеннi на мусульман, чым выклікаў нянавісць аселага насельніцтва Жытысу. Кіраўнік Койлыка (у даліне ракі Або) Арслан хан, а затым і кіраўнік Алмалыка Бу-зар адышлі ад найманаў і абвясцілі сябе падданымі Чынгісхана.

У 1218 годзе атрады Джэбэ сумесна з войскамі кіраўнікоў Койлыка і Алмалыка ўварваліся ў землі каракітаеў. Манголы заваявалі Сямірэчча і Усходні Туркестан, якімі валодаў Кучлук. У першай жа бітве Джэбэ разграміў найманаў. Манголы дазвалялі мусульманам публічнае богаслужэнне, забароненае раней найманамі, што спрыяла пераходу ўсяго аселага насельніцтва на бок манголаў. Кучлук, не здолеўшы арганізаваць супраціўленне, збег у Афганістан, дзе быў злоўлены і забіты. Жыхары Баласагуна адкрылі вароты манголам, за што горад атрымаў назву Габалык «добры горад». Перад Чынгісханам адкрылася дарога ў межы Харэзма.

Заваяванне Сярэдняй Азіі

Мангольскае заваяванне Сярэдняй Азіі праходзіла ў два этапы. У 1218 годзе манголы разграмілі свайго старога праціўніка Кучлука, які стаў незадоўга да гэтага гурханам Кара-кіданьскай дзяржавы, прычым кара-кіданьская тэрыторыя была падзелена паміж Мангольскай імперыяй і Харэзмам. Да восені 1219 года пачалася вайна з Харэзмам, якая працягвалася да вясны 1223 года. У гэты перыяд была заваявана асноўная частка дзяржавы Харэзмшахаў ад Інда да Каспійскага мора. Апошні Харэзмшах Джэлал ад-Дзін Манкбурны, якi яшчэ некалькі гадоў аказваў супраціўленне Манголіі, урэшце пераможаны і загінуў у 1231 годзе.

На захад

Пасля заваёвы Кітая і Харэзма вярхоўны ўладар мангольскіх кланавых правадыроў Чынгісхан паслаў на разведку «заходніх земляў» моцны кавалерыйскі корпус пад камандаваннем Джэбэ і Субедэя. Яны мінулі па паўднёвым беразе Каспійскага мора, затым, пасля спусташэння Паўночнага Ірана, пракраліся ў Закаўказзе, разбілі грузінскае войска (1222) і, прасоваючыся на поўнач уздоўж заходняга берага Каспійскага мора, сустрэлі на Паўночным Каўказе аб’яднанае войска полаўцаў, лезгінаў, чаркесаў і аланаў. Адбыўся бой, які не меў рашучых наступстваў. Тады заваёўнікі ўнеслі раскол у шэрагі непрыяцеля. Яны адарылі полаўцаў і абяцалі іх не чапаць. Апошнія сталі разыходзіцца па сваіх качэўях. Скарыстаўшыся гэтым, манголы лёгка разбілі аланаў, лезгінаў і чаркесаў, а потым разбілі па частках і полаўцаў. У пачатку 1223 года манголы ўварваліся ў Крым, узялі горад Сураж (Судак) і зноў рушылі ў палавецкія стэпы.

Полаўцы збеглі на Русь. Сыходзячы ад мангольскага войска, хан Кацян праз сваіх паслоў прасіў не адмовіць яму ў дапамозе свайго зяця Мсціслава Удатнага, а таксама Мсціслава III Раманавіча, кіравальнага вялікага князя Кіеўскага. На пачатку 1223 гада ў Кіеве быў скліканы вялікі княжы з’езд, дзе была дасягнута дамова, што ўзброеныя сілы князёў Кіеўскага, Галіцкага, Чарнігаўскага, Северскага, Смаленскага і Валынскага княстваў, аб’яднаўшыся, павінны падтрымаць полаўцаў. Зборным месцам для рускай аб’яднанай раці быў прызначаны Днепр, каля вострава Хорцiца. Тут і былі сустрэтыя пасланцы з мангольскага лагера, якія прапаноўвалі рускім военачальнікам парваць саюз з полаўцамі і вярнуцца на Русь. Улічваючы досвед полаўцаў (якія ў 1222 годзе пайшлі на дамаўленні мангол парушыць свой саюз з аланамі, пасля чаго Джэбэ разбіў аланаў і напаў на полаўцаў), Мсціслаў пакараў смерцю пасланцоў. У бітве на рацэ Калка войскі Данііла Галіцкага, Мсціслава Удатнага і хана Кацяна, не апавясціўшы астатніх князёў, вырашылі самастойна «расправіцца» з манголамі i пераправіліся на ўсходні бераг, дзе 31 мая 1223 года былі цалкам разгромленыя пры пасіўным сузіранні гэтай кровапралітнай бітвы з боку асноўных рускіх сіл на чале з Мсціславам III, якія размясціліся на ўзвышаным процілеглым беразе Калкі.

, абгарадзіўшыся тынам, на працягу трох дзён пасля бітвы трымаў абарону, а затым пайшоў на дагавор з Джэбэ і Субедаем аб складанні зброі і вольным адыходзе на Русь, як не прымаўшы ўдзел у бітве. Аднак ён, яго войска і князi, якія даверыліся яму, былі вераломна запалоненыя манголамі і жорстка закатаваныя як «здраднікі ўласнаму войску».

Пасля перамогі манголы арганізавалі пераслед астаткаў рускага войска (толькі кожны дзясяты ваяр вярнуўся з Прыазоўя), руйнуючы на дняпроўскім кірунку гарады і вёскі, захопліваючы ў палон мірных жыхароў. Аднак дысцыплінаваныя мангольскія военачальнікы не мелі загада затрымлівацца на Русі. Неўзабаве яны былі адкліканы Чынгісханам, які палічыў, што асноўная задача разведвальнага паходу на захад паспяхова вырашаная. На зваротным шляху ля вусця Камы, войскі Джэбэ і Субедэя пацярпелі сур’ёзнае паражэнне ад волжскіх булгар, якія адмовіліся прызнаць над сабой уладу Чынгісхана. Пасля гэтай няўдачы манголы спусціліся ўніз да Саксіну і прыкаспійскімі стэпамі вярнуліся ў Азію, дзе ў 1225 годзе злучыліся з галоўнымі сіламі мангольскага войска.

Пакінутым у Кітаі мангольскім войскам спадарожнічаў такі ж поспех, што і войскам у Заходняй Азіі. Мангольская імперыя была пашырана за конт некалькіх новых заваяваных правінцый, якiя ляжалi на поўнач ад Жоўтай ракі, за выключэннем аднаго-двух гарадоў. Пасля смерці імператара Сюінь-Цзуна ў 1223 годзе Паўночная Кітайская імперыя практычна спыніла сваё існаванне, і межы Мангольскай імперыі амаль супалі з межамі Цэнтральнага і Паўднёвага Кітая, які кіраваўся імператарскай дынастыяй Сун.

Смерць Чынгісхана

Дзяржава Чынгісхана на момант яго смерці

Пасля вяртання з Цэнтральнай Азіі Чынгісхан яшчэ раз правёў сваё войска па Заходнім Кітаі. У 1225 або ў пачатку 1226 Чынгіз распачаў паход на краіну тангутаў. Падчас гэтай кампаніі астролагі паведамілі правадыру манголаў, што пяць планет знаходзяцца ў неспрыяльнай адпаведнасці. Цемрашальны мангол палічыў, што яму пагражае небяспека. Пад уладай благога прадчування грозны заваёўнік адправіўся дадому, але па дарозе захварэў і 25 жніўня 1227 памёр.

Паводле завяшчання, пераемнікам Чынгісхана стаў яго трэці сын Угэдэй. Датуль, пакуль не будзе ўзятая сталіца Сі-Ся Чжунсін, смерць вялікага кіраўніка павінна была захоўвацца ў таямніцы. Пахавальная працэсія зрушылася са стаўкі Вялікай Арды на поўнач, да ракі Анон. Завяшчанне мангольскага ўладара выконвалася з такой дбайнасцю, што людзей, якія трапляліся насустрач працэсіі, забівалі. Праз роднае месца яго цела пранеслі жонкі, і ў выніку ён быў пахаваны ў багатай магільні ў даліне Анона. Падчас пахавання былі праведзеныя містычныя абрады, якія мусiлі абараніць месца, дзе быў пахаваны Чынгісхан. Месца яго пахавання дагэтуль не знойдзена, хоць пошукі прадпрымаліся неаднаразова.

Асоба Чынгісхана

Асноўныя крыніцы, па якіх мы можам зрабіць вывад аб жыцці і асобе Чынгісхана, былі складзеныя ўжо пасля яго смерці (асабліва важная сярод іх «Патаемнае паданне»). Хоць іх пэўнасць не суцэль відавочная, з гэтых крыніц мы атрымліваем даволі падрабязныя звесткі як пра выгляд Чынгіза (высокі рост, дужы целасклад, шырокі ілоб, доўгая барада), так і пра рысы яго характару. Паходзячы з народу, якi стаяў у той час на самай нізкай ступені культуры, Чынгісхан быў пазбаўлены ўсялякай адукацыі, не меў магчымасці засвоіць тыя веды, якім загадаў навучаць сваіх сыноў, і да канца жыцця не ведаў іншай мовы, акрамя мангольскай. Са здольнасцямі военачальніка ён злучаў арганізатарскія здольнасці, непахісную волю і самавалоданне. Шчодрасцю і ветлівасцю ён валодаў у дастатковай ступені, каб захаваць прыхільнасць сваіх паплечнікаў. Не адмаўляючы сабе ў радасцях жыцця, ён заставаўся раўнадушны да раскошы, несумяшчальнай з дзейнасцю кіраўніка і военачальніка, і дажыў да састарэлых гадоў, захаваўшы ў поўнай сіле свае разумовыя здольнасці.

Вынікі праўлення

Пры заваяванні найманаў Чынгісхан пазнаёміўся з асновамі пісьмовага справаводства, частка найманаў паступіла на службу да Чынгісхана і была першымі чыноўнікамі ў мангольскай дзяржаве і першымі настаўнікамі манголаў. Верагодна, Чынгісхан спадзяваўся пасля замяніць найманаў этнічнымі манголамі, паколькі загадаў слынным мангольскім юнакам, у тым ліку і сваім сынам, вучыцца мове і пісьменнасці найманаў. Пасля распаўсюджвання мангольскага валадарства, яшчэ пры жыцці Чынгісхана, манголы карысталіся таксама паслугамі кітайскіх і персідскіх чыноўнікаў.

У вобласці знешняй палітыкі Чынгісхан імкнуўся да максімальнага пашырэння межаў падуладнай яму тэрыторыі. Для стратэгіі і тактыкі Чынгісхана былі характэрныя дбайная разведка, раптоўны напад, імкненне раздзяліць сілы праціўніка, ладжанне засадаў з выкарыстаннем спецыяльных атрадаў для заваблівання непрыяцеля, манеўравання буйнымі масамі конніцы і г. д.

Чынгісхан разглядаецца ў розных краінах — ад Манголіі і Турцыі (пазітыўна) да Кітая (змешана; ў адпаведнасці з сучаснай ідэалогіяй «Zhonghua minzu» ён лічыцца героем Кітая) і сярэднеазіяцкіх краін (хутчэй негатыўна) — як вялікі палкаводзец і стваральнік велізарнай дзяржавы. Ён аб’яднаў пад адзіным палітычным кантролем розныя ўчасткі Вялікага шоўкавага шляху, звязаўшы Захад, Цэнтральную Азію і Далёкі Усход і такім чынам пашырыўшы гарызонты гэтых трох культурных зон. Некаторыя гісторыкі адзначаюць прымяненне Чынгісханам у кіраванні дзяржавай прынцыпаў мерытакратыі, узвышэнні дастойных, талерантнасць да іншых рэлігій, сацыяльную справядлівасць.

Тэмуджынам і яго нашчадкамі змецены з твару зямлі вялікія і старажытныя дзяржавы: дзяржава Харэзмшахаў, Кітайская імперыя (змеценая з твару зямлі і знікла бясследна), Багдадскі халіфат, скораная вялікая частка рускіх княстваў. Велічэзныя тэрыторыі былі пастаўленыя пад кіраванне стэпавага закона «Яса».

У 1220 Чынгісхан заснаваў Каракарум — сталіцу Мангольскай імперыі.

Патомкі Чынгісхана

Асноўны артыкул: Чынгізіды

У Тэмуджына і яго любімай жонкі Бартэ было чатыры сына: Джучы, Чагатай, Угэдэй, Талуй. Толькі яны і іх нашчадкі маглі прэтэндаваць на вышэйшую ўладу ў дзяржаве. У Тэуджына і Бартэ таксама былі дочкі:

• Хаджын-бегі, жонка Буту-гургена з роду ікірэс;
• Цэцэйхен (Чычыган), жонка Іналчы, малодшага сына кіраўніка айратаў Худуха-бекі;
• Алангаа (Алагай, Алаха), якая выйшла замуж за наёна ангутаў Буянбалд;
• Тэмулэн, жонка Шыку-гургена, сына Алчы-наёна з хангірадаў, племя яе маці Бартэ;
• Алдуун (Алталун), якая выйшла замуж за Заўтар-сэцэна, наёна хангірадаў.

У Тэмуджына і яго другой жонкі мяркіткі Хулан-хатун, дачкі Дайр-усуна, былі сыны Кюльхан (Хулугэн, Кулкан) і Харачар; а ад татаркі Есугэн (Есукат), дачкі Чару-наёна — сыны Чахур (Джаур) і Хархад.

Сыны Чынгісхана працягнулі справу Залатой дынастыі і кіравалі манголамі, а таксама заваяванымі землямі, грунтуючыся на «Вялікай Ясе» Чынгісхана аж да 20-х гадоў XX стагоддзя. Нават манчжурскія імператары, якія кіравалі Манголіяй і Кітаем з XVI па XIX стагоддзе, былі нашчадкамі Чынгісхана, бо для сваёй легітымнасці жаніліся на мангольскіх прынцэсах з залатой фамільнай дынастыі Чынгісхана. Першы прэм’ер-міністр Манголіі XX стагоддзя Чын Ван Хандорж (1911—1919), а таксама кіраўнікі Унутранай Манголіі (да 1954) з’яўляліся прамымі нашчадкамі Чынгісхана. Патомкамі Чынгісхана былі між іншымі Тамерлан, Хулагу і маці магольскага імператара Бабура.

Фамільны звод Чынгісхана вядзецца да XX стагоддзя; ў 1918 годзе рэлігійны кіраўнік Манголіі Багдо-гэген выдаў загад аб захаванні Ургійн бічыг (фамільнага спісу) мангольскiх князёў. Гэты помнік захоўваецца ў музеі і называецца «Шастра дзяржавы Манголія» (Мангол Улсын шастыр). Многія прамыя нашчадкі Чынгісхана з яго Залатога роду жывуць у Манголіі і Унутранай Манголіі (КНР), а таксама ў іншых краінах.

Асоба Чынгісхана ў сучаснай культуры

Кінематограф

• «Заваёўнік» (The Conqueror), ЗША, 1956
• «Чынгісхан» (Genghis Khan), Вялікабрытанія-ФРГ-Югаславія-ЗША, 1965
• «Чынгісхан, гісторыя жыцця» (Genghis Khan, The Story of a Lifetime), ЗША, 1992
• «Мангол» (Mongol), ФРГ-Казахстан-Расія-Манголія, 2007
• «Чынгісхан: Да краю замлі і мора» (Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea), Японія-Манголія, 2007

Літаратура

• «Чынгіз-хан» (раман з трылогіі В. Г. Яна «Нашэсце манголаў»), 1939

Музыка

• «Чынгіс-хан» (Dschinghis Khan), нямецкая поп-група, створаная ў 1979
• «Чынгіс-хан» (Genghis Khan), песня брытанскай рок-групы «Iron Maiden» з альбома «Killers», 1981.

Храналогія асноўных падзей

• 1162 — нараджэнне Тэмуджына (таксама верагодныя даты — 1155 і 1167)
• 1184 (прыблізная дата) — ўзяцце ў палон мяркітамі жонкі Тэмуджына — Бартэ
• 1185 — вызваленне Бартэ, нараджэнне першага сына Тэмуджына — Джучы
• 1185/86 — нараджэнне другога сына Тэмуджына — Чагатая
• 1186 — нараджэнне трэцяга сына Тэмуджына — Угэдэя
• 1186 — першы ўлус Тэмуджына
• 1190 — нараджэнне чацвёртага сына Тэмуджына — Талуя
• 1196 — аб’яднаныя сілы Тэмуджына, Тагарыл-хана і войск Цзінь наступаюць на татар
• 1199 — нападзенне і перамога аб’яднаных сіл Тэмуджына, Ван-хана і Джамухі над племенем найманаў
• 1200 — нападзенне і перамога аб’яднаных сіл Тэмуджына і Ван-хана над племенем тайчыутаў
• 1202 — нападзенне і знішчэнне Тэмуджынам племені татар
• 1203 — барацьба з кераітамі, племенем Ван-хана, перамога над імі
• 1204 — перамога над найманамі і мяркітамі
• 1205 — захоп Тэмуджынам Джамухі
• 1206 — прысваенне Тэмуджыну на курултаі тытула «Чынгісхан»
• 1207—1210 — вайна з дзяржавай тангутаў Сі Ся
• 1215 — падзенне Пекіна
• 1219—1223 — заваяванне Сярэдняй Азіі
• 1223 — перамога манголаў на чале з Субедэем і Джэбе на рацэ Калка над руска-палавецкім войскам
• 1226 — новая вайна з Сі Ся
• 1227 — перамога над Сі Ся. Смерць Чынгісхана

Зноскі

1. Bawden C. R. Genghis Khan // Encyclopædia Britannica
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a>
2. Кораев Т. К. Чингисхан // Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004. — Т. 34. — С. 592.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a>
3. Чувашская энциклопедия — Чувашское книжное издательство, 2006. — 2567 с. — ISBN 978-5-7670-1471-2
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4517503"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19909792"></a>
4. China Biographical Database
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13407958"></a>
5. Джагатай // Энциклопедический лексикон — СПб.: 1839. — Т. 16. — С. 232.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28725700"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4532135"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21282467"></a>
6. Н. В. Джагатай // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. Xа. — С. 516.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24399990"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1046137"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892912"></a>
7. Сокровенное сказание. § 8.
8. Рашид ад-Дин. Т. 1. Кн. 2. С. 10.

Літаратура

• Адзярыха, В. Чынгісхан // БелЭн у 18 т. Т. 17. Мн., 2003.
• Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
• Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. Париж, 1935;
• , Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана Архівавана 9 верасня 2011.. М.: Восточная литература, 2006. ISBN 5-02-018521-3
• . Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1. Пер. Л. А. Хетагурова, 1952 Архівавана 20 лістапада 2007.
• Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамадани. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 2. Пер. О. И. Смирновой, 1952 Архівавана 15 снежня 2007.;
• . Сокровенное сказание монголов. Пер. С. А. Козина, 1941;
• Юань ши. История династии Юань. — М.: Пекин, 1976.
• Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Юрченко А. Г. Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. — СПб.: Евразия, 2006, с. 7-22

Спасылкі

• Батулла. Чынгіс-хан Архівавана 25 чэрвеня 2011.
• Сумбур. Асобы Чынгісхана Архівавана 20 жніўня 2008.
• Чынгісхан. Біяграфія Архівавана 23 кастрычніка 2007.
• Сусветная гісторыя Чынгісхан
• Биографии знаменитых личностей Архівавана 28 снежня 2009.
• Скрыннікаў Р. Г. Мангольскае нашэсце Архівавана 10 ліпеня 2010.
• Захоп Русі мангола-татарамі\\Мапа
• Асноўныя моманты жыцця Чынгісхана
• Каваль стэпнай маралі(недаступная спасылка)
• Темучын — карацель неразумных(недаступная спасылка)
• Правіла боя(недаступная спасылка)
• Мангольскае іга за кітайскай сцяной(недаступная спасылка)