Швецыя

Карале́ўства Шве́цыя (швед. ), Шве́цыя (швед. Sverige) — краіна на поўначы Еўропы. Знаходзіцца на Скандынаўскім паўвостраве. Гранічыць з Нарвегіяй на захадзе, Фінляндыяй на паўночным усходзе, мае водныя граніцы з Даніяй, Германіяй і Польшчай на поўдні, Літвой, Латвіяй, Эстоніяй і Расіяй на ўсходзе. З плошчай у 450 тыс. км² Швецыя з’яўляецца трэцяй па велічыні краінай Еўрапейскага Саюза.

Каралеўства Швецыя
шведск.: Konungariket Sverige

Сцяг Швецыі Герб Швецыі
Дэвіз: «För Sverige – I tiden» «За Швецыю — ва ўсе часы»
Гімн: «Du gamla, Du fria»
Заснавана	Каля 900 года
Афіцыйная мова	шведская
Сталіца	Стакгольм
Найбуйнейшыя гарады	Стакгольм, Гётэбарг, Мальмё
Форма кіравання	Спадчынная канстытуцыйная манархія, парламенцкая дэмакратыя
Кароль Прэм'ер-міністр	Карл XVI Густаў Ульф Крыстэрсан
Дзярж. рэлігія	Царква Швецыі (да 2000)
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	54-я ў свеце 449 964 км² 8,67
Насельніцтва • Ацэнка (2010) • Шчыльнасць	9 354 426 чал. (88-я) 21,9 чал./км²
ВУП   • Разам (2008)   • На душу насельніцтва	$358,400 млрд.  (33-ы) $39,600
Этнахаронім	шведы
Валюта	Шведская крона (SEK)
Інтэрнэт-дамены	.se
Код ISO (Alpha-2)	SE
Код ISO (Alpha-3)	SWE
Код МАК	SWE
Тэлефонны код	+46
Часавыя паясы	+1
З 1 ліпеня 2009 года фінская, , саамская, цыганская і ідыш — афіцыйныя мовы меншасцей З 2000 года Царква Швецыі не з'яўляецца дзяржаўнай.

Насельніцтва — каля 9,5 млн чалавек. Сталіца — г. Стакгольм.

У гістарычна-культурным аспекце тэрыторыя Швецыі падзяляецца на тры рэгіёна або зямлі: Гёталанд, Свеаланд і Норланд.

Сучасная Швецыя — канстытуцыйная манархія з высокаразвітой эканомікай. Згодна падлікам ПРААН Швецыя займае 7-е месца ў свеце па ўзроўню развіцця чалавечага патанцыялу.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Швецыі

Пасля раставання ледавіку тэрыторыю Скандынаўскага паўвострава пачалі засяляць прышоўшыя з поўдню плямёны збіральнікаў і паляўнічых. Прыкладна каля 2800 года да н.э. сучасную Швецыю сталі засяляць індаеўрапейскія плямёны. У VI стагоддзі з іх вылучыліся два асноўных: свеі і гёты, пачаўся г. зв. Вендэльскі перыяд, які працягваўся да 800 года. Уладанні свеяў і гётаў падзяляліся на шэраг княстваў, якімі кіравалі конунгі (князі). Найважнейшым культурным і рэлігійным цэнтрам для ўсіх гэтых княстваў была Старая Упсала.

Як суверэнная краіна Швецыя ўзнікла ў Сярэднявеччы. У 17 стагоддзі краіна пашырыла свае ўладанні і стварыла Шведскую імперыю, якая была адной з еўрапейскіх вялікіх дзяржаў у 17 і 18 стагоддзях. Большасць па-заскандынаўскіх тэрыторый Швецыя страціла на працягу 18-19 стагоддзяў. З 1905 Швецыя — нейтральная краіна.

Геаграфія

Асноўны артыкул: Геаграфія Швецыі

Будова паверхні

На тэрыторыі Швецыі можна вылучыць два буйных прыродных раёны — паўночны і паўднёвы. У межах больш узвышанай Паўночнай Швецыі вылучаюцца тры вертыкальныя паясы: верхні, які ўключае ўсходнюю перыферыю Скандынаўскага нагор’я, багатую азёрамі; сярэдні, які ахоплівае плато Норланд з чахлом марэнных адкладаў і тарфянікамі; ніжні — з перавагай марскіх ападкаў на раўнінах уздоўж заходняга берага Батнічнага заліва. У межах паўднёвай часткі краіны адасабляюцца: раўніны Сярэдняй Швецыі, плато Смоланд і раўніны п-ва Сконэ.

Усходнія схілы Скандынаўскага нагор’я перасечаныя шматлікімі шырокімі глыбокімі далінамі, якія месцяць выцягнутыя вузкія азёры. На міжрэччах вялікія плошчы занятыя балотамі. У некаторых далінах маюцца значныя арэалы ўрадлівых глебаў, якія сфармаваліся на дробназярністых пясках і суглінках; яны ў асноўным выкарыстоўваюцца пад пашы. Земляробства ў далінах магчыма прыкладна да вышыні 750 м над у.м.

Плато Норланд характарызуецца згладжаным рэльефам з шырокімі нізіннымі і верхавымі балотамі, што чаргуюцца з камяністымі градамі марэн. Тут засяроджаная пераважная частка лясных рэсурсаў, якімі так славіцца Швецыя. У складзе дрэвастоеў пераважаюць хвоя і елка. Шырыня ляснога пояса вагаецца ад 160 да 240 км, а яго субмерыдыянальная працягласць перавышае 950 км. Гэты аднастайны ландшафт на схілах паўднёвай экспазіцыі перарываецца нешматлікімі фермамі. У паўднёвай частцы пояса, дзе клімат мякчэйшы, фермаў больш. Там жа размешчаныя асноўныя рудныя радовішчы Швецыі.

У перыяд назапашвання пяскоў і глін у раёнах, размешчаных да ўсходу ад плато Норланд, узровень мора размяшчаўся на 135—180 м вышэй, чым у цяперашні час. Затым тут утварыўся пояс прыбярэжных раўнін шырынёй ад 80 да 160 км. Шматлікія рэкі, бягучы са Скандынаўскага сугор’я, перасякаюць гэтыя раўніны, утвараючы глыбокія каньёны, якія славяцца сваёй маляўнічасцю.

Паўночная Швецыя выпрабавала адносна невялікі ўплыў гаспадарчай дзейнасці чалавека і даволі рэдка заселеная.

Паўднёвая Швецыя, наадварот, адрозніваецца высокай шчыльнасцю насельніцтва і высокай канцэнтрацыяй прамысловасці і сельскай гаспадаркі.

Раўніны Сярэдняй Швецыі, складзеныя пераважна марскімі адкладамі, характарызуюцца выраўнаваным рэльефам і ўрадлівымі глебамі. Тут пераважаюць ворныя землі, прыдатныя для машыннай апрацоўкі, і пашы, хоць месцамі захаваліся масівы высокапрадуктыўных лясоў. У гэтым жа раёне размешчаныя чатыры буйных возера — Венерн, Ветэрн, Ельмарэн і Меларэн, злучаныя рэкамі і каналамі ў адзіную водную сістэму.

Плато Смоланд, размешчанае паўднёвей ад раўнін Сярэдняй Швецыі, па асаблівасцях рэльефу і расліннасці мае падабенства з поясам марен і тарфянішчаў Паўночнай Швецыі. Аднак дзякуючы мякчэйшаму клімату Смоланд больш спрыяльны для жыццядзейнасці людзей. Паверхня ў асноўным складзеная марэнамі з перавагай грубазярністых пясчаных і галечных фракцый. Глебы тут малапрыдатныя для земляробства, але на іх растуць хваёвыя і яловыя лясы. Значныя плошчы занятыя тарфянымі балотамі.

Раўніны Сконэ, самай паўднёвай і вельмі маляўнічай часткі Швецыі, амаль цалкам разараныя. Глебы тут вельмі ўрадлівыя, лёгка паддаюцца апрацоўцы і даюць высокія ўраджаі. Раўніны перасякаюцца невысокімі скалістымі камлюкамі, выцягнутымі з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. У мінулым раўніны былі пакрыты густымі лясамі з клёну, бука, дуба, ясеня і іншых шыракалістых парод, якія былі зведзеныя чалавекам.

Клімат

Паколькі тэрыторыя Швецыі мае значную працягласць у субмерыдыянальным кірунку, на поўначы краіны значна халадней і вегетацыйны перыяд карацей, чым на поўдні. Адпаведна адрозніваецца і працягласць дня і ночы. Аднак у цэлым для Швецыі характэрная большая паўтаранасць сонечнага і сухога надвор’я ў параўнанні са шматлікімі іншымі краінамі Паўночна-Заходняй Еўропы, асабліва ўзімку. Нягледзячы на тое, што 15 % краіны размешчана за Паўночным палярным кругам, а ўся яна размяшчаецца паўночней 55° з.ш., дзякуючы ўплыву вятроў, якія дзьмуць з Атлантычнага акіяна, клімат даволі мяккі. Такія кліматычныя ўмовы спрыяльныя для развіцця лясоў, камфортнага пражывання людзей і вядзення больш прадуктыўнай сельскай гаспадаркі, чым у кантынентальных раёнах, размешчаных на тых жа шыротах. На ўсёй тэрыторыі Швецыі зімы зацяжныя, а лета кароткае.

У Лундэ на поўдні Швецыі сярэдняя тэмпература студзеня 0,8 °C, ліпеня 16,4 °C, а сярэдняя гадавая тэмпература 7,2 °C. У Карэсуанда на поўначы краіны якія адпавядаюць паказчыкі −14,5 °C, 13,1 °C і −2,8 °C. На ўсёй тэрыторыі Швецыі штогод выпадае снег, аднак снежны полаг у Сконэ трымаецца ўсяго 47 дзён, тады як у Карэсуанда — 170—190 дзён. Лёдавае покрыва на азёрах у сярэднім захоўваецца 115 дзён на поўдні краіны, 150 дзён у цэнтральных раёнах і не менш 200 дзён — у паўночных. Ля берагоў Батнічнага заліва ледастаў пачынаецца прыблізна ў сярэдзіне лістапада і трымаецца да канца мая. У паўночнай частцы Балтыйскага мора і Батнічным заліве звычайныя туманы.

Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў вагаецца ад 460 мм на в. Готланд у Балтыйскім моры і крайняй поўначы краіны да 710 мм на заходнім узбярэжжы Паўднёвай Швецыі. У паўночных раёнах яна складае 460—510 мм, у цэнтральных — 560 мм, а паўднёвых — некалькі больш за 580 мм. Найбольшая колькасць ападкаў выпадае ў канцы лета (у некаторых месцах выяўлены другі максімум у кастрычніку), найменшая — з лютага па красавік. Лік дзён з штармавымі вятрамі вагаецца ад 20 за год на заходнім узбярэжжы да 8-2 — на ўзбярэжжа Батнічнага заліва.

Водныя рэсурсы

У Швецыі густая рачная сетка. Рэкі маюць важнае гаспадарчае значэнне, вызначаюцца хуткім цячэннем, шырока выкарыстоўваюцца для вытворчасці энергіі, вядзецца сплаў лесу. Самыя буйныя азёры — Венерн (5545 км²), Ветэрн (1898 км²), Меларэн (1140 км²) і Ельмарэн (479 км²) — суднаходныя і з’яўляюцца важнай транспартнай сістэмай краіны, па іх ажыццяўляюцца грузавыя перавозкі. Шматлікія вузкія выцягнутыя азёры «пальцападобнай формы» у гарах Швецыі служаць пераважна для лесасплаву. Выключнай маляўнічасцю адрозніваецца возера Сільян, размешчанае ў гістарычным цэнтры шведскай дзяржавы.

Сярод шматлікіх каналаў Швецыі найбольшае значэнне мае Гёта-канал, які злучае буйныя азёры краіны Венерн і Ветэрн. Дзякуючы гэтаму каналу ажыццяўляецца сувязь паміж важнымі прамысловымі цэнтрамі — Стакгольмам (на ўсходзе), Гётэбаргам (на паўднёва-заходнім узбярэжжы), Ёнчэпінгам (ля паўднёвага ўскрайку воз. Ветэрн) і шматлікімі іншымі гарадамі Сярэдняй Швецыі.

Расліннасць і жывёльны свет

Паводле характару прыроднай расліннасці ў Швецыі вылучаюць пяць асноўных раёнаў, прымеркаваных да вызначаных шыротных зон: 1) альпійскі раён, аб’ядноўвае самыя паўночныя і самыя ўзнятыя мясцовасці, з перавагай маляўнічага нізкатраўя і карлікавых форм хмызнякоў; 2) раён бярозавага крывалесся, дзе растуць прысадзістыя дрэўцы з моцна скрыўленымі стваламі — пераважна бяроза, радзей асіна і рабіна; 3) паўночны раён хвойных лясоў (самы буйны ў краіне) — з перавагай хвоі і елкі; 4) паўднёвы раён хвойных лясоў (у значнай ступені зведзеных); да хвойных парод прымешваюцца дуб, ясень, вяз, ліпа, клён і іншыя шыракалістыя пароды; 5) раён букавых лясоў (амаль не захаваліся); у гэтых лясах нараўне з букам сустракаюцца дуб, алешына і месцамі хвоя. Акрамя таго, распаўсюджаная азанальная расліннасць. Вакол азёр расце пышная лугавая расліннасць, месцамі распаўсюджаныя балоты са спецыфічнай флорай. На ўзбярэжжа Батнічнага заліва і Балтыйскага мора распаўсюджаныя галафітныя супольнасці (расліны, якія растуць на засоленых грунтах).

У Швецыі сустракаюцца такія насельнікі лясоў, як лось, буры мядзведзь, расамаха, рысь, лісіца, куніца, вавёрка, заяц-бяляк. Амерыканская норка і андатра былі завезеныя з Паўночнай Амерыкі некалькі дзесяцігоддзяў назад для гадоўлі ў пушных гаспадарках, але некаторыя асобіны збеглі і ўтварылі ў прыродзе жыццяздольныя папуляцыі, хутка распаўсюдзіліся і выцеснілі шэраг мясцовых відаў жывёл з іх экалагічных ніш. На поўначы Швецыі захаваўся дзікі паўночны алень. Па берагах мораў і азёр гняздуюцца качкі, гусакі, лебедзі, гарбаткі, крачкі і іншыя птушкі. У рэках водзяцца ласось, , акунь, на поўначы — харыус.

Дзяржаўны лад і палітыка

Асноўны артыкул: Дзяржаўны лад Швецыі

Асноўны артыкул: Знешняя палітыка Швецыі

Насельніцтва

Насельніцтва Швецыі складае каля 9,5 млн чалавек, шчыльнасць невялікая (21 чалавек на км²), больш населены поўдзень краіны. Каля 85 % насельніцтва жыве ў гарадах. Сталіца Швецыі і найбуйнейшы горад — Стакгольм, у якім пражывае 1,3 млн чалавек (разам з прыгарадамі — да 2 млн чалавек).

Вядомыя асобы

• Астрыд Ліндгрэн

Гл. таксама

• Астравы Швецыі
• Шведскі пашпарт
• Hedningarna
• Husqvarna
• Рака Этран
• H&M

Спасылкі

• Андрэй Расінскі «Пясочны гадзіннік» Швецыі Архівавана 2 чэрвеня 2009.
• Volvonews Архівавана 30 лістапада 2019.
• Сайт пасольства Швецыі ў Беларусі