Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Балтыйскія мовы — моўная група, асобная галіна індаеўрапейскіх моў.
У наш час існуюць жывыя балтыйскія літоўская і латышская мовы, якія адрозніваюцца багаццем розных дыялектаў. Асабліва вылучаюцца жамойцкі дыялект літоўскай і латгальскі дыялект латышскай моў. Агульная колькасць носьбітаў у наш час — каля 4,7 млн чал., галоўным чынам у Літве і Латвіі, а таксама ў суседніх рэгіёнах Польшчы, Расіі (Калінінградская вобласць) і паўночным захадзе Беларусі (Гродзенская вобласць). На літоўскай і латышскай мовах гавораць таксама латышы і літоўцы ў дыяспары (Паўночная і Паўднёвая Амерыка, Еўропа, Аўстралія).
Назва
Балтыйскія мовы пачалі актыўна вывучацца з пач. XIX ст. Прычым, іх аб'ядноўвалі пад рознымі назвамі. У 1845 г. нямецкі даследчык Георг Несельман прапанаваў для прускай, літоўскай і латышскай моў адзіную назву — балтыйскія.
Класіфікацыя
Гісторыя
Лічыцца, што балты як моўная і культурная група сфарміраваліся на тэрыторыі Еўропы пасля заканчэння неаліту (з III тыс. да н. э.). У бронзавым — жалезным вяках носьбіты балтыйскіх моў насялялі вялізарны рэгіён ад ракі Одэр на захадзе да Волгі на ўсходзе. На поўдні мяжа балтаў дасягала ракі Прыпяць і ахоплівала захад сучаснай Украіны. Але ў друг. пал. I тыс. н. э. яны страцілі значную частку сваіх тэрыторый у выніку міграцыі іншых народаў, у першую чаргу славянскіх.
У пісьмовым выглядзе захаваліся толькі сярэднявечныя літоўская, ранняя латышская і пруская мовы. Прычым, апошняя з'яўляецца мёртвай. Астатнія мовы і гаворкі захаваліся ў форме тапонімаў і часам асобных імён.
Мясцовыя назвы (гідраніміка і мікратапаніміка) сведчаць пра тое, што асобныя групы балтаў даходзілі нават да тэрыторыі сённяшняга Падмаскоўя (голядзь). Прычым балтызмы, якіх шмат і ў рускіх дыялектах, адрозніваюцца сваім складам ад беларускіх, а гэта значыць, што продкі беларусаў і рускіх кантактавалі з рознымі групамі балтаў. Што да славянізмаў у літоўскай і латышскай мовах (а іх яшчэ больш), то яны таксама адрозніваюцца, бо ў літоўскай мове пераважаюць беларускія і польскія запазычанні, а ў латышскай — рускія. Пра шырокую геаграфію старажытных балтаў сведчыць таксама ўплыў балтыйскіх моў на прыбалтыйска-фінскія мовы.
На беларускай тэрыторыі надзвычай поўна прадстаўлена гідраніміка балтыйскага паходжання, і гэта зусім заканамерна, бо славяне прыйшлі сюды не раней за VIII ст. нашай эры. Да гэтага часу тут жылі ўсходнія балты, блізкароднасныя літоўцам, але са сваімі дыялектнымі асаблівасцямі, што дае падставу лічыць іх мову асобнай усходнебалтыйскай. Балтыйская гідраніміка дасягала Прыпяці на поўдні і Сейма на паўднёвым усходзе. У сучасных беларускіх дыялектах збераглося нямала балтызмаў, якія ўзыходзяць да тых далёкіх часоў, калі на гэтую тэрыторыю прыйшлі першыя славяне. Значная колькасць балтызмаў адзначана і ва ўкраінскай мове, што тлумачыцца кантактамі на Прыпяці, Ясельдзе і Гарыні. У гэты рэгіён славяне прыйшлі з захаду ў пачатку нашай эры. Па р. Сейм праходзіла граніца паміж балтамі і іранцамі, што адбілася на шэрагу балта-іранскіх лексічных адпаведнасцей.
На думку некаторых навукоўцаў, шэраг падобных рыс балтыйскіх і славянскіх моў дазваляе аб'ядноўваць іх у балта-славянскія мовы або меркаваць, што ў старажытнасці існавала балта-славянская моўная злучнасць. Расійскі мовазнавец высунуў тэорыю, згодна якой славянскія мовы вылучыліся спярша як падгрупа балтыйскіх моў. Таксама абмяркоўваецца цесная сувязь старажытных балтыйскіх моў з кельцкімі мовамі.
Фанетыка-граматычныя характарыстыкі
Нягледзячы на значныя адрозненні, у балтыйскіх мовах існуюць некаторыя агульныя рысы, што дае падставу лічыць іх роднаснымі. Сярод гэтых рыс асаблівасці, якія адрозніваюць балтыйскія дыялекты ад іншых індаеўрапейскіх, у фаналагічнай сістэме (супрацьпастаўленне па мяккасці — цвёрдасці зычных), у сістэме дзеясловаў (форма 3-й асобы адзіночнага ліку супадае з адпаведнымі формамі множнага і парнага), у складзе словаўтваральных фармантаў назоўнікаў (літоўскія памяншальныя суфіксы на -ul-, -už-, -ut- і інш.
Існуюць больш за 100 лексем, распаўсюджаных у балтыйскіх мовах, для якіх не знойдзены паралелі ў іншых індаеўрапейскіх. Сярод іх:
| літоўская | латышская | пруская | беларуская |
| ąžuolas | ozols | ansons | дуб |
| dangus | debesis | dangus | неба |
| laba | labs | labs | добра |
Існуюць рысы, якія адрозніваюць усходнебалтыйскія мовы (літоўскую, латышскую) ад заходнебалтыйскіх (прускай). Напрыклад, значэнні займеннікаў мой, твой, свой перадаюцца ў літоўскай мове mano, tavo, savo, у латышсай mans, tavs, savs, у той час як старажытнапрускія mais, twais, swais дакладна адпавядаюць славянскім формам.
Сувязь з беларускай мовай
Балтыйскія мовы паўплывалі на фарміраванне беларускай мовы, што тлумачыцца асаблівасцямі этнагенезу беларусаў, у тым ліку на лексіку, вымаўленне гукаў, а таксама на тапонімы і імёны. Дакладна колькасць слоў балтыйскага паходжання ў беларускай мове не падлічвалася (высоўваюцца розныя лічбы), але відавочна, што ўплыў балтыйскіх моў на беларускую быў найбольшым сярод усіх славянскіх моў.
Пры гэтым навука апошніх гадоў паказала, што славянскія мовы бліжэй да заходнебалтыйскіх (адзіным характэрным прадстаўніком якіх засталася старажытнапруская).
Зноскі
- Мартынаў В. У. Балтыйскія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — С. 73
Літаратура
- Мартынаў В. У. Балтыйскія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
- Топоров В. Н. Балтийские языки // Языки мира: Балтийские языки. / Институт языкознания РАН. Ред. колл.: В. Н. Топоров, М. В. Завьялова, А. А. Кибрик и др. — М.: Academia, 2006. — ISBN 5-87444-225-1
Спасылкі
- Людміла Дучыц. Балты i славяне на тэрыторыі Беларусі ў пачатку II тысячагодзьдзя / Артыкул
- В. Н. Топоров «Балтийские языки»
- Мария Гимбутас, Балты. Люди янтарного моря(недаступная спасылка)
- Балтыйскія мовы Архівавана 1 сакавіка 2012.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Baltyjskiya movy moynaya grupa asobnaya galina indaeyrapejskih moy U nash chas isnuyuc zhyvyya baltyjskiya litoyskaya i latyshskaya movy yakiya adroznivayucca bagaccem roznyh dyyalektay Asabliva vyluchayucca zhamojcki dyyalekt litoyskaj i latgalski dyyalekt latyshskaj moy Agulnaya kolkasc nosbitay u nash chas kalya 4 7 mln chal galoynym chynam u Litve i Latvii a taksama y susednih regiyonah Polshchy Rasii Kaliningradskaya voblasc i paynochnym zahadze Belarusi Grodzenskaya voblasc Na litoyskaj i latyshskaj movah gavorac taksama latyshy i litoycy y dyyaspary Paynochnaya i Paydnyovaya Ameryka Eyropa Aystraliya NazvaBaltyjskiya movy pachali aktyyna vyvuchacca z pach XIX st Prychym ih ab yadnoyvali pad roznymi nazvami U 1845 g nyamecki dasledchyk Georg Neselman prapanavay dlya pruskaj litoyskaj i latyshskaj moy adzinuyu nazvu baltyjskiya KlasifikacyyaUshodnyaya baltyjskaya grupa Litoyskaya Zhamojckaya Latyshskaya Latgalskaya Zemgalskaya Selonskaya Kurshskaya chasam yae adnosyac da zahodnyaj padgrupy Zahodnyaya baltyjskaya grupa Pruskaya Yacvyazhskaya Mova galinday Dnyaproyska Okskaya grupa Mova golyadzi GistoryyaBalty kalya 1200 g pavodle M Gimbutas 1963 Lichycca shto balty yak moynaya i kulturnaya grupa sfarmiravalisya na terytoryi Eyropy paslya zakanchennya nealitu z III tys da n e U bronzavym zhaleznym vyakah nosbity baltyjskih moy nasyalyali vyalizarny regiyon ad raki Oder na zahadze da Volgi na yshodze Na poydni myazha baltay dasyagala raki Prypyac i ahoplivala zahad suchasnaj Ukrainy Ale y drug pal I tys n e yany stracili znachnuyu chastku svaih terytoryj u vyniku migracyi inshyh naroday u pershuyu chargu slavyanskih U pismovym vyglyadze zahavalisya tolki syarednyavechnyya litoyskaya rannyaya latyshskaya i pruskaya movy Prychym aposhnyaya z yaylyaecca myortvaj Astatniya movy i gavorki zahavalisya y forme taponimay i chasam asobnyh imyon Myascovyya nazvy gidranimika i mikratapanimika svedchac pra toe shto asobnyya grupy baltay dahodzili navat da terytoryi syonnyashnyaga Padmaskoyya golyadz Prychym baltyzmy yakih shmat i y ruskih dyyalektah adroznivayucca svaim skladam ad belaruskih a geta znachyc shto prodki belarusay i ruskih kantaktavali z roznymi grupami baltay Shto da slavyanizmay u litoyskaj i latyshskaj movah a ih yashche bolsh to yany taksama adroznivayucca bo y litoyskaj move peravazhayuc belaruskiya i polskiya zapazychanni a y latyshskaj ruskiya Pra shyrokuyu geagrafiyu starazhytnyh baltay svedchyc taksama yplyy baltyjskih moy na prybaltyjska finskiya movy Na belaruskaj terytoryi nadzvychaj poyna pradstaylena gidranimika baltyjskaga pahodzhannya i geta zusim zakanamerna bo slavyane pryjshli syudy ne ranej za VIII st nashaj ery Da getaga chasu tut zhyli yshodniya balty blizkarodnasnyya litoycam ale sa svaimi dyyalektnymi asablivascyami shto dae padstavu lichyc ih movu asobnaj ushodnebaltyjskaj Baltyjskaya gidranimika dasyagala Prypyaci na poydni i Sejma na paydnyovym ushodze U suchasnyh belaruskih dyyalektah zberaglosya nyamala baltyzmay yakiya yzyhodzyac da tyh dalyokih chasoy kali na getuyu terytoryyu pryjshli pershyya slavyane Znachnaya kolkasc baltyzmay adznachana i va ykrainskaj move shto tlumachycca kantaktami na Prypyaci Yaseldze i Garyni U gety regiyon slavyane pryjshli z zahadu y pachatku nashaj ery Pa r Sejm prahodzila granica pamizh baltami i irancami shto adbilasya na sheragu balta iranskih leksichnyh adpavednascej Na dumku nekatoryh navukoycay sherag padobnyh rys baltyjskih i slavyanskih moy dazvalyae ab yadnoyvac ih u balta slavyanskiya movy abo merkavac shto y starazhytnasci isnavala balta slavyanskaya moynaya zluchnasc Rasijski movaznavec vysunuy teoryyu zgodna yakoj slavyanskiya movy vyluchylisya spyarsha yak padgrupa baltyjskih moy Taksama abmyarkoyvaecca cesnaya suvyaz starazhytnyh baltyjskih moy z kelckimi movami Fanetyka gramatychnyya haraktarystykiNyagledzyachy na znachnyya adroznenni u baltyjskih movah isnuyuc nekatoryya agulnyya rysy shto dae padstavu lichyc ih rodnasnymi Syarod getyh rys asablivasci yakiya adroznivayuc baltyjskiya dyyalekty ad inshyh indaeyrapejskih u fanalagichnaj sisteme supracpastaylenne pa myakkasci cvyordasci zychnyh u sisteme dzeyaslovay forma 3 j asoby adzinochnaga liku supadae z adpavednymi formami mnozhnaga i parnaga u skladze slovaytvaralnyh farmantay nazoynikay litoyskiya pamyanshalnyya sufiksy na ul uz ut i insh Isnuyuc bolsh za 100 leksem raspaysyudzhanyh u baltyjskih movah dlya yakih ne znojdzeny paraleli y inshyh indaeyrapejskih Syarod ih litoyskaya latyshskaya pruskaya belaruskayaazuolas ozols ansons dubdangus debesis dangus nebalaba labs labs dobra Isnuyuc rysy yakiya adroznivayuc ushodnebaltyjskiya movy litoyskuyu latyshskuyu ad zahodnebaltyjskih pruskaj Napryklad znachenni zajmennikay moj tvoj svoj peradayucca y litoyskaj move mano tavo savo u latyshsaj mans tavs savs u toj chas yak starazhytnapruskiya mais twais swais dakladna adpavyadayuc slavyanskim formam Suvyaz z belaruskaj movajBaltyjskiya movy payplyvali na farmiravanne belaruskaj movy shto tlumachycca asablivascyami etnagenezu belarusay u tym liku na leksiku vymaylenne gukay a taksama na taponimy i imyony Dakladna kolkasc sloy baltyjskaga pahodzhannya y belaruskaj move ne padlichvalasya vysoyvayucca roznyya lichby ale vidavochna shto yplyy baltyjskih moy na belaruskuyu byy najbolshym syarod usih slavyanskih moy Pry getym navuka aposhnih gadoy pakazala shto slavyanskiya movy blizhej da zahodnebaltyjskih adzinym harakternym pradstaynikom yakih zastalasya starazhytnapruskaya ZnoskiMartynay V U Baltyjskiya movy Belaruskaya mova Encyklapedyya Belarus Encykl pad red A Ya Mihnevicha redkal B I Sachanka gal red i insh Mn BelEn 1994 S 73LitaraturaMartynay V U Baltyjskiya movy Belaruskaya mova Encyklapedyya Belarus Encykl pad red A Ya Mihnevicha redkal B I Sachanka gal red i insh Mn BelEn 1994 654 s ISBN 5 85700 126 9 Toporov V N Baltijskie yazyki Yazyki mira Baltijskie yazyki Institut yazykoznaniya RAN Red koll V N Toporov M V Zavyalova A A Kibrik i dr M Academia 2006 ISBN 5 87444 225 1SpasylkiLyudmila Duchyc Balty i slavyane na terytoryi Belarusi y pachatku II tysyachagodzdzya Artykul V N Toporov Baltijskie yazyki Mariya Gimbutas Balty Lyudi yantarnogo morya nedastupnaya spasylka Baltyjskiya movy Arhivavana 1 sakavika 2012