Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
«Вечная мерзлата» (шматгадовая крыялітазона, шматгадовая мерзлата) — частка крыялітазоны, якая характарызуецца адсутнасцю перыядычнага адтайвання. Агульнай плошчай 35 млн км². Распаўсюджваецца з поўначы Аляскі, Канады, Еўропы, Азіі да астравоў Паўночнага Ледавітага акіяна. Раёны шматгадовай мерзлаты — верхняя частка зямной кары, тэмпература якой доўгі час (ад 2-3 гадоў да тысячагоддзяў) не падымаецца вышэй за 0 °C. У зоне шматгадовай мерзлаты грунтавыя воды знаходзяцца ў выглядзе лёду, яе глыбіня часам перавышае 1 000 метраў.
Распаўсюджанасць і вывучэнне
Шматгадовая мерзлата (агульнапрынятае назва — вечная мерзлата, «шматгадовай» вечную мерзлату ўпершыню пачала называць пецярбургская геаграфічная навуковая школа) — з'ява глабальнага маштабу, яна займае не менш за 25 % плошчы ўсёй сушы зямнога шара. Мацярык, дзе вечная мерзлата адсутнічае цалкам — гэта Аўстралія, у Афрыцы магчыма яе наяўнасць толькі ў высакагорных раёнах. Значная частка сучаснай шматгадовай мерзлаты ўспадкавана ад апошняй ледніковай эпохі, і цяпер яна павольна змяншаецца. Змест лёду ў прамерзлых пародах вар'іруецца ад некалькіх да 90 %. У шматгадовай мерзлаце могуць ўтварыцца паклады газавых гідратаў, напрыклад — гідрату метану.
Адно з першых апісанняў шматгадовай мерзлаты было зроблена рускімі землепраходнікамі XVII стагоддзя, якія скаралі абшары Сібіры. Упершыню на незвычайны стан глебы звярнуў увагу казак Я. Святагор, а больш падрабязна вывучылі першапраходнікі з экспедыцый, арганізаваных Сямёнам Дзяжнёвым і Іванам Рабровым. У спецыяльных лістах да рускага цара яны засведчылі наяўнасць асаблівых тайговых зон, дзе нават у самы разгар лета глеба адтае максімум на два аршыны. Ленскі ваяводы П. Галавін і М. Глебаў ў 1640 годзе паведамлялі: "Зямля, спадару, і сярод лета ўся не растайвае». У 1828 г. Фёдар Шаргін пачаў праходку шахты ў Якуцку. За 9 гадоў была дасягнута глыбіня 116,4 м. Шахта Шаргіна ішла ўвесь час у мёрзлых грунтах, не выявіла ніводнага ваданоснага гарызонту. У 40-х гадах XIX-га стагоддзя А. Ф. Мідэндорф памерыў тэмпературу да глыбіні 116 м. З гэтага часу пытанне пра існаванне «вечнай мерзлаты» ўжо сур'ёзна не ўздымалася.
Тэрмін «вечная мерзлата», як спецыфічная геалагічная з'ява, быў уведзены ў навуковы ўжытак ў 1927 годзе заснавальнікам школы савецкіх мярзлотазнаўцаў М. І. Сумгіным. Ён вызначаў яго, як мерзлату глебы, якая бесперапынна існуе ад 2 гадоў да некалькіх тысячагоддзяў. Слова «мерзлата» пры гэтым выразнага вызначэння не мела, што і прывяло да выкарыстання паняцця ў розных значэннях. Пасля тэрмін неаднаразова падпадаў крытыцы і былі прапанаваны альтэрнатыўныя тэрміны: «шматгадовамерзлыя горныя пароды» і «шматгадовая крыялітазона», аднак яны не атрымалі шырокага распаўсюджвання. Па працягласці існавання мерзлага стану парод прынята падпадзяляць «радавое» паняцце «мёрзлыя пароды» на тры краявідныя паняцці:
- караткачасовамёрзлыя пароды (гадзіны, суткі),
- сезоннамёрзлыя пароды (месяцы),
- шматгадовамёрзлыя пароды (гады, сотні і тысячы гадоў).
Паміж гэтымі катэгорыямі могуць быць прамежкавыя формы і ўзаемныя пераходы. Напрыклад, сезонномерзлая парода можа не пратаяць на працягу лета і праіснаваць некалькі гадоў. Такія формы мёрзлай пароды называюцца «пералеткамі».
65 % тэрыторыі Расіі — раёны шматгадовай мерзлаты. Найбольш шырока яна распаўсюджана ва Усходняй Сібіры і Забайкаллі.
Самая глыбокая мяжа шматгадовай мерзлаты адзначаецца ў вярхоўях ракі Вілюі ў Якуціі. Рэкордная глыбіня залягання шматгадовай мерзлаты — 1370 метраў — зафіксавана ў лютым 1982 года.
Улік шматгадовай мерзлаты неабходны пры правядзенні будаўнічых, геолагаразведачных і іншых работ на Поўначы.
Шматгадовая мерзлата стварае мноства праблем, але ад яе ёсць і карысць. Вядома, што ў ёй можна вельмі доўга захоўваць прадукты. Пры распрацоўцы паўночных радовішчаў мерзлата, з аднаго боку, моцна перашкаджае, так як мёрзлыя пароды валодаюць высокай трываласцю, што абцяжарвае здабычу. З іншага боку, менавіта дзякуючы мерзлаце, якая цэментуе пароды, атрымалася весці распрацоўку кімберлітавымі трубкамі ў Якуціі ў кар'ерах — напрыклад, кар'ер трубкі Удалая — з амаль стромымі сценамі.
| Глыбіня прамярзання пры сярэдніх адмоўных тэмпературах на працягу: | |
|---|---|
| Час (у год.) | Глыбіня мерзлаты (м) |
| 1 | 4,44 |
| 350 | 79,9 |
| 3500 | 219,3 |
| 35000 | 461,4 |
| 100000 | 567,8 |
| 225000 | 626,5 |
| 775000 | 687,7 |
Глебы раёнаў шматгадовай мерзлаты
У глебах, размешчаных у зоне працяглай сезоннай або пастаяннай мерзлаты, працякае комплекс своеасаблівых працэсаў, звязаных з уплывам нізкіх тэмператур. Над мерзлым пластом, які з'яўляецца водатрывалым, з прычыны каагуляцыі арганічных рэчываў можа адбывацца назапашванне гумусу, так званая надмярзлотная рэгенерацыя перагною, надмярзлотнае аглееванне нават пры невялікай гадавой колькасці ападкаў. Фарміраванне пластоў лёду (шліраў) у глебе прыводзіць да разрыву капіляраў, з прычыны чаго спыняецца падцягванне вільгаці з надмярзлотных гарызонтаў да карэннага заселенага пласта. Наяўнасцю мёрзлага пласта выкліканы цэлы шэраг механічных змяненняў у глебавым профілі, такіх, як крыятурбацыя — перамешванне глебавай масы пад уплывам розніцы тэмператур, соліфлюкцыя — спаўзанне насычанай вадой глебавай масы са схілаў па мёрзлым пласце. Гэтыя з'явы асабліва шырока распаўсюджаны ў тундравай зоне. З крыягеннымі дэфармацыямі звязваюць характэрны для тундраў грудкавата-западзісты рэльеф (чаргаванне грудоў пучэня і тэрмакарставыя западзіны), а таксама ўтварэнне плямістых тундраў.
Пад дзеяннем марозу адбываецца крыягеннае аструктураванне глебы. Адмоўныя тэмпературы спрыяюць пераходу прадуктаў глебаўтварэння ў больш кандэнсаваныя формы, і гэта рэзка запавольвае іх рухомасць. Мярзлотная каагуляцыя калоідаў абумаўлівае ажалязненне тайговых глеб. З уплывам крыягенных з'яў некаторыя даследчыкі звязваюць ўзбагачэнне крэмнекіслатой сярэдняй часткі профілю падзолістых глеб, разглядаючы бялявую прысыпку як вынік мярзлотнай дыферэнцыяцыі плазмы і шкілета глебы.
Гл. таксама
- Газавыя гідраты
- Тундра
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Artykul vymagae praverki arfagrafii Udzelnik yaki pastaviy shablon ne pakinuy tlumachennyay Magchymy mashynny peraklad uzhyvanne nenarmatyynaga pravapisu abo leksiki Dlya praverki yosc admyslovyya pragramy Vechnaya merzlata shmatgadovaya kryyalitazona shmatgadovaya merzlata chastka kryyalitazony yakaya haraktaryzuecca adsutnascyu peryyadychnaga adtajvannya Agulnaj ploshchaj 35 mln km Raspaysyudzhvaecca z poynachy Alyaski Kanady Eyropy Azii da astravoy Paynochnaga Ledavitaga akiyana Rayony shmatgadovaj merzlaty verhnyaya chastka zyamnoj kary temperatura yakoj doygi chas ad 2 3 gadoy da tysyachagoddzyay ne padymaecca vyshej za 0 C U zone shmatgadovaj merzlaty gruntavyya vody znahodzyacca y vyglyadze lyodu yae glybinya chasam peravyshae 1 000 metray Abaznachenni fiyaletavy rayony shmatgadovaj merzlaty y paynochnym payshar i sini rayony pramyarzannya gleby bolsh chym na 15 sutak u godze chyrvony rayony pramyarzannya gleby mensh chym na 15 sutak u godze sucelnaya liniya myazha voblasci sezonnaga snezhnaga pokryvaRaspaysyudzhanasc i vyvuchenneShmatgadovaya merzlata agulnaprynyatae nazva vechnaya merzlata shmatgadovaj vechnuyu merzlatu ypershynyu pachala nazyvac pecyarburgskaya geagrafichnaya navukovaya shkola z yava glabalnaga mashtabu yana zajmae ne mensh za 25 ploshchy ysyoj sushy zyamnoga shara Macyaryk dze vechnaya merzlata adsutnichae calkam geta Aystraliya u Afrycy magchyma yae nayaynasc tolki y vysakagornyh rayonah Znachnaya chastka suchasnaj shmatgadovaj merzlaty yspadkavana ad aposhnyaj lednikovaj epohi i cyaper yana pavolna zmyanshaecca Zmest lyodu y pramerzlyh parodah var iruecca ad nekalkih da 90 U shmatgadovaj merzlace moguc ytvarycca paklady gazavyh gidratay napryklad gidratu metanu Adno z pershyh apisannyay shmatgadovaj merzlaty bylo zroblena ruskimi zemleprahodnikami XVII stagoddzya yakiya skarali abshary Sibiry Upershynyu na nezvychajny stan gleby zvyarnuy uvagu kazak Ya Svyatagor a bolsh padrabyazna vyvuchyli pershaprahodniki z ekspedycyj arganizavanyh Syamyonam Dzyazhnyovym i Ivanam Rabrovym U specyyalnyh listah da ruskaga cara yany zasvedchyli nayaynasc asablivyh tajgovyh zon dze navat u samy razgar leta gleba adtae maksimum na dva arshyny Lenski vayavody P Galavin i M Glebay y 1640 godze pavedamlyali Zyamlya spadaru i syarod leta ysya ne rastajvae U 1828 g Fyodar Shargin pachay prahodku shahty y Yakucku Za 9 gadoy byla dasyagnuta glybinya 116 4 m Shahta Shargina ishla yves chas u myorzlyh gruntah ne vyyavila nivodnaga vadanosnaga garyzontu U 40 h gadah XIX ga stagoddzya A F Midendorf pameryy temperaturu da glybini 116 m Z getaga chasu pytanne pra isnavanne vechnaj merzlaty yzho sur yozna ne yzdymalasya Termin vechnaya merzlata yak specyfichnaya gealagichnaya z yava byy uvedzeny y navukovy yzhytak y 1927 godze zasnavalnikam shkoly saveckih myarzlotaznaycay M I Sumginym Yon vyznachay yago yak merzlatu gleby yakaya besperapynna isnue ad 2 gadoy da nekalkih tysyachagoddzyay Slova merzlata pry getym vyraznaga vyznachennya ne mela shto i pryvyalo da vykarystannya panyaccya y roznyh znachennyah Paslya termin neadnarazova padpaday krytycy i byli prapanavany alternatyynyya terminy shmatgadovamerzlyya gornyya parody i shmatgadovaya kryyalitazona adnak yany ne atrymali shyrokaga raspaysyudzhvannya Pa pracyaglasci isnavannya merzlaga stanu parod prynyata padpadzyalyac radavoe panyacce myorzlyya parody na try krayavidnyya panyacci Kar er trubki Udalayakaratkachasovamyorzlyya parody gadziny sutki sezonnamyorzlyya parody mesyacy shmatgadovamyorzlyya parody gady sotni i tysyachy gadoy Pamizh getymi kategoryyami moguc byc pramezhkavyya formy i yzaemnyya perahody Napryklad sezonnomerzlaya paroda mozha ne pratayac na pracyagu leta i praisnavac nekalki gadoy Takiya formy myorzlaj parody nazyvayucca peraletkami 65 terytoryi Rasii rayony shmatgadovaj merzlaty Najbolsh shyroka yana raspaysyudzhana va Ushodnyaj Sibiry i Zabajkalli Samaya glybokaya myazha shmatgadovaj merzlaty adznachaecca y vyarhoyyah raki Vilyui y Yakucii Rekordnaya glybinya zalyagannya shmatgadovaj merzlaty 1370 metray zafiksavana y lyutym 1982 goda Ulik shmatgadovaj merzlaty neabhodny pry pravyadzenni budaynichyh geolagarazvedachnyh i inshyh rabot na Poynachy Shmatgadovaya merzlata stvarae mnostva prablem ale ad yae yosc i karysc Vyadoma shto y yoj mozhna velmi doyga zahoyvac pradukty Pry raspracoycy paynochnyh radovishchay merzlata z adnago boku mocna perashkadzhae tak yak myorzlyya parody valodayuc vysokaj tryvalascyu shto abcyazharvae zdabychu Z inshaga boku menavita dzyakuyuchy merzlace yakaya cementue parody atrymalasya vesci raspracoyku kimberlitavymi trubkami y Yakucii y kar erah napryklad kar er trubki Udalaya z amal stromymi scenami Glybinya pramyarzannya pry syarednih admoynyh temperaturah na pracyagu Chas u god Glybinya merzlaty m 1 4 44350 79 93500 219 335000 461 4100000 567 8225000 626 5775000 687 7Gleby rayonay shmatgadovaj merzlaty U glebah razmeshchanyh u zone pracyaglaj sezonnaj abo pastayannaj merzlaty pracyakae kompleks svoeasablivyh pracesay zvyazanyh z uplyvam nizkih temperatur Nad merzlym plastom yaki z yaylyaecca vodatryvalym z prychyny kaagulyacyi arganichnyh rechyvay mozha adbyvacca nazapashvanne gumusu tak zvanaya nadmyarzlotnaya regeneracyya peragnoyu nadmyarzlotnae agleevanne navat pry nevyalikaj gadavoj kolkasci apadkay Farmiravanne plastoy lyodu shliray u glebe pryvodzic da razryvu kapilyaray z prychyny chago spynyaecca padcyagvanne vilgaci z nadmyarzlotnyh garyzontay da karennaga zaselenaga plasta Nayaynascyu myorzlaga plasta vyklikany cely sherag mehanichnyh zmyanennyay u glebavym profili takih yak kryyaturbacyya perameshvanne glebavaj masy pad uplyvam roznicy temperatur soliflyukcyya spayzanne nasychanaj vadoj glebavaj masy sa shilay pa myorzlym plasce Getyya z yavy asabliva shyroka raspaysyudzhany y tundravaj zone Z kryyagennymi defarmacyyami zvyazvayuc harakterny dlya tundray grudkavata zapadzisty relef chargavanne grudoy puchenya i termakarstavyya zapadziny a taksama ytvarenne plyamistyh tundray Pad dzeyannem marozu adbyvaecca kryyagennae astrukturavanne gleby Admoynyya temperatury spryyayuc perahodu praduktay glebaytvarennya y bolsh kandensavanyya formy i geta rezka zapavolvae ih ruhomasc Myarzlotnaya kaagulyacyya kaloiday abumaylivae azhalyaznenne tajgovyh gleb Z uplyvam kryyagennyh z yay nekatoryya dasledchyki zvyazvayuc yzbagachenne kremnekislatoj syarednyaj chastki profilyu padzolistyh gleb razglyadayuchy byalyavuyu prysypku yak vynik myarzlotnaj dyferencyyacyi plazmy i shkileta gleby Gl taksamaGazavyya gidraty Tundra