У паняцця ёсць і іншыя значэнні гл Вілія значэнні Ві лія або Вялля Ві лля літ Neris Нярыс рака ў Беларусі і Літве правы

Ві́лія, або Вялля́, Ві́лля (літ.: Neris — Нярыс) — рака ў Беларусі і Літве, правы прыток Нёмана.

Вілія
бел. Вілія, літ. Neris
Рака Вілія ў Беларусі
Характарыстыка
Даўжыня	498 км
Басейн	56 100 км²
Расход вады	186 м³/с
Вадацёк
Выток
• Месцазнаходжанне	каля в. Вялікае Поле, Докшыцкі раён
• Каардынаты	54°41′23″ пн. ш. 27°52′03″ у. д.^HGЯO
Вусце	Нёман
• Каардынаты	54°54′01″ пн. ш. 23°52′19″ у. д.^HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма	Нёман → Балтыйскае мора
Краіны	Беларусь Літва

выток вусце
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Нёман (Нямунас) і Вілія (Нярыс) у **Каўнасе**.

Даўжыня 498 км, у т.л. тэрыторыі на Беларусі — 264 км. Плошча вадазбору 25,1 тыс. км², у т.л. на тэрыторыі Беларусі — 11 тыс. км². Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,3 ‰. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 186 м³/с.

Назва

«Вілія»

У заходнярускіх летапісах назва фігуруе ў форме «Велья», якая праз прамежкавую форму *Vъlьja ад адпачатнай балцкай формы Vilija. Форма «Велья» (Новый город на Вельи противъ Шатеевъ) зафіксавана ў грамаце Ягайлы Скіргайле 1387 года. Фактычна форма «Велья» была адзінай прынятай у дзяржаўным справаводстве часоў ВКЛ.

Назву Vilija таксама маюць дзве ракі на тэрыторыі Літвы, назву «Вілія» — тры ракі на правабярэжжы Прыпяці (прытокі прыпяцкай ракі Гарынь і дняпроўскай ракі Цецераў), дзе гэтая назва прызнаецца балцкай назоўнай спадчынай. На першых вядомых картах з тэрыторыяй ВКЛ (1539, 1589) фіксуецца назва Вілія.

Ад індаеўрапейскага *ṷel- «круціць, віць, каціць». Ад яго таксама назва ракі Вільня, што звязаная з літоўскімі vilnià [= вільня́], vilnė, vilnis «хваля», vilnyti «хвалявацца, ісці хвалямі; наплываць (хвалямі)».

Рачныя назвы Вілія, Вільня матываваныя хуткаплыннасцю ракі, якая хутка «накатвае» хвалямі.

Таго ж паходжання і корань Val- са значэннем «валіць, навальвацца, прыбываць», які ў балцкай рачной назве Валажода «Хуткая плынь» (прытокі прыпяцкай Пцічы і бярэзінскай Мяны).

Па сёння ў народным ужытку беларусаў засведчаная форма назвы «Вялля».

«Нярыс»

«Літоўскі» варыянт назвы Нярыс (Neris) у форме Nere засведчаны ўжо ў 1260 годзе і даволі часты ў XIV стагоддзі ў крыжацкіх запісах — de Nere (1260), Nerge (1340), Nerga (1361), Nerye (1377, 1391, 1404), Niaris (пачатак XIX ст.). Аўтахтоны Гервяцкага краю таксама ў маўленні аддаўна ўжываюць форму назвы Neris. Канстанцін Тышкевіч у кнізе «Вілія і яе берагі» (1871) адзначаў, што назва Вілія рэзка пераходзіць у Нярыс у раёне Кернава. У 1939 годзе, з пераходам Вільні і Віленшчыны да Літвы, назва з-пад Кернава распаўсюдзілася да беларускай мяжы і стала пісацца на картах. Кніга Канстанціна Тышкевіча «Вілія і яе берагі», пры перавыданні ў сучаснай Літве выйшла пад назвай «Нярыс і яе берагі».

Ад варыянту вілейскай назвы Нярыс на працягу ўсяго цячэння ракі, пачынаючы ад Смаргоні, утвораныя тапонімы, якія ў літоўскім асяроддзі гучаць як Paneriai: Панара (паміж Смаргонню і Барунамі), Панарцы (на Віліі ніжэй за Міхалішкі), на літоўскім адрэзку Віліі — на тэрыторыі Вільні і ніжэй за яе з двух бакоў Кернава.

Пачатак называння Віліі назвай тыпу Neris геаграфічна звязваюць з прытокам у Вілію ракі Нарачанкі (цячэ з возера Нарач). У яе назве той самы корань Nar- / Ner-, ад літоўскага nerti «ныраць», narus «ныркі» (семантыка назвы звязаная з глыбінёй). Мяркуецца, што адпачатна Віліяй верхняе цячэнне ракі называлі верхневілейскія балцкія плямёны.

На ўсходзе старабалцкай тэрыторыі той жа корань Ner- у гідронімах тыпу Няропля, Няруса (прыток Дзясны), Нерата (возера ля дзвінскай ракі Таропы), Нераста (рака на Павоччы).

Агульнае

Пачынаецца з невялікага балота за 1 км на паўночны ўсход ад вёскі Вялікае Поле Докшыцкага раёна, перасякае мяжу з Літвой за 2 км на паўночны захад ад вёскі Жарнэлі Астравецкага раёна, упадае ў Нёман на тэрыторыі Літвы каля Каўнаса. На рацэ створана Вілейскае вадасховішча, частка вады якога па Вілейска-Мінскай воднай сістэме перапампоўваецца ў раку Свіслач.

Рэжым адрозніваецца інтэнсіўным веснавым разводдзем (каля 45 % гадавога сцёку) і нізкім стаяннем вады ў летнюю межань. Пасля здачы ў эксплуатацыю Вілейскага вадасховішча ўзроўневы і сцёкавы рэжым плаціны ў межах Беларусі зарэгуляваны. Замярзае ў верхнім цячэнні ў пачатку снежня, у сярэднім і ніжнім — у канцы снежня — пачатку студзеня, крыгалом у 2-й палове сакавіка ад вусця да вярхоўя. Сярэдняя тэмпература вады летам 18—20 °C, найбольшая ў ліпені (27,9 °C, 1956).

Даліна звілістая, добра распрацаваная, у верхнім цячэнні шырынёй 1—3 км, бліжэй да вусця звужаецца да 0,2—0,4 км. Амаль на ўсім працягу тэрасы. Пойма ў верхнім цячэнні ў асноўным забалочаная, шырыня яе 200—400 м, ніжэй перарывістая, шырынёй 50— 70 м, месцамі да 600 м; на ўчастку паміж вёскамі Стахі і Раздоры Вілейскага раёна шмат старыц.

Рэчышча ў вярхоўі моцназвілістае, шырыня яго ад 1 м да 2 м, каля вусця Ушы 40—60 м (месцамі да 100 м), да ўпадзення Балошынкі 60—70 м; шмат астравоў, адмелін, асяродкаў, трапляюцца парожыстыя ўчасткі. Берагі стромкія, у вярхоўі тарфяністыя. Веснавое разводдзе пачынаецца ў канцы сакавіка і доўжыцца каля 50 сутак.

Тэрыторыя басейна Віліі ўтварае гістарычную вобласць Павілле.

Выток

Згодна з этнаграфічнымі запісамі, выток Віліі мясцовымі жыхарамі лакалізуецца «ад Сцёп-каміня», з балаціны з назвай «Засцеб’е».

На карце канца XVI стагоддзя на месцы цяперашняга верхавога балота «Засцеб’е» адлюстраванае прадаўгаватае возера, з якога, як мяркуецца, даўней і пачыналася Вілія.

Сцёп-камень (або Сцёб-камень) — вертыкальна пастаўлены ў няпамятныя часы на вытоках Віліі камень тыпу менгіра. Яго назва звязаная з балцкім *stabas «камень» і найверагодней адпачатна гучала проста як «Ста́бас», што значыла «Камень». На ўсходзе старабалцкай тэрыторыі той жа корань у балцкіх рачных назвах тыпу Стабна «Каменная (рака)».

Камень «Стабас» — духоўна-матэрыяльная спадчына верхневілейскіх балцкіх плямёнаў, якія ўшаноўвалі вытокі Віліі. Таксама мяркуюць, што яго сакральна-абрадавая функцыя магла датычыцца ўсёй мясціны водападзелу, з якой у розныя бакі расцякаюцца рэкі, бо недалёка ад Сцёп-каменя таксама пачынаюцца прытокі верхняга цячэння Бярэзіны.

Можна меркаваць, што вертыкальная пастаўленасць каменя «Стабас», які некалі стаяў на беразе разлеглага верхавога возера, надавала яму значэнне Восі, Слупа, што забяспечваў сувязь паміж светамі, чалавечым і падземным (у арыентаваным на хтанічнасць светапоглядзе), або нябесным і зямным (у светапоглядзе з большай роляй нябеснай, светлавой сакральнасці).

Асноўныя прытокі

Справа: Сэрвач, Нарач, Страча, , Швянтойі, Сластаўка. Злева: Дзвінаса, Ілія, Уша, Сянканка, Ашмянка, Смердзія. Амаль усе прытокі Віліі каналізаваныя. Усяго ў басейне ракі больш за 40 каналаў агульнай даўжынёй каля 300 км.

На рацэ

Гарады: Вілейка, Вільня, Каўнас (у вусці). Зоны адпачынку: Вілейка, Плёсы; Помнікі прыроды: . Водзяцца: шчупак, акунь, плотка, лешч, лінь, карась, верхаводка, гусцяра; каштоўныя — судак, , галавень, стронга ручаёвая, падуст, сом, мянтуз, вугор.

Заўвагі

Упадае ў паўднёвы заліў Вілейскага вадасховішча, перад будаўніцтвам вадасховішча ўпадала непасрэдна ў Вілію.

Крыніцы

Вынікі пошуку «Вільля» — Вікікрыніцы (бел.). be.wikisource.org. Праверана 26 лістапада 2023.
В. Н. Топоров. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. Москва, 1980. С. 16, 17.
K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1958. C. 519.
A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 382—384.
О. Н. Трубачев. Труды по этимологии: Слово. История. Культура. Т. 4. Москва, 2009. С. 645.
https://kolamap.ru/img/1539/i.jpg
https://imago.by/map/mdl/540-1589mdl-strubich.html
J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1140—1143.
A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 384.
V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 923.
Вілейка. Вілія. Вялля
V. Vaitkevičius. Neris: 2007 metų ekspedicija. Antra knyga. Vilnius, 2012. C. 203, 227.
Polona (польск.). polona.pl. Праверана 9 красавіка 2025.
Konstanty / Tiškevičius Tyszkiewicz. Neris ir jos krantai : hidrografiniu, istoriniu, archeologiniu ir etnografiniu požiūriu. — Vilnius : Mintis, 2013.
V. Vaitkevičius. Vilija-Neris: vardo istorijos vingiai // Liaudies kultūra. 2005. Nr. 6 (105). C. 12—15.
Р. А. Агеева. Гидронимия Русского Северо-Запада как источник культурно-исторической информации. Москва, 2004. С. 193.
Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. — Москва, 1976. — С. 137.
Звяруга Я. Г. Беларускае Павілле у жалезным веку і раннім сярэднявякоўі Архівавана 29 лістапада 2014. // Матэрыялы па археалогіі Беларусі, вып. 10. Мінск, ДНУ «Інстытут гісторыі НАН Беларусі», 2005
V. Vaitkevičius. Neris: 2007 metų ekspedicija. Pirma knyga. Vilnius, 2009. C. 52—53.
В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 209.
Кашкурэвіч Т. Касмаграфія і тапаграфія ў крыўскіх легендах пра камяні-краўцы ды пра паходжанне рэк Вялля (Нярыс) і Бярэзіна // Druvis. 2005, № 1. С. 37-46.

Літаратура

Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вілія
Звяруга Я. Г. Беларускае Павілле у жалезным веку і раннім сярэднявякоўі Архівавана 29 лістапада 2014.// Матэрыялы па археалогіі Беларусі, вып. 10. — Мінск, ДНУ «Інстытут гісторыі НАН Беларусі», 2005
Лойка П. Унутраная палітыка ВКЛ (XIV — сярэдзіна XV ст.) // Бібліятэка гістарычных артыкулаў.
Мястэчка Буйвіды над Віліяй атрымала герб Архівавана 6 сакавіка 2016. // Рэгіянальная газета
Экспедыцыя — не паўтарэнне пройдзенага Архівавана 4 сакавіка 2016. // Рэгіянальная газета
Вяз, з вышыні якога бачныя адразу тры гарады — Маладзечна, Вілейку і Смаргонь Архівавана 18 сакавіка 2017. // Рэгіянальная газета

[22] Упадае ў паўднёвы заліў Вілейскага вадасховішча, перад будаўніцтвам вадасховішча ўпадала непасрэдна ў Вілію.

[1] Вынікі пошуку «Вільля» — Вікікрыніцы (бел.). be.wikisource.org. Праверана 26 лістапада 2023.

[2] В. Н. Топоров. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. Москва, 1980. С. 16, 17.

[3] K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1958. C. 519.

[4] A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 382—384.

[5] О. Н. Трубачев. Труды по этимологии: Слово. История. Культура. Т. 4. Москва, 2009. С. 645.

[6] ttps://kolamap.ru/img/1539/i.jpg

[7] ttps://imago.by/map/mdl/540-1589mdl-strubich.html

[8] J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1140—1143.

[9] A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 384.

[10] V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 923.

[11] Вілейка. Вілія. Вялля

[12] V. Vaitkevičius. Neris: 2007 metų ekspedicija. Antra knyga. Vilnius, 2012. C. 203, 227.

[13] Polona (польск.). polona.pl. Праверана 9 красавіка 2025.

[14] Konstanty / Tiškevičius Tyszkiewicz. Neris ir jos krantai : hidrografiniu, istoriniu, archeologiniu ir etnografiniu požiūriu. — Vilnius : Mintis, 2013.

[15] V. Vaitkevičius. Vilija-Neris: vardo istorijos vingiai // Liaudies kultūra. 2005. Nr. 6 (105). C. 12—15.

[16] Р. А. Агеева. Гидронимия Русского Северо-Запада как источник культурно-исторической информации. Москва, 2004. С. 193.

[17] Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. — Москва, 1976. — С. 137.

[18] Звяруга Я. Г. Беларускае Павілле у жалезным веку і раннім сярэднявякоўі Архівавана 29 лістапада 2014. // Матэрыялы па археалогіі Беларусі, вып. 10. Мінск, ДНУ «Інстытут гісторыі НАН Беларусі», 2005

[19] V. Vaitkevičius. Neris: 2007 metų ekspedicija. Pirma knyga. Vilnius, 2009. C. 52—53.

[20] В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 209.

[21] Кашкурэвіч Т. Касмаграфія і тапаграфія ў крыўскіх легендах пра камяні-краўцы ды пра паходжанне рэк Вялля (Нярыс) і Бярэзіна // Druvis. 2005, № 1. С. 37-46.