Белару сы усходнеславянскі народ Агульная колькасць у свеце каля 9 млн чалавек 2021 Асноўнае насельніцтва Рэспублікі Бел

Белару́сы — усходнеславянскі народ. Агульная колькасць у свеце — каля 9 млн чалавек (2021). Асноўнае насельніцтва Рэспублікі Беларусь, дзе налічваюць 7 990,7 тыс чалавек і складаюць 84,9 % жыхароў дзяржавы (паводле перапісу ад 2019 года). Жывуць таксама ў значнай колькасці ў Расіі, Украіне, Латвіі, Літве, Польшчы, ЗША, Казахстане і інш. Карыстаюцца беларускай мовай, якая адносіцца да ўсходняй падгрупы славянскай групы індаеўрапейскай моўнай сям’і. Сучасная беларуская літаратурная мова пачала стварацца з 1850-х гадоў на аснове гаворак у шырокім наваколлі горада Мінска (па сучаснай класіфікацыі — мінская гаворкасярэднебеларускай групы гаворак беларускай мовы). Алфавіт літаратурнай мовы на аснове кірыліцы. У цяперашні час шырока распаўсюджаны беларуска-рускі білінгвізм з дамінаваннем рускай мовы. Веруючыя беларусы пераважна праваслаўныя; ёсць значная колькасць каталікоў і невялікая колькасць пратэстантаў.

Беларусы

Саманазва	беларусы
Усяго: каля 9 млн (2021):
Беларусь: 7 990 519 (перапіс 2019 года): Мінск: 1 753 122 Мінская вобласць: 1 302 780 Гомельская вобласць: 1 211 234 Брэсцкая вобласць: 1 171 835 Віцебская вобласць: 934 925 Магілёўская вобласць: 915 633 Гродзенская вобласць: 701 190 Расія: 208 046 (перапіс 2021 года) Украіна: 275 763 (перапіс 2001 года) Латвія: 68 174 (перапіс 2011 года) Казахстан: 62 694 (2012 года) Польшча: 47 000 (перапіс 2011 г.) Літва: 35 900 (ацэнка 2010 г.) ЗША: 25 600 (2000 г.) Германія: 21 151 (перапіс 2015 г.) Узбекістан: 18 500 (ацэнка 2021 г.)
Этнічныя мовы	беларуская
Іншыя папулярныя мовы зносін	руская
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі)	хрысціянства (праваслаўе, каталіцтва (лацінскага і візантыйскага абрадаў), пратэстанцтва)
Расавы тып	еўрапеоідная раса
Геаграфічна-моўная група	усходнія славяне
Блізкія этнасы	украінцы, рускія, палякі, іншыя славяне і некаторыя балты (генетычна)
Этна-моўная супольнасць	славяне

Этнагенез

Сучасная беларуская акадэмічная навука (Васіль Бандарчык, Міхаіл Піліпенка, Ігар Чаквін і інш.) лічыць, што працэс этнаўтварэння беларусаў пачынаецца ў XIII—XIV стст. у Вялікім Княстве Літоўскім, а стаў выразна ажыццяўляцца ў XIV—XV стст. У фарміраванні беларускага этнасу (у Папрыпяцці, Верхнім Панямонні, Верхнім Падзвінні і Верхнім Падняпроўі) яшчэ ў XIII—XIV стст. прынялі ўдзел значная частка ўсходніх славян («русь», «рускія»), часткова групы заходніх славян (галоўным чынам, палякі — пераважна сяліліся на Палессі) і неславянскія этнічныя групы, асабліва балцкія (літва, яцвягі, прусы, жамойты), многія з якіх былі вымушанымі перасяленцамі ў адзначаныя раёны. Усходнеславянскае насельніцтва ў сваёй масе склала аснову беларусаў, а неўсходнеславянскія групы сталі дадатковым кампанентам гэтай новай этнічнай супольнасці.

Антрапалогія

Беларусы паўночных, цэнтральных і заходніх рэгіёнаў Беларусі адносяцца пераважна да ўсходнееўрапейскага тыпу сярэднееўрапейскай расы (у межах вялікай еўрапеоіднай расы). Некаторыя даследчыкі вылучаюць сярод беларусаў палескі і верхнепрыдняпроўскі антрапалагічныя тыпы.

Беларускі антраполаг Аляксей Мікуліч прышоў да высновы, што сучасная карціна генафонду беларусаў сфармавалася як шляхам доўгатэрміновага прыстасавання ў выніку натуральнага адбору, так і ў выніку этнічнай кансалідацыі. Паводле вынікаў даследавання Аляксея Мікуліча, агульная характарыстыка генафонду сучасных беларусаў найбліжэй да характарыстыкі генафонду сучасных украінцаў і мае даволі трывалую генетычную непарыўнасць пакаленняў у часе, бо геаграфічная структура сучаснага беларускага генафонду шмат у чым супадае з арэаламі старажытных археалагічных культур Беларусі яшчэ даславянскай эпохі.

Паводле даследаванняў Рэспубліканскага цэнтра гематалогіі і перасадкі касцявога мозгу (Беларусь) сучасным беларусам па (сукупнасць характарыстак, набытых індывідам на вызначанай стадыі свайго развіцця — пад уплывам умоў знешняга асяроддзя і выпадковых змен) найбольш блізкімі з’яўляюцца сучасныя немцы і палякі.

Этнонім

Этнонім «беларусы» паходзіць ад тапоніма «Белая Русь», які пачаткова меў рэгіянальнае значэнне і ў праваслаўна-ўніяцкай традыцыі адносіўся да паўночнай і ўсходняй часткі сучаснай Беларусі.

Першы зафіксаваны выпадак ужывання слова «беларус» у грэчаскім перакладзе (Leucorussus) як саманазвы выхадцаў з сучаснай этнічнай тэрыторыі Беларусі вядомы з запісу Саламона Рысінскага ў Альтдорфскі ўніверсітэт у 1586 годзе, але азначэнне шырока не распаўсюдзілася тым часам як этнонім. Да канца XVIII ст. як саманазвы ўжываліся азначэнні «русь», «рускія», «русіны» або «літвіны».

Тытульны ліст кнігі **Яна Баршчэўскага** «**Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях**», 1844—1846 гг.

У першай палове XIX ст. азначэнне «беларусы» было распаўсюджана пераважна ў Віцебскай і Магілёўскай губернях, а таксама ва ўсходняй частцы Мінскай губерні, і мела не столькі этнічны, колькі тапанімічны характар.

20 студзеня (1 лютага) 1863 года назва «Беларусь» упершыню ўключана ў найменне ўраду — Часовага правінцыяльнага ўраду Літвы і Беларусі на чале з Кастусём Каліноўскім.

Саманазва «беларусы» як этнонім замацавалася за беларускім этнасам (амаль па ўсёй яго этнічнай тэрыторыі) толькі з сярэдзіны 1860-х гадоў (пасля прац расійскага этнографа Родэрыха Эркерта). І на працягу 1870—1880-х гадоў этнонім «беларусы» трывала і канчаткова выцясняе іншыя «канкурэнтныя» назвы («крывічы», «крывічане», «чарнарусы», «заходнерусы» і іншыя), якія прапаноўваліся ў тыя часы рознымі гісторыкамі, ідэолагамі і публіцыстамі, і лакальна-рэгіянальныя назвы (загародцы, пінчукі, палешукі і г.д.) для азначэння беларускага этнаса, што было звязана з папулярызацыяй гэтай назвы праз расійскую этнаграфічную і гістарычную навуку і з развіццём пачатковай адукацыі ў вёсцы, дзякуючы чаму стала мажлівым пашырэнне гістарычных ведаў і назвы «беларусы» сярод шырокіх колаў насельніцтва.

У 1903 г. этнограф Яўхім Карскі канстатаваў, што найбольш кансерватыўнаму сялянскаму слою насельніцтва назва «беларусы» была не вядома: «У цяперашні час просты народ у Беларусі не ведае гэтай назвы. На пытанне: хто ты? прасталюдзін адказвае — рускі, а калі ён каталік, то называе сябе або каталіком, або палякам; часам сваю радзіму назаве Літвой, а то і проста скажа, што ён „тутэйшый“ (tutejszy) — тутэйшы, вядома, супрацьпастаўляючы сябе асобе, якая гаворыць па-вялікаруску, як чужынцу ў Заходнім краі». А вынікі Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897) прыводзяць іншыя дадзеныя па беларускім губерням.

Рэлігія

**Праваслаўная Свята-Раства-Багародзіцкая царква XVI стагоддзя ў Мураванцы**. Фота 2012 года.

Пачаткова ў XIII—XIV стст. у Вялікім Княстве Літоўскім (ВКЛ) у асноўным арэале фарміравання беларускага этнасу мелася пераважаючае славянамоўнае насельніцтва, якое ў асноўнай масе было хрысціянскім і прытрымлівалася праваслаўя. У той жа час адбываліся кантакты з балтамоўным язычніцкім насельніцтвам, якое межавала ці пранікала на славянамоўныя тэрыторыі, паступова славянізуючыся. Маюцца і факты прысутнасці яшчэ ў сярэдзіне XIII ст. хрысціянскага насельніцтва ў глыбока балцкіх тэрыторыях — прычым і ў месцах, якія сталі важнымі цэнтрамі ў працэсе генезіса ВКЛ, — у Вільні і Кярнаве. Гэта прыводзіла да суіснавання ў ВКЛ побач з хрысціянамі язычніцкага насельніцтва. Вынікі гэтых кантактаў яшчэ дагэтуль з’яўляюцца прадметам навуковых дыскусій.

**Праваслаўная царква Святога Мікалая XVII стагоддзя ў Магілёве**. Фота 2014 года.

Яшчэ ў 1240—1260-ыя гг. (ці нават раней) у полацкіх уладаннях ужо існавалі дзве каталіцкія дыяцэзіі, падначаленыя архібіскупскай кафедры ў Рызе: Рускае біскупства ў Полацкім княстве і Селонскае — у залежнай ад Полацку Селонскай зямлі. У часы Міндоўга часова ў 1251—1260 гг. існавала каталіцкае біскупства, якое ахполівала і землі Панямоння, што было першай хваляй прыходу каталіцтва ў землі ВКЛ. Аднак пасля (да 1387 г.) у ВКЛ не мелася тэрытарыяльнай арганізацыі рымска-каталіцкага касцёла, хоць вядома, што ў 1320-я гг. нямецкія дамініканцы і францысканцы мелі ў Вільні і Навагрудку па адным каталіцкім кляштары і не спынялі спроб місіянерскай дзейнасці.

У 1387 годзе воляй вялікага князя літоўскага Ягайлы ў ВКЛ язычніцкае балцкае насельніцтва пачалі масава хрысціць па каталіцкім абрадзе, што лічыцца другой хваляй хрысціянізацыі балтаў у дзяржаве. Ягайлам пабудаваны каталіцкія касцёлы ў тым ліку каля Навагрудка, Мінска, Крэва, Абольцаў і іншых месцаў, што было пачаткам шырокага распаўсюджання каталіцызма ў розных землях ВКЛ. Вялікія князі літоўскія (напрыклад, Вітаўт) выдавалі дазволы «рускім», «русінам» (якія былі славянамоўныя і праваслаўнымі) пры жаданні хрысціцца ў каталіцтва і праводзілі палітыку рэлігійнай талерантнасці. Прынцып надання пасад толькі католікам у гаспадарскай паны-радзе не выконваўся строга. Феадальнае саслоўе (баяры/шляхта) у ВКЛ складалася з прадстаўнікоў як католікаў, так і праваслаўных. Абмежаванні міжканфесійных шлюбаў цалкам ніколі не вытрымліваліся ў практыцы паўсядзённага жыцця XV — пачатку XVI ст. Манарх меў тытул не толькі «вялікага князя літоўскага», але і «вялікага князя рускага» і «князя жамойцкага».

У 1550—1580 гг. у ВКЛ пракаціліся хвалі рэлігійнай Рэфармацыі, а затым Контррэфармацыі, якія закранулі, галоўным чынам, мясцовую шляхту. Самай папулярнай канфесіяй сярод шляхты-пратэстантаў (у тым ліку магнатаў, якія былі на чале руху) стаў кальвінізм. Аднак у 1590—1600-я гг. пратэстанцкая і праваслаўная шляхта ВКЛ у сваёй большасці перайшла ў каталіцызм, і толькі меншая частка прытрымлівалася праваслаўя ці пратэстанцтва. У 1596 г. адбылася Берасцейская унія, якая стварыла грэка-каталіцкую царкву (уніяцтва), да якой сталі належаць галоўным чынам славянамоўныя сяляне. У 1632 г. польскі кароль і вялікі князь літоўскі (1632—1648) Уладзіслаў для захавання рэлігійнага спакою і ўмацавання традыцыйнай талерантнасці ў Рэчы Паспалітай, хоць і не атрымаў згоды Апостальскай сталіцы (Рыма), пайшоў на афіцыйнае аднаўленне праваслаўнай іерархіі, скасаванай пасля заключэння Берасцейскай уніі (1596), і стварыў праваслаўную Магілёўскую епархію. Аднак была захавана і грэка-каталіцкая царква (уніяцтва), да якой належала большая частка сялян. Пры розным статусе канфесій у краіне захоўваўся рэлігійны мір. Нярэдкімі былі міжканфесійныя шлюбы і ў сувязі з гэтым пераходы з адной канфесіі ў другую.

Праваслаўны **кафедральны сабор Сашэсця Святога Духа** (**1633**) у Мінску. Фота 2010 года.

**Каталіцкі касцёл Найсвяцейшай Тройцы** (**1903**) у **Гервятах**. Фота 2014 года.

Высокі і афіцыйны статус каталіцызма ў дзяржаве і канфесіянальная негамагеннасць насельніцтва (шляхта — у асноўным каталікі, а сяляне — у асноўным праваслаўныя ці ўніяты) кампенсаваліся тым, што святарства займала другаснае становішча ў грамадскай іерархіі і культуры ў параўнанні са свецкімі феадаламі (баярамі, шляхтай), нягледзячы на тое, што ў Сенаце Рэчы Паспалітай каталіцкія біскупы займалі пярэднія крэслы, а праваслаўныя і ўніяцкія рэлігійныя іерархі не былі прадстаўлены ў Сенаце ўвогуле. Святарства (духавенства) у ВКЛ і Рэчы Паспалітай увогуле не лічылася за асобнае саслоўе. Таму каб зрабіцца каталіцкім арцыбіскупам, біскупам, абатам ці атрымаць якую-небудзь іншую каталіцкую пралатуру, неабходна было мець добры шляхецкі радавод. Самымі пажаданымі для шляхты ВКЛ і Рэчы Паспалітай былі пасады ваявод і кашталянаў ці пасада манарха, якая была выбарнай. Акрамя таго з даўніх часоў шырокае распаўсюджанне атрымала калятарскае права — калі землеўладальная свецкая шляхта, на чыіх маёнтках знаходзілася парафія (каталіцкая, праваслаўная, уніяцкая ці пратэстанцкая), ці проста шляхціц-фундатар храма (і яго нашчадкі) выдавалі рэкамендацыі на заняцце канкрэтнай духоўнай асобай пасады мясцовага парафіяльнага святара. Самі ж вярхоўныя каталіцкія, праваслаўныя і ўніяцкія духоўныя іерархі (біскупы і мітрапаліты) прызначаліся ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай паводле ўказаў манарха (вялікага князя/караля). Праваслаўная царква прызнае вяршынства свецкай улады над царкоўнай. Як каталіцкі касцёл, так і ўніяцкая і праваслаўная цэрквы мелі права валодаць і валодалі зямельнымі маёнткамі, прыгоннымі сялянамі; мелі свае кляштары і трымалі школы; атрымлівалі фундушы ад свецкай шляхты. Толькі 23 ліпеня 1790 года ўніяцкі мітрапаліт быў уведзены ў склад Сената Рэчы Паспалітай, дзе быў прыраўняны па статусе да каталіцкага біскупа і засядаў пасля каталіцкага смаленскага біскупа. Нежаданне шляхты доўгі час уводзіць уніяцкага мітрапаліта ў склад Сенату вынікала з прынцыпа праваслаўнай і ўніяцкай царквы, што чалавеку любога саслоўя можна займаць пасаду епіскапа (біскупа) ці мітрапаліта, а шляхта не хацела дапускаць у шляхецкія інстытуты (соймікі і сойм) прасталюдзінаў.

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) і ўключэння беларускіх зямель у склад Расійскай Імперыі пачаліся пераводы ўніяцкага насельніцтва (у асноўным — сялян) да Рускай праваслаўнай царквы, хоць масавы перавод усіх уніятаў да Рускай праваслаўнай царквы адбыўся пасля ліквідацыі Барасцейскай царкоўнай уніі (1596) паводле рашэнняў Полацкага царкоўнага сабора (1839). У сітуацыі шматканфесіянальнасці сярод сялян панавала талерантнасць, а часам і індыферэнтнасць у рэлігійным жыцці, калі сяляне хадзілі ў каталіцкія ці праваслаўныя храмы і заключалі міжканфесіянальныя шлюбы (хоць гэта непакоіла расійскія ўлады), што было абумоўлена ў не малой ступені непісьменнасцю вернікаў. Менавіта з 1839 г. беларусы аж да сённяшняга часу ў сваёй пераважаючай большасці з’яўляюцца праваслаўнымі і належаць да Рускай праваслаўнай царквы. Мясцовае дваранства ў сваёй масе засталося каталіцкім і цвёрда трымалася каталіцызма, гэтак жа як частка сялян. З таго часу расійская ўлада палітызавала і абвастрыла канфесійнае пытанне на беларускіх землях, імкнучыся супрацьпаставіць праваслаўных і католікаў (праваслаўныя лічыліся расійскай уладай за «рускіх», а каталікі — за «палякаў»), знізіць працэнт каталікоў у краі, а пасля падаўлення Студзеньскага паўстання (1863—1864) увяла самыя дыскрымінацыйныя законы супраць каталіцкага насельніцтва, што дзейнічалі ў беларускіх губернях да падзення царскай улады ў ходзе Лютаўскай рэвалюцыі (1917). У часы Расійскай Імперыі святарства (праваслаўнае, каталіцкае і пратэстанцкае) на беларускіх землях зноў жа займала другаснае значэнне ў грамадскай іерархіі і культуры ў параўнанні са свецкім дваранствам, хоць святарства (духавенства) у імперыі лічылася за асобнае саслоўе, а праваслаўе мела статус пануючай канфесіі.

У час знаходжання Беларусі ў складзе СССР (у форме Беларускай ССР) па распараджэнні савецкіх улад праходзіла барацьба з рэлігійнасцю насельніцтва і папулярызацыя атэізму. Толькі ў Заходняй Беларусі, якая ўвайшла ў склад міжваеннай Польшчы (1918—1939), захавалася каталіцкая, пратэстанцкая і праваслаўная цэрквы, хоць польскімі ўладамі праводзілася палітыка лагоднай паланізацыі беларускамоўнага насельніцтва, дыскрымінацыі праваслаўнага насельніцтва і папулярызацыі каталіцызма. Першы поўны беларускамоўны пераклад Бібліі быў надрукаваны (тарашкевіцай) у 1973 годзе ў Нью-Ёрку (ЗША).

Пасля распаду СССР, у Рэспубліцы Беларусь з 1991 г. пачалося шырокае аднаўленне рэлігійнай дзейнасці, а некаторыя рэлігійныя святы атрымалі статус дзяржаўных. Паводле ацэнкі супрацоўніцы Інстытута антрапалогіі і этналогіі Расійская акадэміі навук , веруючыя беларусы — пераважна праваслаўныя; у 1994 годзе каля 25 % беларусаў былі католікамі, а ў 2005 г. — каля 20 %. Беларусы-каталікі прысутнічаюць як у заходніх раёнах Беларусі, так і цэнтральных і ўсходніх. Невялікая колькасць веруючых беларусаў адносіцца да пратэстантаў, галоўным чынам у Мінску і палескіх раёнах Гомельскай і Брэсцкай абласцей.

У 2018 годзе «Будслаўскі фэст» (штогадовая ўрачыстасць у гонар ушанавання абраза Маці Божай Будслаўскай) быў унесены ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. File:Paraskeva (16th c, Belarus museum).jpg|Праваслаўная ікона Святой Параскевы, 2-я палова XVI ст. Створана на Случчыне. (Нацыянальны мастацкі музей Беларусі). File:Abraz.jpg|Каталіцкі Будслаўскі абраз Маці Божай, 1590-я гады. File:Valarjan Pratasievič. Валяр’ян Пратасевіч (XVIII).jpg|Віленскі каталіцкі біскуп Валяр’ян Пратасевіч (к. 1509—1579) — адзін з галоўных заснавальнікаў Віленскай езуіцкай акадэміі. File:Марыя з дзіцем. Фрагмент кампазіцыі.JPG|Божая Маці з Дзіцём. Беларуская разьбяная скульптура, пачатак XVII стагоддзя (фрагмент кампазіцыі). File:Комплекс былога езуіцкага калегіюму. г. Ворша 2.jpg|Комплекс былога аршанскага езуіцкага калегіума, XVII—XVIII стст. Фота 2012 года.

Мова і пісьменства

Першадрукар і асветнік **Францыск Скарына**. Аўтапартрэтная гравюра, 1517 год.

Сучасныя формы гутарковай беларускай мовы (яе найважнейшыя фанетычныя, граматычныя і лексічныя рысы) у форме розных дыялектаў пачалі складвацца ў XIII―XV стст. у ходзе этнагенеза беларусаў, а таму ў першую чаргу — у выніку цеснага ўзаемадзеяння ўсходнеславянскіх гаворак, якія апынуліся ў межах Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Як літаратурныя выкарыстоўвалі самыя розныя мовы, нават некалькі моў паралельна.

З XIV да канца XVIII ст. як пісьмовая мова вялікакняскай канцылярыі раз-пораз выкарыстоўвалася латынь, аднак з XIV да сярэдзіны XVII ст. усё ж асноўнай і масавай мовай дакументаў вялікакняскай канцылярыі і мясцовых адміністрацый у ВКЛ стала славянская мова — т. зв. «руская мова», якой спачатку абазначалі царкоўнаславянскую мову (ці «старажытнарускую мову»), што паступова да сярэдзіны XVI ст. ужо набыла шмат рыс гутарковай беларускай мовы (асабліва ў лексіцы і фразеалогіі) і не набыла рыс балцкіх гаворак. Па гэтай прычыне сучаснымі беларускімі навукоўцамі тая літаратурная «руская мова» ВКЛ абазначаецца неалагізмам як «старабеларуская мова».

Літаратурная «руская мова» (старабеларуская мова) ВКЛ адлюстроўвала многія моўныя з’явы, характэрныя для гутарковай беларускай мовы, хоць да канца XV ст. яшчэ не адходзіла далёка ад традыцыйных канонаў, якія былі складзены дагэтуль, і была прадстаўлена пераважна юрыдычнымі дакументамі. Блізкае месца да ёй займалі мясцовыя творы на царкоўнаславянскай мове. Напрыклад, беларускія лінгвісты прыйшлі да высновы, што мова друкаваных выданняў кніг Бібліі Францыска Скарыны, зробленых ім у 1517—1519 гг., — гэта беларуская рэдакцыя царкоўнаславянскай мовы («словенским языкомъ»), дзе маецца пэўны ўплыў гутарковай беларускай, чэшскай і польскай моў. У той жа час, гэтая мова, безумоўна, была зразумела славянскамоўнаму насельніцтву ВКЛ, а друкаваныя кнігі Францыска Скарыны былі адрасаваны менавіта да яго. Францыск Скарына стаў усходнеславянскім першадрукаром. Яшчэ больш рыс гутарковай мовы беларусаў, на слоўнікавы запас якой плённа паўплывалі таксама латынь, нямецкая, польская і іншыя мовы, пісьмовая «руская мова» набыла з сярэдзіны XVI ст. (асабліва ў лексіцы, фразеалогіі і марфалогіі, часткова — у фанетыцы і сінтаксісе) у ходзе Рэфармацыі ў ВКЛ і шырокага размаху друкарскай справы (Васіль Цяпінскі, Сымон Будны і інш.). У Заходняй Еўропе менавіта царкоўная Рэфармацыя прывяла да ўзвышэння і развіцця нацыянальных літаратур і моў, якія да таго знаходзіліся ў статусе «вульгарных» у параўнанні з латынню. Пісьмовая «руская мова» ВКЛ у XIV—XVII стст. вылучалася шыратой грамадскіх функцый (мела статус дзяржаўнай мовы, на ёй былі напісаны Статуты Вялікага Княства Літоўскага), развітасцю стыляў (дамінаваў афіцыйна-дзелавы стыль, які найболей атрымаў рыс гутарковай беларускай мовы, у адрозненне ад , і якім найболей карысталася свецкая шляхта), значнай колькасцю друкаваных выданняў, а літаратура на ёй — развітасцю відаў і жанраў (у тым ліку, напісанне дзяржаўных летапісаў і хронік).

З сярэдзіны XVII ст. у афіцыйным справаводстве, культурным і публічным жыцці гарадоў і вышэйшага саслоўя ВКЛ замест «рускай мовы» пачала дамінаваць літаратурная польская мова, поспех распаўсюджання якой з сярэдзіны XVI ст. быў забяспечаны ў тым ліку тым, што ў ходзе Рэфармацыі ў XVI ст. у Польскім Каралеўстве замест латыні ў афіцыйным справаводстве была ўведзена літаратурная форма польскай мовы, вельмі набліжаная да гутарковай. Засваенне літаратурнай польскай мовы для беларускамоўнага насельніцтва было вельмі лёгкім і значна прасцейшым (з-за блізкасці гутарковай беларускай і польскай моў), чым для балтамоўнага насельніцтва ВКЛ. У той жа час пісьмовая «руская мова» (старабеларуская мова) выкарыстоваўлася ў афіцыйным справаводстве ВКЛ аж да самага канца існавання Рэчы Паспалітай (1795) фрагментамі і поўнымі тэкстамі (польскай лацініцай), якія нярэдка ўстаўляліся ў польскамоўныя дакументы, калі цытаваліся старыя «рускамоўныя» тэксты грамат, прывілеяў, актаў і г. д. Акрамя таго, у справаводстве ўніяцкай царквы побач са старабеларускай выкарыстоўвалася з 1740-х гг. яшчэ і польская мова, у набажэнстве ўвесь час — царкоўнаславянская; на старабеларускай для ўніятаў былі складзены таксама некаторыя духоўныя песні («кантычкі»). У каталіцкім касцёле выкарыстоўвалася лацінская і польская мовы, якія ў XVII—XVIII стст. былі мовамі высокай культуры ў Рэчы Паспалітай. Сярод магнатаў у XVIII ст. атрымала значнае распаўсюджанне і французская мова. Маянтковая шляхта ведала некалькі моў паралельна, у тым ліку гутарковую беларускую мову.

Прыклад выкарыстання **старабеларускай мовы** (польскай **лацініцай**) у справаводстве **Расійскай імперыі**, 1844 год.

Пасля ўключэння беларускіх зямель (1772, 1793, 1795) у склад Расійскай Імперыі, мовай справаводства стала руская мова (велікаруская мова), хоць да канца падаўлення Лістападаўскага паўстання (1830—1831) афіцыйна выкарыстоўвалася ў літоўска-беларускіх губернях паралельна і польская мова ў многіх дзяржаўных установах, асабліва дваранскіх і судовых. У 1803 г. у Вільні быў створаны Віленскі ўніверсітэт (1803—1832), дзе сярод многіх выкладчыкаў і студэнтаў вялікую папулярнасць атрымаў рамантызм, які заклікаў праяўляць цікавасць да простанароднай культуры і мовы. Пачалося збіранне, публікаванне і даследаванне помнікаў пісьменства XIV—XVII стст. на старабеларускай мове (рэлігійныя тэксты, летапісы, Статуты ВКЛ і іншыя юрыдычныя акты, і г.д.), што надало штуршок вывучэнню гісторыі ВКЛ. А прафесары Іаахім Лялевель, Готфрыд Гродэк, Леў Бароўскі абудзілі інтарэс у студэнтаў (асабліва членаў таварыстваў філаматаў і філарэтаў з каталіцкага дваранства) да мовы і традыцый простых сялян, што сталася пачаткам шырокіх этнаграфічных даследаванняў у 1820—1850-я гг. і фарміравання новай беларускай літаратурнай мовы і літаратуры з 1850-х гг. (прычым — польскай лацініцай) — на аснове гутарковай мовы беларускага сялянства, а не працягам традыцыі літаратурнай «старабеларускай мовы».

**Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч** у Мінску, фота 1863 года.

Галоўны ўклад у 1840—1850-ыя гг. у фарміраванне новай беларускай літаратурнай мовы на аснове жывой сялянскай гаворкі (у тым ліку, з адлюстраваннем такіх з’яў як дзеканне і цеканне, аканне-яканне, «у» нескладовае, прыстаўныя «в» і «г», інш.) быў зроблены літаратарскай дзейнасцю двараніна-каталіка Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча (1808—1884) з Мінскай губерні. У сітуацыі канфесійнай і культурнай негамагеннасці лейтматывам творчасці галоўнага паэта пакалення (Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча) стаў заклік да паразумення паміж дваранамі і сялянамі і народнага адзінства. Тым не менш, па працягу XIX ст. у беларускай прафесійнай культуры дамінавала польская мова, а з 1860-х гг. яшчэ паралельна і руская.

Вынікі Студзеньскага паўстання (1863—1864) былі неспрыяльнымі для развіцця культуры, бо многія патэнцыйныя дзеячы культуры з дваранства прынялі ўдзел у паўстанні, былі рэпрэсаваны ці вымушаны былі эміграваць за межы Расійскай Імперыі. Руская мова заняла пануючае становішча ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, у тым ліку ў сферы пачатковай адукацыі. Расійскімі ўладамі было забаронена друкаваць беларускамоўныя кнігі лацінкай і не заахвочвалася друкаванне кірыліцай. У выніку развіццё беларускамоўнай літаратуры і мовы было спынена амаль на 30 год.

Найбольшы ўплыў на фарміраванне беларускай нацыянальнай самасвядомасці сярод шырокіх кол сялянства і інтэлігенцыі быў зроблены ў пачатку 1890-х гг. пры фінансавай падтрымцы ліберальна-кансерватыўнага заможнага беларускага маянтковага каталіцкага дваранства Мінскай губерні, якое здолела перажыць разгром Студзеньскага паўстання і захаваць для новых пакаленняў маёнткі нават ва ўмовах дыскрымінацыйных законаў супраць католікаў у літоўска-беларускіх губернях Расійскай Імперыі. Патрыярхам прафесійнага беларусазнаўства ў 1880—1890-ыя гг. стаў заможны маянтковец-каталік Аляксандр Ельскі (1834—1916), член Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, літаратар, журналіст кансерватыўнага польскамоўнага санкт-пецярбургскага часопіса «Kraj» і першы сапраўдны беларускі энцыклапедыст, які звярнуўся і пераняў культурную традыцыю Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Менавіта Ельскі ў Расійскай Імперыі ўсебакова асэнсаваў развіццё беларускай мовы і літаратуры, папулярызаваў развіццё беларускамоўнай культуры, стаў сапраўдным аўтарам ідэалогіі суб’ектнасці беларусаў і беларусацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі народа, якая была агучана дваранінам-каталіком Францішкам Багушэвічам (1840—1900) у прадмове да «Дудкі беларускай» (1891): там беларускі народ, дзе «наша мова жыве»; што «мова нашая ёсць такая ж людская і панская»; што наша «зямелька» — «Беларусь» (не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная, а белая); што Беларусь была тэрытарыяльнай асновай ВКЛ («як тое зярно ў гарэху»). Сама прадмова Францішка Багушэвіча стала своеасаблівым маніфестам беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння і моцным штуршком развіцця прафесійнай беларускамоўнай культуры.

Аўтограф верша **Янкі Купалы** «Жняя», 1911 год.

Пасля ўвядзення ўладамі Расійскай Імперыі ў 1904 г. свабоды выкарыстання любой мовы і ў 1905 г. свабоды друку паскорыўся працэс фарміравання беларускамоўнай прафесійнай мастацкай культуры: узніклі беларускія выдавецтвы і перыядычныя выданні, якія друкаваліся і лацініцай, і кірыліцай (у Заходняй Беларусі ў 1921—1939 гг. суіснавалі лацініца і кірыліца, а ў БССР — выключна кірыліца з 1919 г.). Істотна паўплывалі на далейшае фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці і сістэмы навуковых поглядаў на беларусаў працы Яўхіма Карскага «Беларусы» (т. 1—3, 1903—1922), газета «Наша ніва» (1906), артыкулы Мітрафана Доўнар-Запольскага, «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) Вацлава Ластоўскага, газета «Беларус» (1913) і інш. Характэрна, што ў Расійскай Імперыі ўпершыню новая беларуская літаратурная мова пачала выкладацца як асобны прадмет менавіта ў школах Польскага таварыства «Асвета» у Мінску. У аснову сучаснай беларускай літаратурнай мовы канчаткова была пакладзена мінская гаворка сярэднебеларускай групы дыялектаў (у шырокім наваколлі горада Мінска — да Маладзечна і Бабруйска), бо на ёй стваралі свае творы самыя значныя літаратары пачатку XX ст. — Янка Лучына, Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч і інш.

У часы БССР (1919—1991) беларуская мова атрымала дзяржаўны статус і развівалася беларуская літаратура розных жанраў, аднак для беларусаў стаў характэрны беларуска-рускі білінгвізм з дамінаваннем рускай мовы (асабліва з ростам урбанізацыі). У Рэспубліцы Беларусь 85,6 % беларусаў падчас перапісу насельніцтва ад 1999 г. назвалі беларускую мову роднай, а 41,3 % — мовай, на якой яны пераважна размаўляюць дома.

Першы аркуш Псалтыра, біблейскай кнігі старазапаветнага цыклу, выдадзенага Францыскам Скарынам у Празе (Чэхія), 1517 год.
Статут Вялікага Княства Літоўскага (1588) на «старабеларускай мове», які служыў зборнікам асноўных законаў дзяржавы.
Кніга аб гларыфікацыі роду Хадкевічаў «Septem Chodkiewicii heroes exercitvs Lithvanici dvces [...]» (1642), Вільня.
Спіс 14 падпісантаў у рукапісным польскамоўным арыгінале Канстытуцыі 3 мая 1791 года.
«Беларуская граматыка для школ» Браніслава Тарашкевіча. Вільня, 1929 год.

Традыцыйная культура

Беларуская традыцыйная культура цаніла ў першую чаргу натуральнасць, гарманічнасць, арганічнасць і ўпісанасць у прыроднае асяроддзе.

Па гэтай прычыне ў беларускім мастацтве вялікая эстэтычная дасканаласць бачылася ў гарманічнай стрыманасці мастацкіх прыёмаў, дастатковым мінімалізме і пазбяганні празмернага ўпрыгожвання, а перавага аддавалася натуральным матэрыялам і іх натуральным колерам. Для традыцыйнага народнага мастацтва Беларусі характэрна таксама гарманічная стрыманасць у дачыненнях з колерамі: адсутнасць яркіх фарбаў у штодзённым жыцці (абмежаванасць каларыстычных спалучэнняў белым (сімвал свету, космасу і боскага пачатку) і светла-шэрым), да якіх у святочную нагоду дадаваліся чырвоны колер (сімвал вітальнасці, багацця, дабрабыту, прыгажосці, урачыстасці і боскасці) і чорны (сімвал гарманічнасці і дасканаласці формы). Гэта ў першую чаргу адлюстроўвалася ў далікатнай арнаментацыі беларускіх сялянскіх строяў адзення.

Важнай лічылася інтэграванасць жытла ў прыроднае асяроддзе, натуральнасць матэрыялаў з якога яно зроблена, прапарцыйная дасканаласць формы і стрыманы, але дастатковы дэкор, каб не парушыць арганічнасць. Цанілася лаканічнасць і рацыянальнасць форм без лішніх дэталяў, але кожная дэталь напаўнялася глыбокім зместам і сэнсам.

Традыцыйныя заняткі і рамёствы

Гравюра «Жніво» з пражскай Бібліі **Францыска Скарыны**, 1517—1519 гады.

Асноўным традыцыйным заняткам сялянскага насельніцтва было ворнае земляробства (жыта, ячмень, авёс, пшаніца, гарох, з канца XVIII ст. — бульба; з тэхнічных культур — лён, каноплі), жывёлагадоўля (коні, буйная і дробная рагатая жывёла, свіні і інш.), садаводства (яблыня, груша, вішня, сліва) і агародніцтва (капуста, морква, агуркі, цыбуля, часнок і інш.).

**Карціна «Зямля», 1898 год.** Мастак **Фердынанд Рушчыц**.

Ворнай прыладай з даўніх часоў была саха, якую лёгка мог вырабіць сам селянін і якой зручна было манеўраваць пры апрацоўцы мясцовай глебы ў лясной паласе, дзе звычайна было многа камянёў, карэнняў ці пнёў. Саха мела свае рэгіянальныя разнавіднасці: 1) палеская саха (ці іначай — «літоўская» або «падляшская саха»), якую цягнула пара валоў; 2) віцебская саха (ці іначай — «перакладка» або «руская саха»), якую цягнуў адзін конь; і 3) падняпроўская саха (ці іначай — «магілёўская» або «беларуская саха») — цягнуў конь. Збожжавыя культуры жалі сярпамі, касілі косамі, прыбіралі віламі і граблямі. З XIX ст. сталі выкарыстоўвацца жалезны плуг і жалезная барана.

Традыцыйнымі падсобнымі промысламі сялян былі збіральніцтва (грыбы, ягады, лекавыя травы), бортніцтва (пчалярства), паляўніцтва, рыбалоўства ў рэках і азёрах, гонка смалы і дзёгцю (на Палессі і Падняпроўі). У 2020 годзе «Культура бортніцтва Беларусі і Польшчы» была ўнесена ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. Было развіта пляценне рагож і цыновак з лыка (у XIX ст. асабліва славіліся вырабы з Чэрыкаўскага і Рагачоўскага паветаў Магілёўскай губерні і Бабруйскага, Барысаўскага паветаў Мінскай губерні), выраб бочак і колаў (вялікага прафесіяналізму ў XIX ст. гэта дасягнула ў Чавускім, Магілёўскім, Аршанскім і Гомельскім паветах Магілёўскай губерні і Брэсцкім павеце Гродзенскай губерні).

Іканастас Свята-Мікольскай царквы ў Магілёве, XVII стагоддзе.
Царскія вароты (дрэва, разьба, пазалота), XVIII стагоддзе (Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь).
Ікона Св. Мікалая Цудатворца (дрэва, алей), канец XVIII — пачатак XIX стагоддзяў Вёска Бабічы (Чачэрскі раён)
Тканы ручнік з вёскі Нахаў (каля Калінкавічаў), 1910-ыя гады.
Фрагмент высокамастацкай паліванай кафлі, зробленай у Мінску, XVI—XVII стагоддзі.

**Царскія вароты** з **саломы** (**Заходняе Палессе**), XIX стагоддзе (Вышыня звыш 2 метраў).

Было паўсюдна развіта цяслярства, сталярства, кавальства і ганчарства. Высокай якасцю і майстэрствам славіліся вырабы з белаглінянай керамікі з роспісам ангобам у вёсцы Гарадная, а таксама вырабы з чорналашчонай керамікі ў Пружанах, Ружанах (бел. (тар.)) ( і Поразаве (Брэсцкі павет). Высокім прафесіяналізмам у шапавальным занятку ў XIX ст. славіліся майстры ў Чавускім, Мсціслаўскім і Рагачоўскім паветах Магілёўскай губерні. Вытворчасць і апрацоўка скуры і футра была на высокім узроўні ў майстроў Магілёва, Віцебска, Мазыра, Смаргоні і Шклова.

Паўсюдна было развіта народнае ткацтва (лён, каноплі, ), пляценне з саломы і лазы, у тым ліку дэкаратыўнае. Вялікай эстэтыкай адзначаюцца лазовая мэбля з Магілёўскай губерні і саламяныя іканастасы Заходняга Палесся (захавалася некалькі фенаменальных царскіх варот, створаных з саломы ў пачатку XIX ст.). Паводле ацэнкі беларускага мастацтвазнаўцы і этнолага Яўгена Сахуты, менавіта за сваю развітасць і дасканаласць (як традыцыйныя ўзоры, так і сучасную творчасць майстроў — ад простых бытавых прадметаў да сапраўдных твораў мастацтва) можна лічыць своеасаблівым і адметным феноменам у нацыянальнай культуры Беларусі і ўнікальнай з’явай у народным мастацтве Еўропы ўвогуле. У 2022 годзе традыцыя беларускага саломапляцення (мастацтва, рамяство, уменні) унесена ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. На высокім узроўні было мастацкае ткацтва (карункавыя ручнікі і абрусы), вышыўка (асноўныя тэхнікі — набор і падліковая гладзь чырвоным і чорным колерам), вытворчасць глінянай цацкі і інш. Асабліва славяцца і мотальскія ручнікі. Атрымалі распаўсюджанне і размаляваныя пісанкі (белы ўзор на чырвоным, чорным або карычневым фоне), блізкія па стылі да пісанак і Польшчы. У XIX ст. вялікага майстэрства і шырокага распаўсюджання дасягнуў мастацкі роспіс куфраў, якія нават набывала шляхта (дваранства) для ўласных патрэб.

Высокага ўзроўню ў XVII—XIX стст. дасягнула майстэрства вытворчасці гарэлкі з прымяненнем перадавых тэхналогій. Напрыклад, у маёнтку Высокае, які належаў князям Сапегам, у другой палове XVIII ст. выгатаўлялася нават невялікая колькасць апельсінавай гарэлкі адмыслова для магнацкага стала.

У гарадах прафесійныя рамеснікі ў канцы XV — пачатку XX ст. аб’ядноўваліся ў цэхі. Высокім майстэрствам славіліся беларускія цэхавыя майстры ў разьбе па дрэву, асабліва з Падняпроўі (Орша, Магілёў, Шклоў), якія дасягнулі вышынь у архітэктурнай разьбе і зрабілі шмат шэдэўраў («беларуская рэзь»). У заходніх рэгіёнах была развіта драўляная скульптура (крыжы, капліцы, выявы святых) і выраб разбяных калаўротаў.

У XX ст. традыцыйныя заняткі і рамёствы паступова згасаюць, хоць гэты працэс не ішоў так хутка ў Заходняй Беларусі, якая ў міжваенны перыяд (1921—1939) была ў складзе Польшчы і дзе традыцыйная культура захоўвалася даўжэй, чым у прымежнай савецкай Беларусі (БССР). Так, у 1920—1950-я гг. у Заходнім Палессі стаў папулярным кісцевы роспіс вясковай мэблі. У савецкай Беларусі ў асобных раёнах стаў папулярным роспіс дываноў алейнымі і клеявымі фарбамі па палатне (напрыклад, у Слуцкім раёне творчасць мастачкі Алены Кіш).

Фрагмент тканага жаночага фартуха з Клімавіцкага павета, 1900-я гады.
Выраб белаглінянай керамікі ў вёсцы Гарадная, фота 1912 года.
Чорналашчоная кераміка з Поразава і Пружан.
Камянецкія разныя прасніцы (дэталі калаўротаў).
Цацка-птушка з саломы.
Каваны крыж на капліцы ў вёсцы Баяры (Глыбоцкі раён), XIX ст. Фота 2015 года.
Традыцыйныя сельскія самаробныя тканіны XX стагоддзя (Слуцкі краязнаўчы музей).
Мастачка Аксана Аракчэева на выстаўцы маляваных дываноў Алены Кіш. Фота 2013 года.
Каваная жалезная люстра, 1881 г. Каваль Павел Багрым.
Цацка-конь з саломы, вышыня каля 1,2 м. (Музей старажытнабеларускай культуры).

Тыпы пасяленняў і жытла

**Пакроўская царква з вёскі Логнавічы**, XIX стагоддзе (**Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту**).

Традыцыйнымі тыпамі пасяленняў з даўніх часоў былі вёска, сяло і горад. У XV—XVI стст. да традыцыйных тыпаў дадаюцца і атрымліваюць шырокае распаўсюджанне новыя тыпы пасяленняў — мястэчка, , ваколіца, засценак, фальварак, замак-рэзідэнцыя манарха ці магната; у XVII ст. — палац (неўмацаваная рэзідэнцыя); у канцы XIX ст. — хутар; у 1938 г. — пасёлак гарадскога тыпу; у пачатку XXI ст. — аграгарадок.

Да сярэдзіны XX ст. самым распаўсюджаным тыпам пасялення была вёска, у якой жыла большая частка беларускага насельніцтва. Гістарычна склалася некалькі тыпаў планіроўкі беларускіх вёсак: 1) скучаная (бессістэмная) — самая старажытная, паўсюль пашыраная і найболей захоўвалася да XIX ст. у Віцебскім Паазер’і і Усходнім Палессі (з-за адаптацыі да складанага рэльефу), асабліва ў шляхецкіх ваколіцах; 2) лінейная (хаты ставіліся ўздоўж дарогі з аднаго боку) — лінейная вёска магла складацца з 3-5 ліній і шырокае распаўсюджванне атрымала ў XVI—XVII стст.; 3) вулічная (хаты ставіліся ўздоўж дарог з абодвух бакоў, тарцом да дарогі) — атрымала распаўсюджанне пасля валочнай памеры (1557) і з’яўляецца характэрнай рысай беларускай вёскі дагэтуль. Звычайная колькасць сялянскіх двароў у вёсцы была ад 10 да 100 (буйныя вёскі пераважалі ў Палессі).

Вясковая вуліца з **хатамі**, XIX стагоддзе (Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту).

Тыповы сялянскі двор (які разам з зямельным участкам утвараў сялянскую сядзібу) складаўся з хаты, свірана (клеці), навеса для дроў і прылад працы (паветкі), хлява для жывёлы, загона для вечак, адрыны для сена (, асець, пуня, гумно) і інш. Вылучаецца тры асноўныя тыпы планіроўкі сялянскіх двароў: 1) вяночны двор — увесь комплекс жылых і гаспадарчых пабудоў ўтварае звязаны прамавугольнік або квадрат; 2) — жылыя і гаспадарчыя пабудовы ставіліся ў прамую лінію, у некалькі дзясяткаў метраў; 3) незвязаныя пабудовы (з’явіўся нядаўна, часцей сустракаецца ў цэнтральных і заходніх раёнах Беларусі). Існавалі таксама варыянты П-падобнай і Г-падобнай планіроўкі сялянскага двара.

Беларускі дом увасабляў мадэль свету, ідэю адзінства пакаленняў і быў сугучны і сумерны чалавеку. Пачатковае аднакамернае драўлянае бярвеністае жытло сялян (хата) у вёсцы эвалюцыянавала ў 2-3-4-камерныя драўляныя бярвеністыя пабудовы з двухсхільным, радзей чатырохсхільным дахам, пакрытым саломай ці гонтай. Тыповыя планіроўкі традыцыйнай сялянскай хаты: 1) пакой (святліца) + сенцы; 2) + сенцы + (клець). Паступова з’явіўся трэці варыянт планіроўкі хаты, калі гаспадарчы пакой набыў жылую функцыю: 3) пакой + сенцы + пакой. Пазней яшчэ больш ускладнілася ўнутраная планіроўка жытла, калі вылучаліся асобныя дадатковыя памяшканні.

Іконы **бабіцкай школы**, XIX стагоддзе (**Нацыянальны мастацкі музей Беларусі**).

Унутраная планіроўка жылога пакоя хаты доўгі час была ўстойлівай — печ размяшчалася ў правым або левым куце ад уваходу і вусцем была звернута да доўгай сцяны з акном. У процілеглым куце (па дыяганалі ад печы) знаходзіўся «чырвоны кут» (покуць) — самае ганаровае месца ў хаце. Там стаяў стол і знаходзілася ікона (абраз), ахопленая звычайна вышываным ручніком-набожнікам. Уздоўж сцен размяшчаліся лаўкі, на якіх елі за сталом. Ад печы ўздоўж глухой сцяны былі , на якіх спалі. Невялікія лаўкі (услоны) стаялі і каля дзвярэй. Пазней у хаце з’явіліся ложкі. На сцяне і на кухні былі паліцы для посуду. Крыніцай святла быў (светач). Інтэр’ер пакояў і мэбля сялянскай хаты афармляўся рознымі карункамі, даматканымі ручнікамі, абрусамі і , дыванамі і . Сялянскія хаты часта ўпрыгожваліся з вонкавага боку дэкаратыўна-архітэктурнымі арнаментамі: разное трохляпёскавае суквецце — сімвал жывога, елачка — дрэва жыцця, палоска зубчыкаў — засеянае поле, і г.д. Хаты да канца XIX ст. не фарбаваліся і мелі колеравую гаму сваіх будаўнічых матэрыялаў (дрэва, валун, вапна, гліна).

У XX ст. вёскі ўзбуйняліся, замест драўляных хат пачалі будавацца цагляныя аднапавярховыя дамы (з вадаправодам і газам), пакрытыя шыферам ці бляхай, а ў XXI ст. — нярэдка двухпавярховыя . З 1930-х гг. адпала патрэба ў некаторых пабудовах, напрыклад, памяшканнях для абмалоту збожжа, утрымання коней, валоў і інш.

Інтэр’ер сялянскай хаты, XIX стагоддзя (Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту).
Інтэр’ер сялянскай хаты з , XIX стагоддзе (Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту).
Гумно з вёскі Лучнікі, XIX стагоддзе (Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту).
Шляхецкая сядзіба роду Міцкевічаў (рэканструкцыя) у Завоссі, 2-я палова XVIII стагоддзя. Фота 2012 года.
Дамы рамеснікаў у Паставах, 2-я палова XVIII стагоддзя. Фота 2013 года.

**Шляхецкая сядзіба роду Касцюшкаў** *(рэканструкцыя)* ва ўрочышчы **Мерачоўшчына** на фоне **Косаўскага палаца**. Фота 2012 года.

Двор і жытло феадала (шляхціца, двараніна) вызначаліся яго багаццем і густам. Двары малазаможнай шляхты мала чым адрозніваліся ад сялянскіх хат і толькі з XVII ст. атрымалі такі абавязковы элемент як калоны на ганку (порцік), чаго не маглі мець сялянскія хаты, — сімвал шляхецкага гонару. Рэзідэнцыі заможных феадалаў (драўляныя і мураваныя замкі) з XVI ст. набывалі свецкія стылявыя рысы. Распаўсюджанню палацавых рыс у іх забудове садзейнічала з XVII ст. барока, а пазней і іншыя модныя заходнееўрапейскія архітэктурныя стылі. Заходнееўрапейскія стылі паўплывалі і на афармленне інтэр’ераў заможных рэзідэнцый. Шляхецкія двары з XVII—XVIII стст. звычайна набывалі адмысловую планіроўку: уяздная брама са шляхецкім родавым гербам, ліпавая алея, чысты двор перад палацам («круг»), палац, сад (ці парк), агарод (ці ягаднікі), вадаём, гаспадарчыя пабудовы (на акрайку) і г.д.

Не раз з XV ст. перабудоўвалася рэзідэнцыя вялікага князя (караля) у Гродне — Стары замак, на супраць якога ў 1737—1751 гг. быў пабудаваны яшчэ і Новы каралеўскі замак. Статус каралеўскага горада яшчэ болей узрос, калі ў 1673 г. была прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у Гродне меў праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай; тут жа прайшоў і апошні сойм Рэчы Паспалітай (у 1793 г.), на якім быў зацверджаны другі падзел Рэчы Паспалітай.

Палац Нямцэвічаў у Скоках, 1770-ыя гады. Фота 2013 года.
Мірскі замак — рэзідэнцыя Іллінічаў, пачатак XVI ст. Фота 2014 года.
Стары каралеўскі замак на панараме Гродна, 1600 г. Гравюра .
Новы каралеўскі замак у Гродне, 2-я палова XVIII стагоддзе (сучасны малюнак).
Касцёл Св. Францішка Ксаверыя ў Гродне, каля якога былі будынкі соймавай залы (Пасольскай ізбы і Сената Рэчы Паспалітай).

Грамадскія традыцыі і святы

У часы Вялікага Княства Літоўскага сфарміраваліся розныя праслойкі феадальнага грамадства — феадалы (шляхта), мяшчане і розныя катэгорыі сялян. Формай шлюбу была манагамія, бо вызначалася хрысціянствам.

Сялянскія сем’і да валочнай памеры (1557) былі звычайна вялікія (сваякі 2-3 пакаленняў, якія вялі супольную гаспадарку), а пасля яе — з’явілася і малыя сем’і (шлюбная пара і іх дзеці). Кіраўніком сям’і быў бацька, а ў выпадку яго смерці — маці (пры адсутнасці дарослага сына). Было распаўсюджана прымацтва (прыманне ў сям’ю — зяця і чужакоў). У феадальны перыяд сялянскія гаспадаркі ўваходзілі ў склад сялянскай грамады (сельскай абшчыны), унутранае жыццё якой рэгулявалася сходам («капой» — «копным судом») і рознымі абшчыннымі традыцыямі — традыцыя супольнай дапамогі члену абшчыны (талака, , ); традыцыя супольнага адпачынку (вечарыны); (дзень святога апекуна мясцовай парафіі); частаванне адзін аднаго свежыной, мёдам і інш. З 1861 г. сталі дамінаваць малыя сялянскія сем’і і прыватныя гаспадаркі, што не адмаўляла ўзаемадапамогі аднавяскоўцаў. Паэма Якуба Коласа «Новая зямля» алегарычна лічыцца «энцыклапедыяй» жыцця беларускага сялянства канца XIX — пачатку XX ст.

**Ратуша ў Шклове**, 1770-я гады. Фота 2012 года.

Жыццё гараджан вызначалася гарадскім правам (у тым ліку, магдэбургскім правам), цэхавымі статутамі і рэлігійнымі традыцыямі. Адносіны паміж шляхціцамі рэгуляваліся шляхецкімі правамі, дзяржаўнымі інстытутамі і сваімі непісанымі традыцыямі шляхецкай годнасці і салідарнасці. У Рэчы Паспалітай беларуская шляхта сумесна з польскай, украінскай і літоўскай утваралі поліэтнічную саслоўную супольнасць («шляхецкі народ Рэчы Паспалітай», а асобна ў рамках ВКЛ і Польскага Каралеўства — «абодва народы»), асновай якога былі толькі некаторыя кампаненты агульнай самасвядомасці, польскай шляхецкай культуры, каталіцкая канфесія і польская мова. У Рэчы Паспалітай існавала фармальна-юрыдычная адасобленасць ВКЛ і Польскага Каралеўства (асобнае войска, скарб, біццё манеты, дзяржаўная канцылярыя, сімволіка, сістэма пасад, уласныя законы ВКЛ, сабраныя ў Статуце, і г.д.). Статуты ВКЛ прадугледжвалі — маёнтак (уласнасць) жонкі, які пасля шлюбу афармляўся на імя мужа, з мэтай маёмаснага забеспячэння жонкі ў выпадку спынення шлюбу. Гэта (разам з іншымі культурнымі традыцыямі) дазваляла ў ВКЛ жанчыне-шляхцянцы займаць даволі высокі статус у грамадстве, чаго не мелі жанчыны падобнага саслоўя ў іншых еўрапейскіх краінах. Калі яшчэ ў XVI ст. эліта была ў многім блізкай да традыцыйнай культуры сялянства па ўспрыняцці свету і святочным абрадам (якія захоўвалі многія дахрысціянскія ўяўленні аб еднасці натуральнага і звышнатуральнага свету), то з XVII ст. культура шляхты цалкам аддалілася ад сялянскай, мела ўласныя выразныя элітарныя рысы і пераймала агульныя заходнееўрапейскія тэндэнцыі.

Каменны крыж, абвязаны **ручніком**, каля **вёскі Яхімоўшчына** (**Маладзечанскі раён**). Фота 2013 года.

Традыцыйныя сялянскія святы, абрады і звычаі былі звязаны ў першую чаргу з земляробчым цыклам і хрысціянскай культурай, якая ў паўсядзённым жыцці дапаўнялася некаторымі элементамі дахрысціянскіх вераванняў. Сімвалам жыццёвага шляху беларуса-селяніна лічылася доўгае палатно: на палатняны ручнік клаўся нованароджаны, ручніком абгортвалі рукі маладых на вяселлі, ганаровыя ўдзельнікі вяселля перавязвалі ручнік цераз плячо, ручнік клаўся ў труну, на ручніках апускалі труну ў магілу, ручнік абвязваўся на магільны крыж, і г.д. Найстаражытнейшае боства ў беларускай міфалогіі (і амаль як жывая істота-карміцелька) — Маці-Зямля — у канцы XIX ст. сярод прафесійных беларускіх паэтаў стала персаніфікацыяй Беларусі — у выразах «Маці-зямліца» і «Маці-зямля беларуская». «Маці-зямліца» стала паэтычным зваротам да радзімы ў вершы Янкі Лучыны «Роднай старонцы» (1891), радкі якога Яўхім Карскі паставіў эпіграфам да сваёй шматтомнай даследчай працы «Беларусы» (т. 1-3, 1903—1922). У знак шчырай веры ў вёсках і на скрыжаваннях дарог ставіліся (часта па 6-8 метраў вышынёй), якія мелі сціплы дэкор, але часта абвязваліся аброчнымі тканінамі (звычайна — узорыстымі ручнікамі) — адмысловым ахвяраваннем людзей у іх крызісных сітуацыях.

Праваслаўныя крыжы на скрыжаванні вуліц у **Лунінцы**, фота 1920—1930-х гадоў (**Заходняя Беларусь**).

Галоўныя каляндарныя і рэлігійныя святы: зімой — Каляды, Грамніцы; вясной — Масленіца і Вялікдзень; летам — Троіца (Сёмік, Сёмуха), Іванаў дзень (Купалле); святы ўраджаю (Зажынкі, Дажынкі, Багач). На год было некалькі дзён памінання продкаў: паводле каталіцкага звычаю, асноўным памінальным днём быў Дзень Усіх Святых восенню (Дзяды, Задушны Дзень), у праваслаўных — на Масленіцу (масленічныя Дзяды), пасля Вялікадня (Радаўніца, Наўскі Вялікдзень) і на Сёмуху (траецкія Дзяды).

Галоўнымі момантамі радзільнага абраду было разбіванне чыгунка, пачастунак бабінай кашай, катанне бабкі-павітухі на баране, санках, на конях. З сямейных абрадаў найболей маляўнічым было вяселле, якое магло доўжыцца некалькі дзён: найболей важнымі момантамі лічыліся пасад нявесты і жаніха, выкуп касы, падзел каравая, завязванне рук маладых ручніком. Пахавальны абрад захаваў архаічныя рысы — памінальная трапеза з абавязковай куццёю, запальванне свечак і інш.

Абрад кумлення на **Сёмуху**. Фота 2008 год.

На галоўнае зімовае свята (Каляды) дзяўчаты варажылі аб сваім лёсе, спявалі калядкі і шчадроўкі, ладзілі калядную гульню «Жаніцьба Цярэшкі» (хлопцы і дзяўчаты гулялі жартоўнае вяселле з эратычным падтэкстам) і каляднае прадстаўленне — хаджэнне з «казой», якое сваімі каранямі ішло да старажытных татэмічных культаў. Беларускі навагодні абрад «Цары Каляды» быў уключаны ў 2009 г. у Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

З усходнеславянскіх народаў абрадавы характар сустрэчы вясны («Гуканне вясны») даўжэй за ўсё захаваўся ў беларусаў. На Вялікдзень выконваўся валачобны абрад, абмалёўвалі і каталі яйкі; на другі дзень Вялікадня вадзілі карагоды. У 2019 годзе веснавы абрад «Юраўскі карагод» у вёсцы Пагост Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці ўнесены ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. Найболей архаічныя рысы сярод традыцыйных свят захавала Купалле: ноччу палілі вогнішчы і скакалі праз іх, шукалі цудадзейную кветку папараці, купаліся, варажылі, пускалі вянкі па вадзе. На Дажынкі плялі дажынковы вянок з каласоў, упрыгожвалі апошні сноп, спявалі, ладзілі святочнае частаванне. Менавіта традыцыйным святам і звычаям прысвечаны вершаваныя творы пачынальніка новай беларускай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Мацінкевіча «Стаўроўскія дзяды», «Купала» і «Шчароўскія дажынкі», апісаныя з рамантычным этнаграфізмам.

Малюнак «Грамніцы» (выпальванне знаку крыжыка свечкай у хаце), XIX стагоддзе. Мастак Міхал Эльвіра Андрыёлі.
Каляды ў Горацкім павеце Магілёўскай губерні. Фота 1903 года.
Калядоўшчыкі на беларускай паштовай марцы, 1997 год.
Беларускія фарбаваныя велікодныя яйкі.
Аповесці «Шчароўскія дажынкі» і «Купала» Вінцэнта Дуніна-Мацінкевіча, надрукаваныя ў 1910 г. выдавецтвам «Загляне сонца і ў наша аконца».

Вусная творчасць, музычнае мастацтва і танец

Танцы ў **беларускіх традыцыйных сялянскіх строях** на **Сёмуху** ў горадзе **Магілёве**. Фота 2013 года.

Фальклорная спадчына беларусаў, якую яшчэ здолелі зафіскаваць у XIX—XX ст. шматлікія прафесійныя даследчыкі, багатая і разнастайная па жанрам — каляндарная і сямейная абрадавая паэзія, замовы, легенды, паданні, казкі, прыказкі, прымаўкі, загадкі, народны тэатр і інш. У многіх легендах, паданнях, былічках знайшлі адлюстраванне дахрысціянскія ўяўленні славян аб паходжанні свету.

Найболей архаічны пласт беларускага фальклору, які захаваў агульныя для многіх славянскіх народаў рысы, — каляндарна-земляробчыя песні (калядкі, шчадроўкі, масленічныя, веснавыя, валачобныя, юр’еўскія, траецкія, купальскія, жніўныя, восеньскія) і сямейна-абрадавыя песні. З эпічным размахам яны падаюць як касмалагічныя матывы стварэння свету і сусвету, так і цэлы гаспадарчы год селяніна-земляроба. Для іх характэрна, галоўным чынам, жаночая традыцыя выканання. Менавіта валачобныя песні складаюць спецыфіку і нацыянальную адметнасць каляндарнай песеннасці беларусаў і былі больш развіты і распаўсюджаны, чым у фальклоры суседніх народаў — палякаў, рускіх і ўкраінцаў. Валачобныя песні выконваліся на Вялікдзень падчас абходу двароў вёскі валачобнікамі (дарослыя мужчыны), якія жадалі гаспадарам ураджаю ў полі і багацця ў хаце. Вялікай колькасцю вылучаюцца таксама пазаабрадавыя песні — лірычныя (пра каханне), жартаўлівыя «талочныя» (якія праслаўлялі салідарнасць і ўзаемадапамогу), сямейна-бытавыя, карагодныя і танцавальныя («Лявоніха», «Юрачка»).

У XIV—XVIII стст. фарміруецца і пласт песень выключна мужчынскага выканання — лірычныя, эпічныя, гістарычныя і ваенныя песні (песні аб крыжацкіх, татарскіх, маскоўскіх і шведскіх набегах і інш.). У XIX — пачатку XX ст. узнікаюць і рэкруцкія, салдацкія, работніцкія, батрацкія, сацыялістычна-рэвалюцыйныя песні і прыпеўкі, якія адлюстроўвалі асаблівасці складанага працэсу пераходу беларускага грамадства да капіталізма. У гады Другой сусветнай вайны склаўся спецыфічны пласт беларускага фальклору і прафесійнай творчасці — партызанскія песні.

Захаваліся шматлікія і цікавыя народныя балады («Была я ў матулі адна»), легенды («Колькі жыць чалавеку», «Чаму ваююць сабака, кот і мышы»; у тым ліку аб некананічныя апавяданні аб тэмах і прадметах Святога Пісання (Бібліі), паходжанні свету і апошнім часе быцця), паданні (аб заснаванні гарадоў і вёсак; узнікненні балот і азёр; схаваных у зямлі скарбах; асілках, героях-мсціўцах і разбойніках). Паданне пра пра высакароднага разбойніка Машэку, напрыклад, стала асновай для напісання паэмы Янкі Купалы «Магіла льва», балады Уладзіміра Караткевіча «Машэка» і оперы Рыгора Пукста «Машэка» (паводле паэмы Янкі Купалы). Разнастайным з’яўляецца і казачны фальклор беларусаў — казкі пра жывёл; чарадзейныя казкі («Аб каралевічу-чараўніку», «Музыка-чарадзей»); сацыяльна-бытавыя («Мужык і пан», «Жаласлівая пані», «Цудоўная дудка»).

Вось уздумаў пан бог край Палессе стварыць
І людзей, і жывёлін, і птухаў;
І вяроўку пачаў ён з праменьчыкаў віць,
І сівую патыліцу чухаў.

Па вяроўцы з нябёс апусціўся ў ваду, —
Бог — вялікі штукар на ўсе рукі;
Захапіў ён з сабой самаграйку-дуду, —
Маюць сілу вялікую гукі. <…>

Прамяністым агнём сонца грэе зямлю,
Аздабляе луг свежы і сочны.
Цеплыня… Хоць дзіцё палажы на раллю,
Дык пачне тут расці відавочна. <…>

Ой, пачатку няма, ой, канца не відаць
Шчыр-красе агняцветаў і фарбаў.
Вось давай на дудзе бог іграць ды іграць —
І з’явіліся новыя скарбы…

Змітрок Бядуля «Палескія байкі» (1922)

У 1922 г. паэт Змітрок Бядуля апублікаваў у Мінску свой высокамастацкі эпас «Палескія байкі» — першы беларускамоўны эпас аб стварэнні Свету, — цэнтрам якога з’яўляецца «край Палессе». Матэрыялам для Змітрака Бядулі сталі касмагенічныя байкі сялян беларускага Палесся, якія ў сваіх байках стварылі сабе фантастычны свет, своеасаблівую філасофію змагання дабра і , арыгінальныя разважанні аб жыцці і смерці.

Сярод самых любімых і распаўсюленых інструментаў былі — духавыя (жалейка, дудка, беларуская дуда, драўляныя і гліняныя флейты, рог, труба), струнныя (цымбалы, скрыпка, колавая ліра, народны кантрабас «басэтля») і ідзіяфоны (ляскоткі, талеркі, трохвугольнік, варган). Стаўленне да любімых інструментаў як спосаба музыкай выказаць сваю душу адлюстроўвалася і ў прафесійнай паэзіі. Паэт Уладзіслаў Сыракомля ў сваім вершы «Лірнік вясковы» атаясаміў сябе з рамантычным вандроўным — і такая мянушка за паэтам замацавалася. Паэт Янка Лучына прысвяціў свайму паэтычнаму шляху верш «Лірнік вясковы». У 1857 г. паэт Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч апублікаваў свой зборнік «Дудар беларускі». Пазней Аляксандр Ельскі назаве Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча «нашым старым лірнікам». Паэт Арцём Вярыга-Дарэўскі выбраў сабе творчы псеўданім «Беларуская Дуда». Паэт Францішак Багушэвіч назваў свой першы зборнік як «Дудка беларуская» (1891), а яшчэ — «Смык беларускі» (1894) і «Скрыпачка беларуская» (неапублікаваны). Паэт Янка Купала назваў свой першы зборнік вершаў як «Жалейка» (1908). У 1910 г. Янка Купала напісаў верш «Лірнік вясковы» і прысвяціў яго Уладзіславу Сыракомлю, а ў 1912 г. прачытаў каля памятнага каменя ў фальварку Барэйкаўшчына. Пра стваральніка прафесійнага беларускага тэатра і выканаўцу беларускіх народных танцаў Янка Купала напісаў свой верш «Ігнату Буйніцкаму» (1911): «Пад дуду і пад цымбалы / Топне, прыспявае… / Сцеражыцеся, ўсе людзі: / Беларус гуляе!».

Аснову інструментальнай музыкі складалі песенныя і танцавальныя найгрышы, вясельныя маршы, імправізацыі. У XIX ст. паўсюль у краіне былі папулярнымі , , бубен, барабаны.

Вялікай любоўю карыстаўся народны лялечны тэатр «батлейка».

Усе святы і народныя абрады беларусаў суправаджаліся гульнямі, карагодамі і танцамі. З сялянскіх танцаў найболей архаічнымі з’яўляюцца карагодныя («Жыта», «Кола», «», «Гусачок», «» і інш.), захаваныя яшчэ з эпохі славянскіх плямён, — калі танцуючыя пад песню рухаюцца па крузе, ланцужком або двума шэрагамі насустрач адзін аднаму. У некаторых карагодных танцах вылучаюцца партыі салістаў. Самымі любімымі парна-масавымі танцамі былі шырока вядомыя ў краіне «Лявоніха», «Мяцеліца», «Крыжачок», «», «», «Каза» і іншыя, для якіх характэрны дынамічнасць і жыццерадаснасць, эмацыйнасць і калектыўны характар выканання. Імправізацыйнасць характэрна часцей для сольных танцаў («Завейніца», «Скакуха», «Казачок» і інш.). У XIX ст. у вёсках, мястэчках і гарадах атрымалі распаўсюджанне новыя танцы — , «» (у асноўным у паўночнай і цэнтральнай Беларусі), розныя полькі («Трасуха», «», «»), вальс і іншыя, якія прыйшлі з краін Заходняй Еўропы.

Лялечны тэатр «батлейка».
Цымбалы (Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь).
Паштовая марка «Колавая ліра», 2011 год (Беларусь).
Дудар з беларускай дудой (Дзісенскі павет), фотапаштоўка каля 1905 года.
Беларуская дуда-муцянка, фота 2009 года.

Традыцыйны касцюм

Граф **Ян Караль Хадкевіч** (1560—1621) у *«сармацкім строі»*.

Традыцыйны мяшчанскі ці шляхецкі касцюм упісваюцца ў агульныя заходнееўрапейскія модныя тэндэнцыі, але быў створаны своеасаблівы шляхецкі «сармацкі строй», які меў выразны нацыянальны характар.

Як і ва ўсёй беларускай сялянскай культуры, у традыцыйным сялянскім касцюме перавага аддавалася натуральным матэрыялам і іх натуральным колерам (пераважалі белы і шэра-белы колер, з дамешкам чырвонага і чорнага).

Традыцыйны камплект сялянскага мужчынага адзення складаўся з белых ці шэра-белых кашулі і нагавіц (паясная вопратка), да якіх з канца XIX ст. сталі дадаваць каляровую і камізэльку. На свята ці іншыя ўрачыстасці мужчыны насілі святочную кашулю (з адкладным каўнерыкам), падпаясываліся рознакаляровым . Арнаментаваныя ўзоры і вышыўку наносілі на каўнер, манжэты і падол кашулі. Абуткам служылі звычайна лапці, скураныя , , зімой — валёнкі. Галаўным уборам у мужчын летам быў звычайна саламяны капялюш з шырокімі палямі (брыль), вясной і восенню — валеная шапка (магерка), зімой — футравая шапка (аўчына, кучма, аблавуха). Праз плячо мужчыны-сяляне насілі (пры патрэбе) скураную сумку.

**Традыцыйнае беларускае святочнае сялянскае жаночае адзенне** (**маларыцкі строй**), канец XIX стагоддзя (**Музей старажытнабеларускай культуры**).

Традыцыйны сялянскі жаночы касцюм быў болей разнастайным за мужчынскі і выразна адлюстроўваў нацыянальную і рэгіянальную спецыфіку. Вылучаюцца чатыры комплексы: 1) кашуля, спадніца і фартух; 2) кашуля, спадніца, фартух і безрукаўка (гарсэт); 3) кашуля, спадніца, да якой быў прышыты ліф-гарсэт; 4) кашуля, , фартух і каляровая безрукаўка (гарсэт). Два першыя комплексы былі распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі Беларусі, два апошніх — ва ўсходніх і паўночна-ўсходніх раёнах. Мелася тры тыпы жаночых кашуль: з прамымі плечавымі ўстаўкамі, тунікападобная і з . Арнаментаванае тканае ці вышытае аздабленне ў жаночых кашулях наносілася на рукавы. Паясное сялянскае жаночае адзенне скаладася з разнастайнага фасону спадніц (андарак, , палатнянік, летнік), а таксама і фартухаў. Спадніцы звычайна былі чырвоныя, сіне-зялёныя, у шэра-белую клетку, з падоўжнымі і папярочнымі палосамі — мелі свае рэгіянальныя асаблівасці. Фартухі ўпрыгожваліся карункамі, складкамі; камізэлькі (гарсэт) — вышыўкай, карункамі. Абавязковым аксесуарам быў каляровы пояс. Галаўным ўборам дзяўчат былі вузенькія рознакаляровыя стужкі (скідачка, шлячок) ці вянкі, бо яны не хавалі цалкам валос. Замужнія жанчыны прыбіралі і хавалі валасы пад каптур, апраналі ручніковы галаўны ўбор (намітка) альбо — існавала мноства спосабаў іх завязваць. Звычайным паўсядзённым жаночым абуткам былі лапці, а святочным — і хромавыя .

Тканы **арнамент** аплечча рукава жаночай **кашулі** (**Заходняе Палессе**), 1900-я гады.

Адметным і любімым элементам традыцыйнага беларускага народнага мастацтва ў першую чаргу было ткацтва, а не вышыўка, таму (па тэхналагічных прычынах) у арнаментыцы вопраткі мужчын і жанчын пераважаюць разнастайныя лінейна-геаметрычныя формы. Тканае аздабленне святочнай кашулі выконвалася спосабам «ператыкання», у выніку чаго ствараліся розныя па шырыні паскі геаметрычнага арнаменту, вытканага чырвонымі баваўнянымі ніткамі. Найболей архаічным (верагодна, не толькі ў Беларусі, але і ва ўсёй Еўропе) быў арнамент у «паскі», які захаваўся ў Заходнім Палессі. Старадаўнім, таксама адметным і традыцыйным для беларускай народнай культуры, характэрным амаль для ўсёй тэрыторыі Беларусі, з’яўляецца крыжова-рамбічны геаметрычны арнамент: яго элементы заўсёды павернутыя на 45 градусаў адносна поля набору, а ўсе фігуры ўтвараюцца на аснове спалучэнняў ромба і касога крыжа (якія былі сімваламі сонца, урадлівасці). Каларыстыка арнаменту стрыманая, звычайна — цёмна-чырвонага (кармазынавага) колеру, часам з дамешкам чорнага колеру. Раслінная і зааморфная арнаментыка, а таксама арнаменты, паўсталыя ў тэхналогіі вышывання, з’яўляюцца ў беларускім традыцыйным касцюме (гэтак жа і на ручніках і абрусах) пазнейшымі запазычаннямі (з канца XIX ст.) і не могуць лічыцца традыцыйнымі і кананічнымі.

Верхняя мужчынская і жаночая вопратка сялян амаль не адрознівалася. Традыцыйным матэрыялам для яе вырабу былі валенае нефарбаванае сукно (з якога шылі світу, сярмягу, , ) і (з недубленай шылі кажухі, а з дубленай — ). Насілі таксама каптан і кабат.

У сучасным касцюме выкарыстоўваюцца традыцыі нацыянальнай вышыўкі, крою і каляровай гамы, каб падрэсліць нацыянальную адметнасць.

Традыцыі харчавання

**Стол** каля *«**чырвонага кута**»* ў сялянскай **хаце**, XIX стагоддзе (**Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту**).

Аснову харчавання беларусаў са старажытных часоў складалі стравы з жытняй, пшанічнай, грэцкай, просавай, аўсянай, гарохавай мукі і розныя крупы, з якіх рабілі хлеб, пірагі, бліны, кашы, клёцкі, , розныя віды полівак (зацірка, кулеш, крупеня; квашаныя поліўкі — , ). Сярод традыцыйных прысмак — розныя віды кісялю (жур), поліўка, юшка, салаты і інш.

Адным з асноўных прадуктаў харчавання беларусаў здаўна была гародніна: капусту, буракі, бручку, агуркі салілі; гарох і бабы тушылі; рэпу і моркву — парылі і пяклі. Супы выгатаўляліся з капусты (капуснік), буракоў (боршч), шчаўя, бацвіння і інш. З мяса пераважна ўжывалася свініна, бараніна, мяса хатняй птушкі, радзей ялавічына, якія спажываліся пераважна не асобна, а часцей у складзе розных страў: каўбаса, паляндвіца, крывянка, халадзец, студзень і інш. Традыцыйная беларуская мясная страва — тушанае рагу (верашчака, ). З малака, якое спажывалася і як самастойная страва, рабілі смятану, сметанковае масла і тварог.

На святы спажывалі абрадавыя стравы: на радзіны падавалі бабіну кашу; на вяселле елі хлеб-каравай; на Вялікдзень — велікодную паску, рабілі каўбасы і фарбавалі яйкі; на Масленіцу рабілі бліны; на Купалле — кулагу; на і нябожчыкаў ужываліся спецыяльныя памінальныя кашы і напоі (, куцця, гарэлка, кісель і інш.).

У сярэдзіне XVIII ст. у Беларусь пранікае бульба, якая з сярэдзіны XIX ст. ужо настолькі набывае шырокае выкарыстанне ў рацыёне беларускіх сялян, што самі беларусы сталі лічыць бульбу сваім нацыянальным прадуктам харчавання. У беларускай кухні налічваецца болей за 200 страў з бульбы — адварная, печаная, смажаная, тушаная, камы, пюрэ, бабка (ці драніцы), бліны, аладкі, клёцкі, калдуны, гульбішнікі, запяканкі, піражкі, суп і г.д. Беларускімі нацыянальнымі стравамі з бульбы лічацца: пюрэ (), аладкі (дранікі, бульбянікі), бабка і інш.

Традыцыйныя напоі — хлебны, мядовы, ягадны і бураковы квас; бярозавы сок (бярозавік); ; піва; гарэлка; агароднінныя расолы; кісялі.

Старажытныя традыцыі харчавання ў значнай меры захоўваюцца і зараз: у рацыёне беларусаў пераважаюць стравы з капусты і бульбы, бліны, кашы, малочныя стравы, супы. У XX ст. павялічылася разнастайнасць мясных вырабаў, узрасло спажыванне сланечнікавага алею, рыбы, памідораў, кандытарскай прадукцыі. З’явіліся стравы, напоі, ягады і садавіна, запазычаныя ў іншых народаў, — шашлык, плоў, гуляш, пельмені, піца і інш. Узрасла роля прывазных напояў і экзатычнай садавіны і гародніны — гарбата, какава, кава, бананы, апельсіны, мандарыны, ківі, ананасы, кавуны і інш. Выйшлі з ужытку каноплі, , некаторыя стравы з мукі — , кулага, талакно, мучныя кісялі.

Боршч.
Грыбы і курыца пад смятанай і сырам.
Дранікі.
Хлебны квас.
Галубцы.
Бабка.
Рулет з курыцы і сальцісон.
Жытнёвая гарэлка.
Кісель з парэчак.
Каравай

Сучасныя культурныя традыцыі і сацыяльныя тэндэнцыі

**Будынак пазямельна-сялянскага банка ў Віцебску** ў стылі **ар-нуво**, пачатак XX стагоддзя.

Сучасныя беларусы страцілі многія свае былыя лакальныя этнаграфічныя асаблівасці і традыцыйныя рысы матэрыяльнай і духоўнай культуры (акрамя мовы і рэлігіі), што тлумачыцца працэсамі ўрбанізацыі, інтэнсіфікацыі ўнутрыкраінных кантактаў (па прычыне развіцця сродкаў сувязі і інфраструктуры), увядзеннем стандартаў пачатковай адукацыі, узнікненнем агульнанацыянальнай прэсы і г.д.

Працэс інтэнсіўнай культурнай гамагенізацыі беларусаў пачаўся ў часы Расійскай Імперыі пасля таго, як у 1861 г. было скасавана прыгоннае права (хоць і да таго пэўная частка сялян была вольнай) і сяляне атрымалі права атрымаць зямлю ва ўласнасць, чым былі створаны ўмовы для развіцця капіталістычных адносін і стварэння новых сацыяльных груп (буржуазіі, рабочых, інтэлігенцыі). З другой паловы XIX ст. атрымліваюць больш шырокае распаўсюджанне характэрныя для Расійскай Імперыі і Еўропы ў цэлым культурныя з’явы і новаўвядзенні, але пераважна сярод гарадскога насельніцтва. У 1902 г. у Расійскай Імперыі ўзнікла першая палітычная партыя беларусаў (Беларуская рэвалюцыйная грамада), а пасля яшчэ і іншыя партыі.

Будынак гарадскога тэатра ў Магілёве ў псеўдарускім стылі, 1888 год.
Будынак мужчынскай гімназіі ў Гомелі ў стылі , 1898 год.
Даходны дом Оскара Яніцкага ў Мінску ў стылі ар-нуво, пачатак XX стагоддзя.
Двухпавярховыя аўтобусы ў Слуцку, пачатак XX стагоддзя.

Працэс заняпаду Расійскай Імперыі ў ходзе Першай сусветнай вайны (1914—1918) адкрыў мажлівасць для беларусаў атрымаць рэальныя формы палітычнай суб’ектнасці (аўтаномія, самастойная дзяржава ці федэрацыйны саюз з іншай дзяржавай). Лютаўская рэвалюцыя (1917) скасавала падзел грамадства на саслоўі і ўраўняла грамадзян у правах (уключаючы жанчын). 18 снежня 1917 г. быў уведзены . Дзяржаўнасць Беларусі ў 1918—1920 гг. аб’яўлялася пяць разоў. Канкурэнцыя ў 1917—1921 гг. розных беларускіх дзяржаўных праектаў і палітычных груповак (пры адсутнасці кампраміса і салідарнасці), памножаная на неспрыяльныя геапалітычныя абставіны, у выніку прывяла да падзелу ў 1921—1939 гг. этнічнай тэрыторыі беларусаў паміж Польшчай і СССР па Рыжскім мірным дагаворы (1921), што не спрыяла далейшай культурнай гамагенізацыі і выразна ўсведамлялася беларусамі як рассечанасць народа.

Тым не менш, у 1920 г. беларусы атрымалі сваю палітычную суб’ектнасць у форме БССР (1920—1991) як складовай часткі СССР. Нягледзячы на ўстанаўленне ў СССР аўтарытарнага аднапартыйнага рэжыму і пачатак сацыялістычных пераўтварэнняў, у 1920-ыя гг. БССР захавала пэўную самастойнасць у развіцці нацыянальнай культуры, адукацыі, навукі і эканомікі. Умовы для развіцця ўласнай культуры і дзяржаўны статус беларускай мовы ў БССР прывялі да таго, што менавіта БССР са сталіцай у Мінску (у адрозненне ад Заходняй Беларусі ў складзе Польшчы) пачала ўспрымацца беларусамі як дом для беларусаў.

У 1920-ыя гг. былі адкрыты Беларускі дзяржаўны тэатр (1920); Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (1921); Інстытут беларускай культуры (1922), пераўтвораны ў 1928 г. у Акадэмію навук БССР; створаны нацыянальная сістэма адукацыі (якая павысіла пісьменнасць насельніцтва ва ўзросце 9-49 гадоў з 40,7 % у 1926 г. да 80,9 % у 1939 г.), літаратурныя і мастацкія аб’яднанні, кінастудыя «Савецкая Беларусь» (1928); пабудаваны мінскі тэатр оперы і балета (1938); узрасла колькасць спартыўных арганізацый і клубаў (напрыклад, у 1927 г. заснаваны мінскі футбольны клуб «Дынама»); беларуская мова выкладалася ў навучальных установах. Гэта дало якасны штуршок развіццю беларускай культуры і друку. Рэалізоўвалася палітыка «карэнізацыі» (беларусізацыі) і пабудовы свецкага грамадства. З 1920-ых гг. узнікаюць новыя свецкія святы і абрады (, чырвонае вяселле, і г.д.), якія замянілі царкоўныя святы і царкоўны шлюб.

Навуковая камісія Інбелкульту, 1922 год.
Члены Беларускага літаратурна-мастацкага згуртавання «Узвышша», 1928 год.
Дом-камуна ў Гомелі, 1931 год.
Тэатр оперы і балета ў Мінску ў стылі канструктывізм, 1938 год.

Устанаўленне ў 1929—1988 гг. у СССР жорсткай таталітарнай сістэмы, манаполіі камуністычнай ідэалогіі, сацыялістычнага тыпу эканомікі і ізаляцыя ад іншых краін свету крайне адмоўна адбіліся на развіцці беларускага грамадства. Індустрыялізацыя прамысловасці не ліквідавала тэхналагічнага адставання ад сусветнага ўзроўню і праблему дэфіцыту тавараў, аднак былі створаны і перадавыя высокатэхналагічныя прадпрыемствы (пераважна — ваенна-прамысловага профілю). Прымусовая калектывізацыя і ліквідацыя на зямлю, прадпрыемствы і сродкі вытворчасці прыводзілі да змены шматвекавой свядомасці чалавека як ўласніка і гаспадара, да дэматывацыі працы. Сталінскія рэпрэсіі, пік якіх прышоўся на 1937—1938 гг., асабліва моцна ўдарылі па нацыянальнай эліце (чыноўніцтву, інтэлігенцыі, афіцэрству).

Татальная ідэалагізацыя грамадскага жыцця ў СССР абумовіла далейшае звужэнне бытавання беларускага традыцыйнага мастацтва і фальклору. Адбывалася рэвізія зместу беларускай нацыянальнай культуры пад лозунгам «новай» сацыялістычнай культуры, у якой нацыянальнае павінна было выконваць толькі функцыі формы, а не зместу. Уладамі СССР свядома з 1933 г. дэфармаваўся правапіс беларускай літаратурнай мовы, каб наблізіць яе да рускай мовы; у тэрміналогіі з’явіліся ідэалагізаваныя новаўтварэнні і канцылярызмы. А сама сфера ўжывання беларускай мовы з 1930-х гг. памяншалася, асабліва ў гарадах, на карысць рускай мовы, якая з 1960-х гг. пачала дамінаваць у гарадах.

У Заходняй Беларусі (1921—1939), дзе былі захаваны капіталістычныя адносіны, становішча беларусаў і беларускай культуры было дыскрымінацыйным. З пачаткам Другой сусветнай вайны (1939—1945) Заходняя Беларусь увайшла ў 1939 г. у склад БССР, што было актам уз’яднання этнічнай тэрыторыі беларусаў пад адным дзяржаўным кіраваннем, хоць і савецкай уладай. Пры гэтым Віленскі край быў перададзены ў 1940 г. Літве, а Беласточчына ў 1945 г. — Польшчы. 26 чэрвеня 1945 г. БССР стала адной з краін-заснавальніц ААН і фармальна яе членам.

**Станцыя метро «Плошча Якуба Коласа»** **мінскага метрапалітэна**, адкрытага ў **1984** годзе. Фота 2011 года.

У 1957 г. быў ўдакладнены і зменены ў лепшы бок правапіс беларускай мовы, які выправіў адыёзныя рысы правапісу ад 1933 г. Менавіта ў 1960—1990 гг. Беларусь (БССР) перайшла ў разрад індустрыяльна развітых краін: на гэтыя 30 год прыпадае бум індустрыялізацыі і як вынік — бум урбанізацыі (у 1975 г. працэнт гарадскога насельніцтва БССР перавысіў 50 % і была дасягнута амаль суцэльная пісьменнасць насельніцтва). Гарады БССР імкліва развіваліся па перадавым савецкім стандартам урбаністыкі, узрастала якасць жыцця гараджан — у канцы 1970-х гг. узнікла грамадства спажывання. Калі ў 1959 г. у Мінску жыло 506 тыс., то ў 1989 г. ужо 1,58 млн чал. Для БССР 1960—1990 гг. сталі і перыядам росквіту афіцыйнай беларускай культуры і навукі, а таксама — стварэння нешматлікіх нелегальных і нефармальных культурных суполак («На Паддашку», «Майстроўня» і інш.), якія ідэалагічна адхілялі сацыялізм. Напрыклад, паводле твораў выдатнага беларускага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча здымаліся кінастужкі на «Беларусьфільме» і ставіліся оперы. З 1952 г. СССР стаў удзельнікам Алімпійскіх гульняў, а ў БССР дзяржаўную падтрымку і папулярнасць атрымалі амаль усе алімпійскія віды спорту, асабліва лёгкая і цяжкая атлетыка, футбол, гандбол, фехтаванне, кулявая стральба, гімнастыка, біятлон і інш. У БССР у 1974 г. 61 % спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй былі беларусамі, а ў 1989 г. доля беларусаў сярод студэнтаў БССР была 70,7 %. З 1960—1970-х гг. грамадства СССР ужо не было такім цалкам закрытым і жорсткім, як раней (у часы Іосіфа Сталіна): існавалі пэўныя мажлівасці кароткатэрміновага выязду за мяжу, знаёмства з сусветнай літаратурай (у тым ліку літаратурай Захада), пракат замежных кінафільмаў, інфармаванасць аб рэаліях жыцця за мяжой (часам большая, чым інфармаванасць жыхароў краін Захаду аб рэаліях жыцця ў СССР і іншых краінах) і г.д. Выказваюцца думкі, што ў СССР у 1970-ыя гг. узнік , хоць ён быў пазбаўлены права на і свабодную прэсу.

**Пётр Ільіч Клімук** — першы беларускі **касманаўт**, які ў **1973** годзе здзейсніў палёт у **космас**.

У 1950—1990 гг. савецкая ўлада рабіла шмат намаганняў, каб наблізіць умовы і стандарты духоўна-культурнага і матэрыяльнага жыцця на вёсцы да гарадскіх: у сельскім быце прывычнымі сталі дамы з цэглы, электрычнасць, газ, вадаправод, каналізацыя, цэнтральнае ацяпленне, масава будаваліся дамы культуры і кінатэатры, цэнтры бытавога абслугоўвання і медпункты. У сельскай мясцовасці масава пачалі насіць адзенне, зробленае на фабрыках СССР. У вёсцы прысядзібная гаспадарка была невялікай, а такія прадукты як хлеб, кандытарскія вырабы, кансервацыя, вострыя прыправы і напоі сельскія жыхары пакупалі выключна ў дзяржаўных магазінах. У 1989 г. у вёсках жыло толькі 3,5 % насельніцтва БССР. Народная мастацкая самадзейнасць арганізоўвалася адміністрацыяй дзяржаўных устаноў і прадпрыемстваў (у 1987 г. у ёй было задзейнічана звыш 1 млн чал.). Рэдкасцю сталі народныя мастакі і складальнікі песень, што кампенсавалася развіццём поп-культуры з 1960-х гг.

Ансамбль «Песняры» на канцэрце ў Яраслаўлі, фота 1974 года.
Універмаг «Беларусь», адкрыты ў Мінску ў 1978 годзе. Фота 2005 года.
Святкаванне Каляд суполкай «Талака», фота 1989 года.
Святкаванне Дня Перамогі ў Мінску, фота 9 мая 2006 года.
Сучасная беларуская маладая сям’я на фоне самага вялікага ў свеце самазвала «БелАЗ-75710» у горадзе Жодзіна. Фота 2015 года.

Святкаванне 940-годдзя Мінска каля манумента «**Мінск — горад-герой**». Фота 8 верасня 2007 года.

**Дзень беларускага пісьменства** (2014) у **Заслаўі**.

Пасля выхаду ў 1991 г. Беларусі са складу СССР і атрымання незалежнасці Рэспублікай Беларусь, што моцна і пазітыўна ўплывае на свядомасць беларусаў, беларуская мова захавала статус дзяржаўнай, а рэспубліка пачала лагодную рэвізію сацыялістычнага мінулага, аднаўленне шматпартыйнасці, развіццё культурнага плюралізму і працэс прыватызацыі, арыентуючы знешнюю палітыку на краіны СНД, у першую чаргу — на Расію. Адкрыўся свабодны ўезд і выезд з краіны. Грамадства стала адкрытым да пераняцця многіх агульнаеўрапейскіх традыцый вядзення бізнесу, баўлення вольнага часу (святы, спорт, турызм і інш.), стандартаў адукацыі, пашырэнню ўжытку замежных моў (англійскай, нямецкай), развіццю інфармацыйнай прасторы (у тым ліку Інтэрнэта) і г.д. Афіцыйныя ўлады імкнуцца захаваць для насельніцтва лепшыя сацыяльныя стандарты, складзеныя ў савецкія часы (бясплатныя публічныя бібліятэкі, адукацыя, медыцына, дэкрэтны адпачынак і інш.), а таксама надаюць вялікую ўвагу арганізацыі і правядзенню дзяржаўных свят (Дзень Перамогі, Дзень Рэспублікі, Дзень беларускага пісьменства, Дзень народнага адзінства і інш.), фестывалю «Дажынкі», фестывалю беларускай паэзіі і песні ў Маладзечне, фестывалю «Славянскі базар у Віцебску» і развіццю спорту за кошт рэспубліканскага бюджэту.

Юрыдычна ў сучаснай Беларусі існуе права на зямлю (на ўчасткі памерам не болей чым 1 га), але фактычна абароту і рынка зямлі няма, а некаторыя катэгорыі зямельных участкаў забаронена пераводзіць у прыватную ўласнасць увогуле. Дагэтуль абсалютная большасць зямлі знаходзіцца ў дзяржаўнай уласнасці, таму не сфармавана катэгорыя прыватных зямельных уласнікаў. Не сфармавана і значная доля прыватных уласнікаў увогуле: дзяржаўны сектар з’яўляецца дамінуючым у эканоміцы Беларусі і складаў у 2011 г. (паводле дадзеных ) каля 70 %: гэты сектар ахоплівае як стратэгічныя галіны эканомікі (, сыравінныя матэрыялы і прамысловыя прадпрыемствы), так і значную частку вытворчасці тавараў паўсядзённага попыту і сферы паслуг.

Паводле вынікаў рэферэндуму 1995 г. другой дзяржаўнай мовай у Беларусі стала руская мова, якой карыстаецца пераважная большасць насельніцтва. Гэта выклікае занепакоенасць у многіх прадстаўнікоў інтэлігенцыі і творчай эліты адносна верагоднасці непапраўнай страты ва ўжытку беларускай мовы, сфера выкарыстання якой і так невялікая. Тым не менш, у цяперашні час гарады Беларусі (у тым ліку — Мінск) з’яўляюцца найважнейшымі асяродкамі беларускамоўнай культуры.

Многія рысы традыцыйных абрадаў (у скарочаным або пераасэнсаваным выглядзе) набылі новае жыццё і ў сучаснай культуры беларусаў, у тым ліку — у гульнявой форме. Напрыклад, у сучасную цырымонію рэгістрацыю шлюбу ўвайшлі некаторыя элементы традыцыйнага вяселля: «выкуп» нявесты, абгортванне рук маладых ручніком, абсыпанне маладых і г.д. Традыцыйныя рамёствы звычайна выкарыстоўваюцца толькі для вырабу нацыянальных сувеніраў.

Сталіцай беларускага народнага гумару лічыцца вёска Аўцюкі (Вялікія і Малыя Аўцюкі Калінкавіцкага раёну), дзе з 1995 года праходзіць Усебеларускі фестываль народнага гумару «Аўцюкі».

Выява зубра на банкноце ў 100 беларускіх рублёў (узору 1992 года).
Памятная срэбная манета Нацыянальнага Банка Беларусі «Слуцкія паясы. Меткі», 2013 год.
Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны (інтэр’ер) у Мінску. Фота 2014 года.
Саша Варламаў прадстаўляе свой праект — мікст «Эмоцыі формы» на фестывалі «Млын моды 2006» у Мінску.
Тэнісісткі Вікторыя Азаранка, Серэна Уільямс і Марыя Шарапава на Летніх Алімпійскіх гульнях (2012) у Лондане.

Колькасць і рассяленне. Беларуская дыяспара

Музей беларускай культуры ў **Гайнаўцы**, Польшча.

Паводле перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь (2009), колькасць беларусаў склала 7957 тыс. (83,7 % насельніцтва краіны). Беларусы жывуць таксама ў Расіі, Украіне, Латвіі, Польшчы (пераважна ў Падляскім ваяводстве), Літве, Эстоніі, Малдове, Казахстане, ЗША, Канадзе, Аўстраліі, Германіі, Чэхіі, Бельгіі і інш. краінах. Па звестках Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, у 2018 годзе за межамі Беларусі пражывалі 1 млн. 484 тыс. 875 беларусаў.

Сучаснае рассяленне беларусаў

	Агульная колькасць, тыс.ч.	Беларусь	Расія	Украіна	Казахстан	Латвія	Літва	Эстонія	Польшча
	9463 + ~1000	7569	1052	406	178	112	58	23	200
Перапісы 2000-х гадоў		8159	808	276	112	97	43	16	48

Знакамітыя беларусы

Міхал Клеафас Агінскі
Вікторыя Азаранка
Ларыса Александроўская
Святлана Алексіевіч
Канстанцін Астрожскі
Радаслаў Астроўскі
Анатоль Багатыроў
Максім Багдановіч
Францішак Багушэвіч
Зінаіда Бандарэнка
Рыгор Барадулін
Пятрусь Броўка
Янка Брыль
Сымон Будны
Ігнат Буйніцкі
Генадзь Бураўкін
Васіль Быкаў
Вітольд Бялыніцкі-Біруля
Алесь Бяляцкі
Эдвард Вайніловіч
Астафій Валовіч
Язэп Варонка
Зоська Верас
Соф’я Гальшанская
Максім Гарэцкі
Ларыса Геніюш
Ніл Гілевіч
Аляксандр Глеб
Андрэй Андрэевіч Грамыка
Дар’я Уладзіміраўна Домрачава
Кіпрыян Жахоўскі
Зміцер Жылуновіч
Іосіф Іосіфавіч Жыновіч
Вацлаў Іваноўскі
Усевалад Макаравіч Ігнатоўскі
Уладзімір Кавалёнак
Кастусь Каліноўскі
Ігнат Канчэўскі
Генадзь Караткевіч
Уладзімір Караткевіч
Яўхім Фёдаравіч Карскі
Тадэвуш Касцюшка
Віктар Уладзіміравіч Кіслы
Пётр Ільіч Клімук
Якуб Колас
Вольга Корбут
Кандрат Крапіва
Аркадзь Куляшоў
Іасафат Кунцэвіч
Янка Купала
Васіль Феафілавіч Купрэвіч
Якуб Наркевіч-Ёдка
Вацлаў Ластоўскі
Валянціна Пятроўна Лемцюгова
Язэп Лёсік
Арсень Ліс
Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка
Антон Луцкевіч
Ігар Міхайлавіч Лучанок
Міхась Лынькоў
Андрэй Макаёнак
Кірыл Трафімавіч Мазураў
Галіна Кліменцьеўна Макарава
Адам Мальдзіс
Пётр Міронавіч Машэраў
Іван Мележ
Паўліна Мядзёлка
Алег Навіцкі
Сцяпан Некрашэвіч
Зянон Пазняк
Пімен Панчанка
Іпацій Пацей
Алаіза Пашкевіч
Барыс Віктаравіч Платонаў
Войцех Пуслоўскі
Міхаіл Андрэевіч Савіцкі
Руслан Салей
Леў Сапега