Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік які паставіў шаблон тлумачыць яго так былі знойдзены машынна перакладзеныя

Жанна д’Арк (сучасн. фр.: Jeanne d'Arc; 6 студзеня 1412 — 30 мая 1431) — нацыянальная гераіня Францыі, адна з галоўных камандуючых французскіх войскаў у Стагадовай вайне. Трапіўшы ў палон да бургундцаў, была перададзена ангельцам, асуджана як ератычка і . Пасля была рэабілітавана і кананізавана — прылічана .

Жанна д’Арк

Дата нараджэння	каля 1412
Месца нараджэння	Домрэмі-ла-Пусель^[d], Duchy of Bar^[d], Каралеўства Францыя
Дата смерці	30 мая 1431
Месца смерці	Руан, Нармандыя, Dual monarchy of England and France^[d]
Шануецца	Каталіцкая царква
Беатыфікавана	18 красавіка 1909, у Саборы Парыжскай Божай Маці Папам рымскім Піям X
Кананізавана	16 мая 1920, у Саборы Святога Пятра Папам рымскім Бенедыктам XV
У ліку	каталіцкі святы
Дзень памяці	30 мая
Заступніца	Францыі ; пакутнікаў; ваеннапалонных; ваяроў; людзей, абсмеяных за сваю пабожнасць; вязняў; салдат.
Бацька	Jacques d'Arc^[d]
Маці	Isabelle Romée^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Францыя ў эпоху Жанны д’Арк

Стагадовая вайна пачалася ў 1337 годзе з нападу на Францыю англійскага караля Эдуарда III, які заявіў пра свае правы на французскі прастол. Аж да 1415 года вайна ішла са зменным поспехам: французы цярпелі жорсткія паразы, але ўсё ж ім удавалася трымаць пад кантролем значную частку краіны і нават часамі адваёўваць некаторыя тэрыторыі. Але ў 1415 годзе сітуацыя для французаў рэзка пагоршылася: у Англіі спынілася міжусобіца, і кароль Генрых V з новай дынастыі Ланкастараў распачаў імклівы наступ углыб мацерыка. У самой Францыі унутраная сітуацыя была катастрафічная, краінай фармальна кіраваў вар’яцкі кароль Карл VI, за рэальную ўладу ў краіне змагаліся групоўкі арманьякоў і бургіньёнаў.

Тэрыторыі, занятыя праціўнікамі да 1435 г.

25 кастрычніка 1415 года французскія войскі былі разбітыя ў . У 1416 годзе бургундскі герцаг ўступіў у хаўрус з англічанамі, неўзабаве ён стаў гаспадаром Парыжа і пачаў кіраваць ад імя звар’яцелага караля супольна з жонкай апошняга — . Дафін Карл, спадчыннік Карла VI, толькі цудам здолеў уцячы на поўдзень краіны.

У 1420 годзе быў падпісаны , паводле якога дафін Карл аб’яўляўся пазбаўленым правоў на карону. Каралём пасля смерці Карла VI павінен быў стаць , заручаны з французскай прынцэсай Кацярынай, а за ім — яго сын, народжаны ад гэтага шлюбу. Гэта быў смяротны прысуд незалежнасці Францыі. У 1422 годзе Генрых V раптоўна памёр, і каралём абедзвюх дзяржаў стаў яго дзевяцімесячны сын Генрых VI. Рэгентам пры малалетнім каралю стаў англійскі .

Каб цалкам падначаліць Францыю, ангельцам досыць было злучыць акупаваную паўночную Францыю з даўно кантраляванымі імі Гіенью і Аквітаніяй на поўдні. Ключавым пунктам, што замінаў ім гэта зрабіць, быў горад Арлеан, аперацыя па ўзяцці якога пачалася ў 1428 годзе. Абаронцы трымаліся адважна, але вынік аблогі здаваўся прадвызначаным.

Біяграфія

Дамрэмі — Шынон

Традыцыйная дата нараджэння Жанны — 1412 год, аднак у дэкрэце Папы Пія X ад 6 студзеня 1904 года, прынятым услед за ўрачыстым паседжаннем, на якім была разгледжана справа пра прылічэнне Дзевы да ліку святых, названа дата 6 студзеня 1409/1408 года.

Жанна д’Арк нарадзілася ў вёсцы на мяжы Шампані і Латарынгіі ў сям’і збяднелых дваранаў (паводле іншай версіі — заможных сялян) па мянушцы Рамэ (рымлянка) з-за яе паломніцтва ў Рым. Жанна ніколі не звала сябе Жаннай д’Арк, а толькі «Жаннай Нявінніцай», удакладняючы, што ў дзяцінстве яе звалі Жанэтай.

У 13 гадоў Жанна ўпершыню, па яе запэўненнях, пачула галасы архангела Міхаіла, святой Кацярыны Александрыйскай і, як лічыцца, , якія часам з’яўляліся ёй і ў бачным абліччы. Праз некаторы час яны нібыта адкрылі Жанне, што менавіта ёй наканавана зняць аблогу з Арлеана, узвесці дафіна на трон і выгнаць захопнікаў з каралеўства. Калі Жанне споўнілася 16 гадоў, яна адправілася да капітана горада Раберу дэ Бадрыкуру і абвясціла пра сваю місію. Абсмяяная, Жанна змушаная была вярнуцца ў вёску, аднак праз год паўтарыла сваю спробу. Гэтым разам капітан, здзіўлены яе настойлівасцю, быў больш уважлівы, а калі Жанна дакладна прадказала сумны для французаў вынік «» пад сценамі Арлеана, пагадзіўся даць ёй людзей, каб яна змагла скіравацца да караля, а таксама забяспечыў мужчынскім адзеннем — , і , прытым Жанна да канца аддавала перавагу апранацца менавіта так, тлумачачы, што ў мужчынскім адзенні ёй лягчэй будзе ваяваць і пры тым не выклікаць нездаровай увагі да сябе з боку салдатаў. У гэты ж час да атрада Жанны далучыліся два яе верныя спадарожнікі — рыцары і Бертран дэ Пуланжы.

Пераадолеўшы за 11 дзён адлегласць па непрыяцельскай бургундскай тэрыторыі паміж Дамрэмі і , 4 сакавіка 1429 года Жанна прыбыла ў гэты замак — рэзідэнцыю дафіна Карла. Дафін скарыстаўся тым, што Жанна пісала яму ў лісце, што абавязкова пазнае яго, і зладзіў ёй праверку, пасадзіўшы на трон іншага чалавека і стаўшы ў натоўпе прыдворных. Аднак Жанна вытрымала выпрабаванне, пазнаўшы караля. Яна абвясціла яму, што пасланая Небам дзеля вызвалення краіны ад англійскага панавання і папрасіла аб войску для таго, каб зняць аблогу Арлеана. У Шыноне Жанна ўразіла Карла VII і маладога герцага Алансонскага сваім майстэрствам у вярховай яздзе, сваімі бездакорнымі ведамі гульняў, распаўсюджаных сярод шляхты: кентэн (фр.) (, гульня ў колцы, якія патрабавалі дасканалага валодання зброяй. Падчас апраўдальнага працэсу Ален Шарцье, сакратар каралёў Карла VI і Карла VII, заявіў на конт допытаў, што праводзіліся на працягу папярэдняй судзільні, наступнае: «Стваралася ўражанне, што гэтая дзяўчына выхавана была не ў палях, а ў школах, у цесным камунікаванні з навукамі».

Карл, аднак, вагаўся. Спачатку ён загадаў, каб матроны пацвердзілі некранутасць Жанны, потым адправіў яе ў Пуацье, дзе яна павінна была падпасці пад допыт багасловаў, а таксама адправіў ганцоў на яе радзіму. Пасля таго, як не было знойдзена анічога, што магло б кінуць цень на рэпутацыю дзяўчыны, Карл адважыўся перадаць у яе рукі камандаванне войскам і прызначыў яе галоўнакамандуючым. Вядучыя французскія военачальнікі па мянушцы Ла Гір (з франц. гнеў), і граф , які з апошніх сіл адбіваў англійскія атакі ў Арлеане, павінныя былі пайсці пад яе камандаванне. Начальнікам яе штаба стаў прынц Алансонскі. Важную ролю ў такім смелым рашэнні адыграў той факт, што Жанна імем Бога пацвердзіла Карлу яго законнанароджанасць і правы на прастол, у якіх сумняваліся многія, улучаючы самога Карла.

Жанна — военачальнік

Пасля прызначэння для Жанны вырабляюць даспехі (яна атрымала адмысловы дазвол камісіі багасловаў з Пуацье на нашэнне мужчынскага адзення), сцяг і харугву. Меч для яе быў знойдзены ў царкве Сэнт-Катрын-дэ-Фьербуа паводле наказу самой Жанны. Па легендзе, гэты меч належаў Карлу Вялікаму.

Потым яна скіравалася ў Блуа, прызначаны зборным пунктам для войска, і ўжо на чале войска выступіла да Арлеана.

Вестку пра тое, што войска ўзначаліла пасланка Бога, выклікала незвычайны маральны ўздым у войску. Военачальнікі, якія страцілі надзею, і стомленыя бясконцымі паразамі салдаты натхніліся і зноў адчулі ў сабе адвагу.

29 красавіка Жанна з невялікім атрадам пракрадаецца ў Арлеан. 4 мая яе армія здабыла першую перамогу, узяўшы бастыён Сен-Лу. Перамогі шлі адна за другой, і ўжо ў ноч з 7 на 8 мая ангельцы былі прымушаныя зняць з горада. Такім чынам, заданне, якое іншыя французскія палкаводцы палічылі невыканальным, Жанна д’Арк вырашыла за чатыры дні.

Пасля перамогі пад Арлеанам Жанне далі мянушку «Арлеанскай Дзевы»(фр.: la Pucelle d’Orléans).

Дзень 8 мая да нашых дзён адзначаецца кожны год у Арлеане як галоўнае свята горада.

Ваганні і нерашучасць Карла былі прычынай таго, што ў свой наступны паход да занятых англічанамі Жанна выступіла толькі 9 чэрвеня. Аднак і на гэты раз армія, што ўзначальвалася ёю, дзейнічала хутка, наважна і надзвычай паспяхова. 11 чэрвеня армія падыйшла да цэнтральнага ўмацаванага пункта англічан на Луары — , на наступны дзень Жаржо быў , 15 чэрвеня Жанна выступае на , 16 чэрвеня — на , а ўжо 18 чэрвеня адбылася вырашальная з англійскім войскам, што ўзначальвалася і , якая скончылася поўным разгромам англічан. Грозны Тальбат трапіў у палон, Фастальф збег з поля бою. Луарская аперацыя была завершана.

Жанна д’Арк на каранаванні Карла VII. **Жан Агюст Дамінік Энгр**, **1854**.

Жанна адправілася да караля і заклікала яго рушыць на ў Рэймс, традыцыйнае месца ўкаранавання французскіх каралёў. Перад пачаткам паходу Жанна здолела таксама замірыць караля з перабываючым у яго ў няласцы , дасведчаным палкаводцам, што яшчэ больш згуртавала французаў.

29 чэрвеня пачаўся «бяскроўны паход» у бок Рэймса. Горад за горадам адкрываў вароты перад каралеўскім войскам, 17 ліпеня кароль быў урачыста памазаны ў Рэймскім саборы пры Жанне д’Арк, што выклікала незвычайны ўздым нацыянальнага духу ў краіне. Бургундскі герцаг Філіп III Добры не прыехаў на цырымонію, і Жанна ў той жа дзень напісала яму ліст, заклікаючы да замірэння.

Пасля каранавання Жанна пераконвала Карла пачаць наступ на Парыж, карыстаючыся спрыяльнай сітуацыяй і замяшаннем у стане англічан, аднак той ізноў пачаў вагацца. Атака на сталіцу была распачата толькі ў верасні, аднак наступ быў хутка спынены. Кароль аддаў загад адводзіць войска да Луары, і 21 верасня армія была распушчана.

Вясной 1430 года ваенныя дзеянні былі адноўленыя, але праходзілі млява. Жанне ўвесь час ставіліся перашкоды каралеўскімі прыдворнымі. У маі Жанна прыходзіць на дапамогу Камп’еню, . 23 мая ў выніку здрады (быў падняты мост у горад, што адразала Жанне шлях для адыходу) Жанна д’Арк была ўзята ў палон бургундцамі. Кароль Карл, які гэтулькім быў ёй абавязаны, не зрабіў анічога, каб выратаваць Жанну. Неўзабаве за 10 000 залатых ліўраў бургундцы прадалі яе англічанам. У лістападзе—снежні 1430 года Жанна была перавезена ў Руан.

Працэс і асуджэнне

Працэс пачаўся 21 лютага 1431 года. Нягледзячы на тое, што фармальна Жанну судзіла царква па вінавачанні ў ерасі, яна ўтрымвалася ў турме пад аховай англічан як ваеннапалонная. Узначальваў працэс біскуп П’ер Кашон, зацяты прыхільнік англійскіх інтарэсаў у Францыі.

Англійскі ўрад ані не хаваў ні свайго дачынення да суду над Жаннай д’Арк, ні таго значэння, якое ён гэтаму суду надаваў. Ён узяў на сябе ўсе звязаныя з ім выдаткі. Захаваныя і апублікаваныя дакументы англійскага скарбніцтва ў Нармандыі паказваюць, што гэтыя выдаткі былі немалымі.

У хроніках венецыянца проста сказана: «Англічане спалілі Жанну з прычыны яе поспехаў, бо французы мелі поспех і здавалася, будуць мець поспех без канца. Англічане ж казалі, што, калі гэтая дзяўчына загіне, лёс не будзе больш прыхільны да дафіна». Падчас працэсу высветлілася, што звінаваціць Жанну будзе не так проста — дзяўчына трымалася на судзільні з узрушальнай мужнасцю і ўпэўнена аспрэчвала вінавачанні ў ерасі і зносінах з д’яблам, абыходзячы шматлікія пасткі. Паколькі не атрымоўвалася дамагчыся ад яе прызнанні ў ерасі, суд пачаў канцэнтравацца на тых фактах, дзе добраахвотнае прызнанне Жанны не патрабавалася, — прыкладам, на нашэнні мужчынскага адзення, грэбаванні аўтарытэтам Царквы, а таксама спрабаваў давесці, што галасы, якія чула Жанна, зыходзілі ад д’ябла. Насуперак нормам царкоўнага суда Жанне не дазволілі падаць апеляцыю Папу і праігнаравалі спрыяльныя для Жанны высновы працэсу ў Пуацье.

Помнік ля месца пакарання смерцю Жанны (Maxime Real del Sarte, 1928).

Допыт Жанны (**Поль Дэларош**, **1824** год).

У надзеі зламаць волю вязніцы яе ўтрымваюць у жудасных умовах, англійскія вартаўнікі абражаюць яе, на допыце 9 мая трыбунал пагражаў ёй катаваннем, але ўсё марна — Жанна адмаўляецца скарыцца і прызнаць сябе вінаватай. Кашон разумеў, што калі ён засудзіць Жанну на смерць, не дамогшыся ад яе прызнання віны, то толькі паспрыяе ўзнікненню вакол яе арэолу пакутніцы. 24 мая ён удаўся у адкрытую подласць — паказаў вязніцы прыгатаванае вогнішча для яе пакарання смерцю праз спаленне і ўжо каля вогнішча абяцаў перавесці яе з англійскай у царкоўную турму, дзе ёй будзе забяспечаны добры догляд, калі яна падпіша паперу пра адрачэнне ад ерасяў і паслухмянства Царкве. Пры гэтым папера з тэкстам, зачытаным непісьменнай дзяўчыне, была падменена іншай, на якой быў тэкст пра поўнае адрачэнне ад усіх сваіх «памылак», на якой Жанна паставіла крыж. Натуральна, Кашон і не думаў выконваць сваё абяцанне і зноў адправіў яе ў ранейшую турму.

Праз некалькі дзён на падставе таго, што Жанна зноў надзела мужчынскае адзенне (жаночае было ў яе адабрана сілай) і, такім чынам, «запала ў ранейшыя памылкі» — трыбунал прысудзіў яе да смерці. 30 мая 1431 года Жанна д’Арк была спалена жыўцом на плошчы Старога Рынку ў Руане. На галаву Жанны надзелі папяровую мітру з надпісам «Ератычка, вераадступніца, балванахвальніца» і павялі на вогнішча. «Біскуп, я паміраю з-за вас. Я выклікаю вас на Боскі суд!» — з вышыні вогнішча крыкнула Жанна і папрасіла даць ёй крыж. Кат працягнуў ёй дзве скрыжаваныя лазіны. І калі агонь ахапіў яе, яна крыкнула некалькі раз: «Ісус!». Амаль усё плакалі ад жалю. Яе попел быў рассеяны над Сенай. У музеі горада Шынон захоўваюцца парэшткі, якія нібыта належаць Жанне д’Арк, хаця, паводле навуковых даследаванняў, гэтыя парэшткі ёй не належаць.

Пасля смерці

Асуджэнне і пакаранне смерцю Жанны д’Арк не дапамаглі англічанам — ад удару, нанесенага ёю, яны так і не змаглі акрыяць.

, запознена зразумеўшы, які ўплыў на краіну зрабіла каранаванне Карла ў Рэймсе, уладкаваў сваё «памазанне» юнага Генрыха VI у Саборы Парыжскай Богамаці ў снежні 1431 года, якое, аднак, мала кім у Францыі было ўспрынята як законнае.

Ужо ў наступным годзе Дзюнуа ўзяў Шартр, а канэтабль Рышмон, які канчаткова замірыўся з каралём, стаў яго галоўным дарадцам.

У 1435 годзе памерлі Бэдфард і Ізабела Баварская.

У верасні гэтага ж года адбылася важная падзея — канчатковае замірэнне Францыі і Бургундыі, якія склалі Араскую дамову супраць англічан. Ужо на наступны год Рышмон увайшоў з войскам у Парыж. Вырашальны наступ французаў затрымаўся на некалькі гадоў з-за інтрыгаў і мяцяжоў пры каралеўскім двары.

У 1449 годзе французы пачалі наступ у Нармандыі, які завяршыўся перамогай 15 красавіка 1450 года ў . Нармандыя была захоплена французамі.

У 1453 годзе французы ўзялі Бардо, што спыніла Стагадовую вайну.

Апраўдальны працэс

Да апраўдання Жанны д’Арк. Памятная дошка. Руан.

Пасля сканчэння вайны ў Нармандыі у 1452 годзе Карл VII загадаў сабраць усе дакументы, што адносяцца да працэсу над Жаннай, і распачаць расследаванне яго законнасці. Следства вывучыла дакументы працэсу, апытала пазасталых жывымі сведкаў і аднадушна прыйшло да высновы, што падчас працэсу над Жаннай дапускаліся грубыя парушэнні закону. У 1455 годзе Папа Калікст III загадаў правесці новы працэс і прызначыў трох сваіх прадстаўнікоў для назірання над ім.

Суд засядаў у Парыжы, Руане і Арлеане, таксама праводзілася расследаванне ў родных краях Жанны. Легаты Папы і суддзі дапыталі 115 сведак, у тым ліку і маці Жанны, яе таварышаў па зброі, простых жыхароў Арлеана.

7 ліпеня 1456 года суддзі зачыталі вердыкт, які абвяшчаў, што кожны пункт вінавачання супраць Жанны аспрэчваецца сведчаннямі сведак. Першы працэс быў абвешчаны несапраўдным, адзін асобнік пратаколаў і абвінаваўчага акту быў сімвалічна разарваны перад натоўпам. Добрае імя Жанны было адноўлена.

У 1909 Папа Пій X абвясціў Жанну блажэннай, а 16 мая 1920 года Папа Бенедыкт XV кананізаваў яе (Дзень памяці — 30 мая). У цяперашні момант практычна ў кожнай каталіцкай царкве у Францыі ёсць статуя святой Жанны д’Арк. Арлеанская дзева выяўляецца ў мужчынскім касцюме, з мячом у руцэ.

Заўвагі

На думку У. І. Райцеса, пераклад з французскай «Арлеанская дзева» не зусім карэктны, бо эпітэт «Дзева» (фр. la Vierge) у сярэднія вякі ў Заходняй Еўропе ўжывалі толькі да Багародзіцы
Гэта статуя ахоўваецца дзяржавай як гістарычны манумент з 30 кастрычніка 2002 года

Крыніцы

Bouzy O. Jeanne d'Arc en son siècle — 2013. — С. 93. — ISBN 978-2-213-67205-2
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23021084"></a>
Tisset P., Lanhers Y. Procès de condamnation de Jeanne d'Arc, Tome I, Texte — 1960. — С. 41.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30310578"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36368117"></a>
Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 15.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>
Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 92.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>
Malcolm G.A. Vale, Lanhers Y. Saint Joan of Arc // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a>
Эжен Эмануэль Виолле-ле-Дюк. Развлечения. Квинтина и бугурт // Жизнь и развлечения в средние века / Пер. с фр. М. Ю. Некрасова; вступ. ст. профессора А. Н. Кирпичникова; науч. ред. Н. И. Милетенко; сост. С. Е. Еременко.. — СПб: Евразия, 1997. — 384 с. — (Культура средних веков в памятниках исторической мысли Франции). — 3 000 экз. — ISBN 5-8071-0021-2.
Declan Butler. Joan of Arc’s relics exposed as forgery «», 446 (5 April 2007)

Літаратура

Процесс Жанны д’Арк: Материалы инквизиционного процесса / Пер., коммент., статья А. Б. Скакальской. — М.; СПб.: Альянс-Архео, 2008.
. Жанна д’Арк. — М.: Молодая гвардия, 1962; 1982 (2-е издание); 2007 (3-е издание). — Серия «ЖЗЛ». — ISBN 978-5-235-03039-8
Перну Режин, Клэн Мари-Вероник. Жанна д’Арк. / Пер. Т. Пошерстник, О. Ивановой. — М.: Прогресс-Академия, 1992. — 560 с. — Серия «Века и люди». — ISBN 5-01-002054-8
Райцес В. И. Жанна Д’Арк. Факты, легенды, гипотезы. — Л.: Наука, 1982. — 200 с.: ил. — Серия «Научные биографии».
Райцес В. И. Процесс Жанны д’Арк Архівавана 17 лістапада 2004..
Ромм Фредди. Жанна д’Арк. Загадки Орлеанской девы. — М.: ЭНАС 2008. — 216 с. — Серия «Человек и эпоха».
Сикари А. Святая Жанна Архівавана 8 студзеня 2007.
Марк Твен. Жанна д’Арк Архівавана 1 сакавіка 2007.
Дмитрий Мережковский. «Жанна д’Арк» Архівавана 23 верасня 2015.
Мария Йозефа Курк фон Потурцин Жанна д’Арк(недаступная спасылка)
П. В. Крылов. Мужской костюм Жанны д’Арк: неслыханная дерзость или вынужденный шаг? Архівавана 14 верасня 2007.
В. Тропейко. Жанна д’Арк Архівавана 16 кастрычніка 2002.
Ален Деко. Великие Загадки Истории: Была ли сожжена Жанна д’Арк? Архівавана 30 верасня 2007.
О. Велейко. Оклеветанная Жанна, или разоблачение «разоблачений»
Оболенский С. С. Жанна — божья Дева. Париж YMCA-PRESS 1987 г. 506 с.
Тогоева О. И. Вольтер, Жанна д’Арк и осел. К истории одного мотива // Французский ежегодник 2008. М., 2008. С. 25-46.
Краткий исторический словарь. — М., 1999.
Б. Шоу. Святая Іаанна (Saint Joan, 1923)

Спасылкі

Сайт, прысвечаны Жанне д’Арк з падборкай дакументаў (англ.)
Праект Maid of heaven (англ.)
Анры Валон. Жанна д’Арк Архівавана 15 студзеня 2009. (фр.)
Протоколы обвинительного процесса Жанны д’Арк (руск.)
Жанна Д’Арк — жизнь как шедевр. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»
Проект «Святая Жанна» библиотеки «Una Fides»
Материалы по альтернативной версии Архівавана 4 чэрвеня 2009.
Осада Орлеана (фр.)
Миссия Жанны д’Арк и загадки истории (Евгений Хацкельсон).
Жанна д'Арк // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

[7] На думку У. І. Райцеса, пераклад з французскай «Арлеанская дзева» не зусім карэктны, бо эпітэт «Дзева» (фр. la Vierge) у сярэднія вякі ў Заходняй Еўропе ўжывалі толькі да Багародзіцы

[8] Гэта статуя ахоўваецца дзяржавай як гістарычны манумент з 30 кастрычніка 2002 года

[_4d4f49c6a9ea9c6c-1] Bouzy O. Jeanne d'Arc en son siècle — 2013. — С. 93. — ISBN 978-2-213-67205-2
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23021084"></a>

[_d57e9c40998dd1d5-2] Tisset P., Lanhers Y. Procès de condamnation de Jeanne d'Arc, Tome I, Texte — 1960. — С. 41.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30310578"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36368117"></a>

[_fb10f5e53f9240a1-3] Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 15.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>

[_0c6c91b0aa4b9dc8-4] Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 92.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>

[_e306aef339d99c42-5] Malcolm G.A. Vale, Lanhers Y. Saint Joan of Arc // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a>

[6] Эжен Эмануэль Виолле-ле-Дюк. Развлечения. Квинтина и бугурт // Жизнь и развлечения в средние века / Пер. с фр. М. Ю. Некрасова; вступ. ст. профессора А. Н. Кирпичникова; науч. ред. Н. И. Милетенко; сост. С. Е. Еременко.. — СПб: Евразия, 1997. — 384 с. — (Культура средних веков в памятниках исторической мысли Франции). — 3 000 экз. — ISBN 5-8071-0021-2.

[9] Declan Butler. Joan of Arc’s relics exposed as forgery «», 446 (5 April 2007)