Варша ва польск Warszawa сталіца Польшчы з 1596 г Афіцыйная назва Сталічны горад Варшава польск Miasto Stołeczne Warszaw

Варша́ва (польск.: Warszawa ) — сталіца Польшчы з 1596 г. Афіцыйная назва — Сталічны горад Варшава (польск.: Miasto Stołeczne Warszawa). Насельніцтва 1,727 млн жыхароў (2014), з прыгарадамі 2,88 млн. (2009). Варшава — 9-ы па колькасці насельніцтва горад ЕС. Плошча горада 516,9 км², плошча гарадской агламерацыі (Obszar Metropolitalny Warszawy) 6100,43 км².

Горад

Варшава
польск.: Warszawa


Герб^[d]	Сцяг

Краіна	Польшча
Ваяводства	Мазавецкае
Павет	Горад на правах павета
Каардынаты	52°13′48″ пн. ш. 21°00′40″ у. д.^HGЯO
Унутраны падзел	18 раёнаў (2013)
Кіраўнік	Рафал Тшаскоўскі
Плошча	517,2 км² (31 снежня 2023)
Вышыня цэнтра	118 м
Водныя аб’екты	Вісла
Насельніцтва	▲1 862 402 чал. (1 ліпеня 2024)
Часавы пояс	UTC+1, летам UTC+2
Тэлефонны код	22
Паштовыя індэксы	00-000
Аўтамабільны код	WA, WB, WD, WE, WF, WH, WI, WJ, WK, WN, WT, WU, WW...A/C/E/X/Y, WW...F/G/H/J/W, WW...K/L/M/N/P/R/S/U/V, WX...Y, WX, WY
TERC	1465011
Афіцыйны сайт	um.warszawa.pl (польск.) (англ.)

Варшава на карце Польшчы ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Порт на рацэ Вісла, прыкладна за 260 км ад узбярэжжа Балтыйскага мора; міжнародны аэрапорт. Машынабудаванне (аўтабудаванне, электратэхнічнае і інш.), металаапрацоўка і металургія, хімічная, парфумерная, паліграфічная, лёгкая прамысловасць. Універсітэт (1818). Нацыянальны музей, археалагічны музей. «Тэатр Велкі», «Тэатр Па-польску», «Тэатр нарадовы» і інш. Міжнародны музычны фестываль «Варшаўская восень», арганізаваны ў 1956 і . Метрапалітэн.

Варшава дала імя Варшаўскай канфедэрацыі, Варшаўскаму герцагству, Варшаўскаму дагавору (і адпаведнай арганізацыі), .

Гісторыя

Сярэднявечча

Першым паселішчам на тэрыторыі сучаснай Варшавы было заснаванае ў IX ст. Старое Брудна, якое праіснавала да XI ст. Новае ўмацаванае паселішча — Яздуў — узнікла ў XIII ст. і было знішчана войскам Міндоўга ў 1262 г. Першыя пісьмовыя згадкі пра Варшаву належаць да перыяду з 1281 да 1321 гг. У 1334 г. князь надаў Варшаве , і тады ў горадзе пасялілася шмат купцоў з Торуні.

У XIV ст. Варшава ўваходзіць у склад аб’яднанай Польшчы і становіцца часткай Чэрскага герцагства. У гэты час у Старым горадзе былі пабудаваныя два шэрагі гарадскога муру. У 1380 г. быў заснаваны Новы горад, які ў 1408 г. таксама атрымаў Кульмскае права. У 1413 г. перанёс сталіцу мазавецкага Чэрскага герцагства з ў Варшаву. Пасля Крэўскай уніі горад хутка развіваецца, дзякуючы выгаднаму геаграфічнаму становішчу паміж абедзвюма сталіцамі — Вільняй і Кракавам. У 1548 г. каралева Бона Сфорца пераносіць свой двор з Вавелю ў Кракаве ва у Варшаве.

Рэч Паспалітая

У 1526, пасля спынення дынастыі мазавецкіх князёў, Варшава далучана да Каралеўства Польскага. У XVI ст. тут праходзілі пасяджэнні сейма, у 1573 адбыліся першыя каралеўскія выбары. З 1596 Варшава сталіца Польшчы.

Пад час і Паўночнай войнаў Варшава была неаднаразова разбурана шведскімі войскамі, але хутка адбудоўвалася.

З другой паловы XVIII ст. Варшава з’яўляецца важнейшым палітычным, эканамічным, культурным і асветніцкім цэнтрам краіны.

Шматлікія помнікі Варшавы ў выніку Другой сусветнай вайны былі разбураны, але ў пасляваенныя гады адбудаваныя. Таму адрэстаўраваны гістарычны комплекс у цэнтры Варшавы з’яўляецца свайго роду «астраўком» памяці аб старой, даваеннай Варшаве і сувяззю часоў. У 1980 годзе ён быў занесены ў спіс помнікаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Дэмаграфія

Клімат

Клімат Варшавы — , з мяккай зімой і цёплым, вільготным летам. Сярэдняя тэмпература ўзімку ад +2 °C да −5 °C, улетку — ад +15 да +20 °C. Клімат Варшавы — адзін з найбольш камфортных сярод гарадоў умеранага пояса, спякота вышэй +30 °C бывае рэдка і кароткачасова, маразы ніжэй −15 °C таксама бываюць рэдка. Восень зацяжная і цёплая, вясна прыходзіць паступова.

Клімат Варшавы (норма 1981—2010)
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	13,0	17,0	22,0	30,4	32,8	35,1	35,9	36,0	31,1	25,0	18,9	15,0	36,0
Сярэдні максімум, °C	0,6	1,9	6,6	13,6	19,5	21,9	24,4	23,9	18,4	12,7	5,9	1,6	12,6
Сярэдняя тэмпература, °C	−1,8	−0,6	2,8	8,7	14,2	17,0	19,2	18,3	13,5	8,5	3,3	−0,7	8,5
Сярэдні мінімум, °C	−4,2	−3,6	−0,6	3,9	8,9	11,8	13,9	13,1	9,1	4,8	0,6	−3	4,6
Абсалютны мінімум, °C	−31	−27,2	−22,2	−7,2	−2,8	1,6	5,0	3,0	−2	−9,6	−17	−22,8	−31
Норма ападкаў, мм	27	26	31	34	56	69	73	64	46	32	37	34	529
Крыніца: «Надвор'е і клімат»

Адміністрацыйны падзел

Варшава мае статус павета (powiat) і складаецца з 18 раёнаў (dzielnic). Варшава мае два гістарычных цэнтра — Стары горад (Stare Miasto) і (Nowe Miasto) у раёне Сьрудмесце (Śródmieście).

Геаграфія

Стары горад

Крапасныя сцены, XIV—XV ст.
Касцёл Св. Яна, XIV ст.
Барбакан, арх. Дж. Батыста, 1548
Камяніцы, XV—XVIII ст.

Новы горад

Фарны касцёл, XV ст.
Каралеўскі замак, 1598—1619
Калона Жыгімонта III на Замкавай плошчы, 1644
Кляштары і касцёлы, XVI—XVII ст.
Палацы, XVII—XVIII ст.

Прамысловасць

Горад з’яўляецца цэнтрам машынабудавання, хімічнай прамысловасці, вытворчасці будаўнічых матэрыялаў і інш.

Транспарт

Аўтамабільны транспарт

Горад з’яўляецца галоўным транспартным вузлом Мазовіі. Праз горад праходзяць 5 хуткасных дарог: S2, S7, S8, S17, S79; 2 нацыянальныя дарогі: DK61 і DK79 і 10 мясцовых дарог: DW580, DW631, DW633, DW634, DW637, DW638, DW719, DW724, DW801 і DW898.

Пасля разбурэнняў Другой сусветнай вайны, Варшаўскага паўстання і пасляваеннага зносу даходных дамоў было пабудавана і пашырана некалькі транспартных шляхоў. Аднак у наступныя дзесяцігоддзі, аж да 1990-х, транспартныя інвестыцыі былі недастатковымі — Варшава доўгі час была адной з нямногіх еўрапейскіх сталіц без метро. Толькі ў 2012 годзе горад быў злучаны з еўрапейскай сеткай аўтастрад шляхам пашырэння артэрыі А2 ад Стрыкава. Зараз існуе больш за 55 км варшаўскай кальцавой дарогі. Працягласць усёй кальцавой дарогі плануецца прыкладна 85 км. Акрамя таго, прыкладна за 30 км ад Варшавы праходзіць кальцавая дарога па маршруце DK50.

Адной з галоўных задач горада з’яўляецца развіццё гарадской транспартнай сеткі, якая можа стаць альтэрнатывай прыватнаму аўтамабільнаму транспарту, роля якога ў цэнтры горада будзе абмежаваная. У 1999 годзе ў цэнтры горада створана зона платнай паркоўкі.

Гарадскі транспарт

Сістэма гарадскога транспарту складаецца з аўтобусных ліній, трамваяў, метро і . Усе лініі каардынуюцца .

У апытанні, праведзеным у 2018 годзе, 84 % ацанілі грамадскі транспарт у Варшаве як добры і вельмі добры, у той час як у апытанні 2020 года 93 % мелі ацэнкі добра і вельмі добра, і дадаткова 45 % рэспандэнтаў заявілі, што карыстаюцца ім кожны дзень ці амаль кожны дзень.

Чыгунка

Першая чыгуначная лінія ў Варшаве была адкрыта ў 1845 годзе разам з .

Варшаўскі чыгуначны вузел уключае 8 міжгародніх і прыгарадных чыгунак, якія выкарыстоўваюць, за выключэннем Варшаўскай чыгункі, аднолькавую інфраструктуру. Комплекс вакзалаў і прыпыначных пунктаў утварае Варшаўскі чыгуначны вузел. Характарызуецца зоркападобнай планіроўкай з шыротнымі лініямі ўнутры горада: міжгароднімі для пасажырскага руху і акружнымі для грузавога і транзітнага руху.

У Варшаве 6 буйных чыгуначных вакзалаў — Цэнтральны, Гданьскі, , Віленскі, Усходні і Заходні — і больш за 40 меншых станцый і пасажырскіх прыпынкаў.

Адукацыя і навука

У горадзе размяшчаецца Польская АН, Нацыянальная бібліятэка. Варшаўскі ўніверсітэт — буйнешы навучальны і навуковы цэнтр Польшчы, заснаваны ў 1816.

У Варшаве каля 40 музеяў.

Культура і мастацтва

Тэатры

Першая тэатральная зала ў Варшаве была створана ў летняй сядзібе Ганны Ягелонкі ў . Там 12 студзеня 1578 г. падчас вяселля Яна Замойскага і ў прысутнасці каралевы і караля Стэфана Баторыя адбылося інсцэніраванне Янам Каханоўскім Адказ грэчаскім паслам. У 1748 г. быў узведзены першы будынак публічнага тэатра пад назвай «».

У Варшаве налічваецца каля 30 буйнейшых пастаянных тэатраў. Сярод іх найбуйнейшымі з’яўляюцца (заснаваны ў 1765 г.) і Вялікі тэатр — Нацыянальная опера (заснаваны ў 1778 г.).

Штогод у пачатку ліпеня праходзіць Міжнародны фестываль вулічнага мастацтва.

Музыка

знаходзіцца ў Варшаве.

Вялікія музычныя канцэрты арганізуюцца ў асноўным у , на , у , на і аэрапорце ў Бемове, а меншыя — у тэатрах.

Гарады-пабрацімы

Варшава з’яўляецца горадам-пабрацімам наступных гарадоў:

Ковентры, Вялікабрытанія (1957)
Сан-Дыега, ЗША (1960)
Чыкага, ЗША (1960)
Мадрыд, Іспанія (1981)
Дзюсельдорф, Германія (1989)
Рэгіён Іль-дэ-Франс, Францыя (1990)
Таронта, Канада (1990)
Хамамацу, Японія (1990)
Берлін, Германія (1991)
Гаага, Нідэрланды (1991)
Стамбул, Турцыя (1991)
Тэль-Авіў, Ізраіль (1992)
Масква, Расія (1993)
Харбін, Кітай (1993)
Кіеў, Украіна (1994)

Сент-Эцьен, Францыя (1995)
Тайбэй, Кітайская Рэспубліка (1995)
Сеул, Рэспубліка Карэя (1996)
Грозны, Расія (1997)
Рыа-дэ-Жанэйра, Бразілія (1997)
Санкт-Пецярбург, Расія (1997)
Вільнюс, Літва (1998)
Парыж, Францыя (1999, горад-партнёр)
Ханой, В’етнам (2000)
Вена, Аўстрыя (2001)
Астана, Казахстан (2002)
Рыга, Латвія (2002)
Будапешт, Венгрыя (2005)
Осла, Нарвегія (2005)
Бангкок, Тайланд (2010)
Харкаў, Украіна (2011)

Вядомыя асобы

Марак Эдэльман
Агнешка Асецка
Ян Томаш Грос
Вільгельм Калінскі
Януш Корчак
Беата Тышкевіч
Кшыштаф Кеслёўскі
Агнешка Холанд
Ганна Марыя Ёпек
Каміла Скалімоўская
Мікалай Аляксандравіч Маніс
Магдалена Радзівіл (1861—1945) — дзеяч беларускага культурнага руху, мецэнатка.
Міхал Федароўскі (1853—1923) — беларускі і польскі фалькларыст, этнограф, археолаг.
Маркус Клінгберг (1918—2015) — савецкі шпіён у Ізраілі, быў галоўным інфекцыяністам БССР.
Яўген Барысавіч Меве (1910—1990) — фтызіятр, пульманолаг. Доктар медыцынскіх навук (1964), прафесар (1965).
Шыман Сыркус (1893—1964) — польскі архітэктар і тэарэтык архітэктуры.

Славутасці

Лазенкоўскі палац
Варшаўская фондавая біржа
Палац культуры і навукі
Помнік Жэгоце, Варшава
Саксонскі палац (страчаная спадчына)
Помнік Юзафу Панятоўскаму
Палац Сапегаў
Міроўскія залы
Варшаўскія фільтры вады
Варшаўскі заапарк

Хмарачосы

Варшаўскі гандлёвы цэнтр
Варшаўскі фінансавы цэнтр
Інтэркантыненталь Варшава
ОРКО Таўэр
Babka Tower
TP SA Tower
Rondo 1

Крыніцы

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-roku,7,21.html
https://it-ch.topographic-map.com/map-74tlt6/Varsavia/?zoom=19&center=52.24301%2C21.00025&popup=52.24316%2C21.00035
zespół autorów Інтэрнэт-энцыклапедыя PWN Праверана 6 кастрычніка 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4041526"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1690980"></a>
https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-r-stan-w-dniu-30-06,6,37.html
Główny Urząd Statystyczny. Baza Demografia. Ludność. Stan, ruch naturalny i wędrówki ludności w I kwartale 2014 r., stan na 30.06.2019. [1] Архівавана 26 снежня 2018.
Сайт горада Варшава (польск.)(недаступная спасылка) (4 мая 2005). Архівавана з першакрыніцы 5 ліпеня 2014. Праверана 26 сакавіка 2014.
Chicago Sister Cities (англ.) Архівавана 6 чэрвеня 2012.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Варшава

[_8aaa34d2b4473d64-1] ttps://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-roku,7,21.html

[_86b42b12cbf20da4-2] ttps://it-ch.topographic-map.com/map-74tlt6/Varsavia/?zoom=19&center=52.24301%2C21.00025&popup=52.24316%2C21.00035

[_6761c30531a6ab65-3] zespół autorów Інтэрнэт-энцыклапедыя PWN Праверана 6 кастрычніка 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4041526"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1690980"></a>

[_078ae68568af765c-4] ttps://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-r-stan-w-dniu-30-06,6,37.html

[demografia.stat.gov.pl-5] Główny Urząd Statystyczny. Baza Demografia. Ludność. Stan, ruch naturalny i wędrówki ludności w I kwartale 2014 r., stan na 30.06.2019. [1] Архівавана 26 снежня 2018.

[6] Сайт горада Варшава (польск.)(недаступная спасылка) (4 мая 2005). Архівавана з першакрыніцы 5 ліпеня 2014. Праверана 26 сакавіка 2014.

[7] Chicago Sister Cities (англ.) Архівавана 6 чэрвеня 2012.