Балты йскае мо ра ст слав море Варяжское польск Morze Bałtyckie ням Ostsee н ням Oostsee шведск östersjön дацк Østersøen

Балты́йскае мо́ра (ст.-слав: море Варяжское, польск.: Morze Bałtyckie, ням.: Ostsee, н.-ням.: Oostsee, шведск.: Östersjön, дацк.: Østersøen, фінск.: Itämeri, эст.: Läänemeri, лат.: Baltijas jūra, літ.: Baltijos jūra) — унутрымацерыковае мора Атлантычнага акіяна. Амывае берагі Швецыі, Фінляндыі, Расіі, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Германіі, Даніі. Злучаецца з Паўночным морам праз Дацкія пралівы і Кільскі канал.

Балтыйскае мора
Балтыйскае мора ў сакавіку 2000 г. (NASA)
Размяшчэнне	Паўночная Еўропа
Плошча	419 тыс. км²
Аб'ём	21,5 тыс. км³
Даўжыня берагавой лініі	каля 8 тыс. км
Найбольшая глыбіня	470 м
Сярэдняя глыбіня	51 м
Балтыйскае мора
Катэгорыя на Вікісховішчы

Плошча 419 тыс. км². Найбольшая глыбіня 470 м, пераважаюць глыбіні 40-100 м. Тэмпература вады летам 18-20 °C, зімой — ад 1 да 3 °C, каля берагоў ніжэй за 0 °C. Салёнасць вады нізкая: на захадзе 11 ‰, у цэнтральнай частцы 6-8 ‰. Прылівы да 0,1 м, характэрны згонна-нагонныя ваганні ўзроўню вады ля берагоў да 1,5-3 м. Буйныя залівы: Батнічны, Фінскі, Рыжскі. Берагі на поўдні нізкія, паўночныя моцна парэзаны. Шмат астравоў, найбольшыя — Готланд, Эланд, Саарэмаа, Хійумаа, Руген, Борнхальм, Аландскія.

Асноўныя порты: Санкт-Пецярбург, Талін, Рыга, Клайпеда, Калінінград, Гданьск, Ростак, Кіль, Капенгаген, Мальмё, Стакгольм, Турку, Хельсінкі і інш.

На ўзбярэжжы вядомы буйныя запасы бурштыну. Курорты Сопат, Юрмала, Паланга і інш.

Геалагічная гісторыя

Анцылавае возера прыкладнае 8,7 тыс. гадоў назад. На вяршынях Скандынаўскіх гор яшчэ бачны рэшткі ледавіка.

Пляцоўка , на якой ляжыць сучаснае Балтыйскае мора, з’яўляецца часткай устойлівай Рускай тэктанічнай пліты (). Як адзіны масіў ён склаўся каля і з тых часоў знаходзіўся ў адноснай стабільнасці. Вялікая частка тэрыторыі, што адпавядае дну сучаснай Балтыкі, вялікую частку часу знаходзілася вышэй узроўню мора, хоць паўднёвая і ўсходняя часткі гэтай прасторы працяглы час былі пакрыты плыткімі шэльфавымі морамі, пра што сведчыць магутны пласт у гэтых абласцях. Балтыйскі кратон утварыўся ў паўднёвым паўшар’і, дрэйфаваў на захад, знаходзячыся ў эдыякарыі ў раёне , а далей на поўнач, перасек экватар каля 375 млн гадоў таму і каля 30 мільёнаў гадоў назад ужо наблізіўся да сучаснага становішча. У розны час ён быў складнікам розных (, , , Проталаўразія, , , Пангея, Лаўразія, Еўразія), а некаторы час таксама асобным мацерыком .

Прыкладна 40 мільёнаў гадоў назад, калі контуры паўночнай, цэнтральнай і ўсходняй Еўропы ўжо склаліся на блізкіх да сучасных шыротах, на месцы будучага Балтыйскага мора паўстала даліна ракі (англ.), якая праходзіла ў паўднёва-заходнім кірунку паралельна Скандынаўскім горам — то бок прыблізна гэтак жа, як будзе размешчана Балтыйскае мора: выток брала ў Лапландыі, а моцна галінастая дэльта у раёне сучасных Нідэрландаў пускалася ў старажытнае Паўночнае мора, і ў вобласці цяперашняга Фінскага заліва месціўся буйны прыток. З наступам чацвярцічнага зледзянення, прыкладна 700 тыс. гадоў таму, Эрыдан спыніў існаванне, бо яго даліна, як і ўся паўночная Еўропа, схавалася пад ледавіковым шчытом. Па берагах Эрыдана расла тайга. Пасля ўтварэння ледавіка смала хваёвых дрэў ператварылася ў бурштын.

Цяжар лёду выклікаў значны прагін зямной кары, частка якой апынулася ніжэй узроўню акіяна. Са сканчэннем апошняга ледавіковага перыяду гэтыя тэрыторыі вызваляюцца ад лёду, і ўтвораная прагінам кары западзіна запаўняецца вадой:

— утварылася на месцы сучаснай паўднёвай Балтыкі каля , пасля адступу ледавіка.
— утварылася , пасля таго як марскія воды лінулі ў Балтыйскае ледавіковае возера праз праліў у раёне цэнтральнай Швецыі.
— існавала ў перыяд — тыс. гадоў назад, калі Іольдыевае мора страціла сувязь з акіянам у выніку .
— утварылася ў выніку падвышэння ўзроўню сусветнага акіяна і з’яўлення каля Дацкіх праліваў, якія злучылі Анцылавае возера з сусветным акіянам.
Уласна Балтыйскае мора — калі берагавая лінія, рэжым салёнасці і іншыя параметры Літарынавага мора сталі блізкія да сучасных — пачынаецца каля . Прыкладна ў гэты ж час узнікае і Нява.

Фізіка-геаграфічны нарыс

Балтыйскае мора глыбока ўдаецца ў сушу Еўропы, абмывае берагі Расіі, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Германіі, Даніі, Швецыі і Фінляндыі.

Буйныя залівы Балтыйскага мора: Фінскі, Батнічны, Рыжскі, Куршскі (прэснаводны заліў, аддзелены ад мора пясчанай Куршскай касой).

Некаторыя даследчыкі вылучаюць таксама .

Буйныя астравы: Готланд, Эланд, Борнхальм, Волін, Руген, Аландыя і Саарэмаа (гл. асноўны артыкул ).

Буйныя рэкі, што ўпадаюць у Балтыйскае мора, — Нява, Нарва, Заходняя Дзвіна (Даўгава), Нёман, Прэголя, Вісла, Одэр і Вэнта.

Рэльеф дна

Балтыйскае мора знаходзіцца ў межах мацерыковага шэльфа. Сярэдняя глыбіня мора 51 метр. У раёнах водмеляў, банак, каля астравоў назіраюцца невялікія глыбіні (да 12 метраў). Ёсць некалькі катлавін, у якіх глыбіні дасягаюць 200 метраў. Самая глыбокая катлавіна — Ландсорцкая (58°38′ пн. ш. 18°04′ у. д.^HGЯO) з максімальнай глыбінёй мора — 470 метраў. У Батнічным заліве максімальная глыбіня — 293 метры, у Готландскай катлавіне — 249 метраў.

Дно ў паўднёвай частцы мора раўніннае, на поўначы — няроўнае, скалістае. Ва ўзбярэжных раёнах сярод пашыраны пяскі, але большая частка дна мора пакрыта адкладамі з гліністага глею зялёнага, чорнага ці карычневага колеру ледавіковага паходжання.

Гідралагічны рэжым

Асаблівасцю гідралагічнага рэжыму Балтыйскага мора з’яўляецца вялікі лішак прэснай вады, што ўтварыўся за кошт ападкаў і рачнога сцёку. Саленаватыя павярхоўныя воды Балтыйскага мора праз Дацкія пралівы сыходзяць у Паўночнае мора, а ў Балтыйскае мора паступаюць з глыбіннай воды Паўночнага мора. У час штормаў, калі вада ў пралівах змешваецца да самага дна, водаабмен паміж морамі змяняецца — па ўсім перасеку праліваў вада можа ісці як у Паўночнае, так і ў Балтыйскае мора.

Цыркуляцыя павярхоўных вод мора скіравана супраць гадзіннікавай стрэлкі, хоць моцныя вятры могуць парушаць характар цыркуляцыі.

Прылівы ў Балтыйскам моры — паўсутачныя і суткавыя, але іх велічыня не перавышае 20 сантыметраў.

Балтыйскае мора — агляд з пляжа г. Юрмала, сакавік 2013 года.

Большае значэнне маюць — ваганні ўзроўню мора, якія могуць дасягаць ля берагоў 50 сантыметраў, а ў вяршынях бухт і заліваў — 2 метраў. У вяршыні Фінскага заліва пры некаторых метэаралагічных сітуацыях магчымыя ўздымы ўзроўню да 5 метраў. Гадавая амплітуда ваганняў узроўню мора можа дасягаць ля Кранштата 3,6 метра, у Вентспілса — 1,5 метраў. Амплітуда сейшавых ваганняў звычайна не перавышае 50 сантыметраў.

У параўнанні з іншымі морамі хваляванне на Балтыйскім моры нязначнае. У цэнтры мора сустракаюцца хвалі вышынёй да 3,5 метраў, часам вышэй 4 метраў. У плыткіх залівах вышыня хваль не перавышае 3 метраў, але яны круцей. Аднак нярэдкія выпадкі ўтварэння вялікіх хваль, вышынёй больш 10 метраў, ва ўмовах, калі штармавыя вятры фармуюць хвалі, што ідуць з глыбакаводных раёнаў да плыткаводдзя. Прыкладам, у раёне банкі Эландс-Сідру-Грунт інструментальна зафіксавана вышыня хвалі 11 метраў. Невялікая салёнасць павярхоўнага пласта спрыяе хуткай змене стану мора. У зімовых умовах плавання суднам пагражае аблядненне. Дадзеныя асаблівасці Балтыкі, нароўні з высокім узроўнем суднаходства, вялікай колькасцю навігацыйных небяспек, робяць навігацыю ў гэтым моры даволі складанай.

змяншаецца ад цэнтра мора да яго берагоў. Найболей празрыстая вада ў цэнтры мора і Батнічным заліве, дзе вада мае блакітнавата-зялёны колер. Ва ўзбярэжных раёнах колер вады — жоўта-зялёны, часам карычняватага адцення. Самая нізкая празрыстасць назіраецца летам з-за развіцця планктона.

з’яўляецца спачатку ў залівах у кастрычніку — лістападзе. Узбярэжжа Батнічнага і значная частка ўзбярэжжа (апроч паўднёвага берага) Фінскага заліва пакрываюцца прыпаем таўшчынёй да 65 сантыметраў. Цэнтральная і паўднёвая часткі мора звычайна лёдам не пакрываюцца. Лёд растае ў красавіку, хоць на поўначы Батнічнага заліва дрэйфуючы лёд можа сустракацца і ў чэрвені. Часта сустракаецца ўсплылы донны лёд.

Тэмпературны рэжым і салёнасць

Тэмпература павярхоўных пластоў вады летам у Фінскім заліве складае 15-17 °C, у Батнічным заліве — 9-13 °C, у цэнтры мора — 14-17 °C. З павелічэннем глыбіні тэмпература павольна зніжаецца да глыбіні (20-40 метраў), дзе адбываецца рэзкі скок да 0,2-0,5 °C, потым тэмпература расце, дасягаючы дна 4-5 °C.

Сярэдняя тэмпература вады па гарызонтам °C
(Цэнтр Фінскага заліва 60,15° пн. ш. 26,96° у. д.; дадзеныя за 1900—2004 гады):
Гарызонт м	Студзень	Люты	Сакавік	Красавік	Май	Чэрвень	Ліпень	Жнівень	Верасень	Кастрычнік	Лістапад	Снежань
0	0,8	-0,4	0,2	0,6	4,4	10,0	15,4	16,0	13,5	8,6	5,7	3,0
10	0,5	0,0	0,1	0,3	3,3	7,5	13,2	14,6	12,5	8,4	6,1	4,1
20	0,8	0,2	0,1	0,4	1,8	4,7	7,2	7,9	10,4	8,2	6,1	4,3
30	1,0	0,4	0,3	0,4	1,4	2,5	3,5	3,9	7,8	6,0	5,3	4,4
50	3,0	2,5	2,2	2,5	2,3	2,5	2,6	3,3	3,1	3,2	4,1	3,9

Сярэдняя тэмпература вады па гарызонтам °C
(для кропкі з каардынатамі 56,5° пн. ш. 19,5° у. д.; дадзеныя за 1900—2004 гады):
Гарызонт м	Студзень	Люты	Сакавік	Красавік	Май	Чэрвень	Ліпень	Жнівень	Верасень	Кастрычнік	Лістапад	Снежань
0	3,7	2,5	1,8	2,2	5,5	11,3	15,5	17,1	13,8	10,7	8,0	5,8
10	3,6	2,5	1,8	2,1	4,5	9,9	14,6	16,9	13,6	10,4	8,0	5,8
20	3,6	2,5	1,8	2,0	3,4	6,6	10,3	13,5	13,3	10,4	8,0	5,8
30	3,6	2,6	1,8	1,8	3,0	4,2	5,2	5,4	6,8	10,3	8,0	5,8
50	3,8	2,8	1,9	1,7	2,4	3,0	3,4	3,4	2,8	3,2	5,9	5,7
100	5,0	5,1	5,1	4,4	4,7	5,0	4,9	4,7	4,7	4,8	4,9	5,1

марской вады змяншаецца ад Дацкіх праліваў, што злучаюць Балтыйскае мора з салёным Паўночным, да ўсходу. У Дацкіх пралівах салёнасць складае 20 праміле ля паверхні моры і 30 праміле ля дна. Да цэнтра мора салёнасць змяншаецца да 6-8 праміле ля паверхні мора, на поўначы Батнічнага заліва апускаючыся да 2-3 праміле, у Фінскім заліве да 2 праміле. З глыбінёй салёнасць павялічваецца, дасягаючы ў цэнтры мора ля дна 13 праміле.

Ахова навакольнага асяроддзя

Наяўнасць звалак хімічнай зброі (пахаванне кантэйнераў з атрутнымі рэчывамі праводзілася пасля Другой сусветнай вайны) моцна адбіваецца на экалогіі Балтыйскага мора. Навукоўцы-акіянографы на навукова-даследчыцкім мапавалі выяўленыя судны з хімічнай зброяй, аглядалі іх з дапамогай спушчальных апаратаў, бралі пробы вады і грунту, вывучалі плыні ў раёне затопленых суднаў. У выніку гэтай працы ўсталявана, што з некаторых суднаў ужо пачаўся збег атрутных рэчываў.

У 2003 годзе ў Балтыйскім моры быў зарэгістраваны 21 выпадак траплення хімічнай зброі ў рыбацкія сеткі — усе ўяўляюць сабою згусткі іпрыта агульнай вагой прыкладна 1005 кг.

У 2011 годзе ў моры адбыўся зліў парафіну, які пашырыўся па ўсёй тэрыторыі мора. Турысты знаходзілі на пляжы буйныя кавалкі парафіну.

Прыродныя рэсурсы

Балтыйскае мора багатае морапрадуктамі, апроч таго, ёсць запасы нафты, у прыватнасці, вядзецца распрацоўка у выключнай эканамічнай зоне Расіі ў межах Калінінградскай вобласці (55°19,66′ пн. ш. 20°34,50′ у. д.^HGЯO), выяўлены жалезна-марганцавыя і паклады бурштыну.

Распрацоўцы радовішчаў могуць перашкаджаць цвёрдыя экалагічныя вымогі, злучаныя з нязначным водным абменам мора з акіянам, антрапагенавым забруджаннем вод сцёкамі з тэрыторыі ўзбярэжных дзяржаў, спрыяльнымі для ўзмацнення эўтрафікацыі.

Па дне Балтыйскага мора пракладзены «Паўночны паток».

Марскі транспарт

З-за невялікіх глыбінь у Фінскім заліве і ў многія месцы недаступныя суднам са значнай . Тым не менш, усе самыя буйныя з пабудаваных праходзяць праз дацкія пралівы ў Атлантычны акіян. Галоўны абмежавальны фактар — .

Буйныя порты: Балтыйск, Вентспілс, Выбарг, Гданьск, , Кіль, Клайпеда, Капенгаген, Ліепая, Любек, Рыга, Ростак, , Стакгольм, Талін, Шчэцін. Праз дацкія пралівы злучаецца з морамі Атлантычнага акіяна (Паўночнае мора).

Пераправы праз пралівы: (6790 м, 1998, Данія), (1700 м, 1970, Данія), Эрэсун (16 км, 2000, Данія — Швецыя), плануецца: (19 км, 2018, Данія — Германія).

Катастрофы

30 студзеня 1945 г. у Балтыйскім моры каля берагоў Памераніі патоплены «Вільгельм Густлаф». Больш за 9300 ахвяр — найбольшая ў гісторыі страта чалавечага жыцця на моры з адным караблём.

Зноскі

Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
Балтийское море // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
ЕСИМО (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.
ЕСИМО (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.
Helcom : Expedition to study the possible impact of sea-dumped chemical weapons on the Baltic marine ecosystem Архівавана 5 студзеня 2021.
Helcom : 25 incidents of chemical munitions caught by fishermen in the Baltic Sea were reported in 2003 Архівавана 5 студзеня 2021.
"Северный поток" пересек море и достиг берега Германии (руск.)(недаступная спасылка). (5 ліпеня 2010). — Газопровод идёт через акваторию Балтийского моря от бухты Портовая (район г.Выборг) до побережья Германии. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 15 кастрычніка 2012.
7days.ru, Датчанам понравилось строить мосты, 8 июля 2000
Интерфакс, Данию и Германию соединит 19-километровый мост через Балтийское море, 29 июня 2007 года Архівавана 12 лістапада 2007.

Літаратура

Леонов А. К. Региональная океанография. — Л.: Гидрометеоиздат, 1960.
Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. — Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

Спасылкі

	Балтыйскае мора на Вікісховішчы

Балтийское море — рельеф дна, климат, гидрология, течения, солёность и другие сведения.
Балтийское море в книге: А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.
Балтийское море (нявызн.). Единая система информации об обстановке в Мировом океане. Динамическое электронное справочное пособие.. ФГУ "Государственный океанографический институт имени Н. Н. Зубова" (1 чэрвеня 2007). Праверана 11 мая 2014.
Балтийское море в Большой советской энциклопедии
Высота волн Балтики онлайн Архівавана 8 верасня 2011.
Конвенция по защите природной морской среды района Балтийского моря
Химическое оружие затоплено во впадинах Балтийского моря Архівавана 27 верасня 2007.
Балтийское море — море смерти Архівавана 1 лістапада 2019.

[1] Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)

[2] Балтийское море // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

[3] ЕСИМО (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.

[4] ЕСИМО (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.

[5] Helcom : Expedition to study the possible impact of sea-dumped chemical weapons on the Baltic marine ecosystem Архівавана 5 студзеня 2021.

[6] Helcom : 25 incidents of chemical munitions caught by fishermen in the Baltic Sea were reported in 2003 Архівавана 5 студзеня 2021.

[toprbcru_1-7] "Северный поток" пересек море и достиг берега Германии (руск.)(недаступная спасылка). (5 ліпеня 2010). — Газопровод идёт через акваторию Балтийского моря от бухты Портовая (район г.Выборг) до побережья Германии. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 15 кастрычніка 2012.

[7days_2000-8] 7days.ru, Датчанам понравилось строить мосты, 8 июля 2000

[9] Интерфакс, Данию и Германию соединит 19-километровый мост через Балтийское море, 29 июня 2007 года Архівавана 12 лістапада 2007.