Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Карл Вялікі (742 — 814, Ахен) — кароль франкаў, лангабардаў, герцаг баварскі, пасля захопу Італіі каранаваны як імператар Рымскай імперыі. Паходзіў з дынастыі Каралінгаў. Перажыў двух сваіх законных сыноў і пакінуў сталец трэцяму — Людовіку Набожнаму. Імперыя Карла распалася ў 843, пасля падпісання Вердэнскага дагавора.
| Карл Вялікі | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| лац.: Carolus Magnus ням.: Karl der Große фр.: Charlemagne | |||||||
 Карл Вялікі. Малюнак 16 ст. | |||||||
| |||||||
| Каранацыя | 28 ліпеня 754, абацтва Сен-Дэні | ||||||
| Папярэднік | Піпін Кароткі | ||||||
| Пераемнік | Людовік I Набожны | ||||||
| |||||||
| Папярэднік | |||||||
| Пераемнік | тытул знік | ||||||
| |||||||
| Папярэднік | |||||||
| Пераемнік | Лотар I | ||||||
| |||||||
| Каранацыя | 25 снежня 800, сабор Святога Пятра, Рым, Італія | ||||||
| Папярэднік | новы тытул | ||||||
| Пераемнік | Людовік I Набожны | ||||||
| Нараджэнне | не раней за 2 красавіка 742 і не пазней за 2 красавіка 748
| ||||||
| Смерць | 28 студзеня 814[…]
| ||||||
| Месца пахавання |
| ||||||
| Род | Каралінгі | ||||||
| Імя пры нараджэнні | стар.-в.-ням.: Karlus | ||||||
| Бацька | Піпін Кароткі | ||||||
| Маці | Бертрада Лаонская | ||||||
| Жонка | 1-я: 2-я: 3-я: 4-я: 5-я: 6-я: наложніцы: 1-я: Мальтэгарда 2-я: Рэгіна 3-я: Адалінда | ||||||
| Дзеці | Ад 1-га шлюбу: сын: Ад 3-га шлюбу: сыны: Карл Юны, Піпін, Людовік I Набожны, Лотар дочкі: Адэлаіда, Ратруда, Берта, Гізела, Хільдэгарда Ад 4-га шлюбу: дочкі: Тэтрада, Гільтруда Ад 5-га шлюбу: дочкі: Эма, Рацільда Ад 6-га шлюбу: дачка: Адальтруда Ад наложніц: Ад 1-ай: дачка: Рацільда Ад 2-ой: сыны: , Ад 3-яй: сын: Тэадорык | ||||||
| Веравызнанне | Каталіцкая Царква і хрысціянства | ||||||
| Аўтограф |  | ||||||
| Манаграма |  | ||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||
Месца і год нараджэння
Біёграф Карла Эйнхард паведамляе, што ён не змог знайсці звестак аб нараджэнні і дзяцінстве Карла, але ў іншым месцы заўважае, што ён памёр на 72-ым годзе жыцця, гэта значыць, нарадзіцца ён павінен быў у 742 годзе. У незахаванай ахенскай эпітафіі было сказана, што Карл памёр на 70-ым годзе жыцця, г.зн. ён нарадзіўся ў 744 годзе. У раннесярэдневяковых «» пад 747-м годам сказана: «У гэтым годзе нарадзіўся кароль Карл». У ёй жа пад 751-м годам сказана аб нараджэнні малодшага брата Карла Карламана, і гэтая дата сумненню не падвяргаецца.
Месца нараджэння Карла дакладна невядома. Магчыма, гэта адбылося ў наваколлях Ахена, у , ці , але і многія іншыя гарады маюць на тое прэтэнзіі, не падмацаваныя, аднак, дастатковымі сведчаннямі.
Пачатак праўлення. Смерць Карламана
Калі Карл быў дзіцем, законнасць дынастыі, якая ўзурпіравала трон Меравінгаў, заставалася пад пытаннем. Каб забяспечыць бесперашкодную перадачу ўлады, 28 ліпеня 754 года Карл разам з братам Карламанам быў памазаны на царства ў царкве абацтва Сен-Дэні папам Стэфанам II, а пасля смерці Піпіна Кароткага ўступіў разам з братам на прастол. Па раздзеле з братам бацькоўскай спадчыны, Карл атрымаў у валоданне землі ў форме шырокага паўмесяца, які ішоў ад Атлантычнай Аквітаніі да Цюрынгіі, праз вялікую частку Нейстрыі і Аўстразіі, праз Фрызію і Франконію, якія з усіх бакоў ахоплівалі ўладанні брата Карламана. Рэзідэнцыяй Карла быў .
Браты не ладзілі паміж сабой, нягледзячы на намаганні маці іх зблізіць. Многія з акружэння Карламана стараліся пасварыць братоў і нават давесці справу да вайны. Калі ў 769 годзе адзін з сеньёраў з паўднёвага захаду па імені Гунольд (магчыма, гэта быў сын ) падняў на паўстанне заходніх аквітанцаў і баскаў, Карл быў вымушаны адзін адправіцца на падаўленне мяцяжу, бо Карламан адмовіўся далучыцца да яго са сваім войскам. Нягледзячы на гэта, Карл прымусіў Гунольда ўцячы ў Гасконь, затым перайшоў Гарону і дабіўся ў герцага выдачы ўцекача.
Асцерагаючыся змовы паміж Карламанам і каралём лангабардаў , Карл вырашыў апярэдзіць падзеі. Ён не толькі зблізіўся са сваім стрыечным братам, герцагам Баварыі , які, захоўваючы вернасць традыцыям свайго роду, стаў зяцем лангабардскага караля, але і сам у 770 годзе па радзе маці ажаніўся з дачкой Дэзідэрыя , адставіўшы на другі план сваю законную жонку (якая ўжо паспела нарадзіць яму сына ). Канфлікт мог разгарэцца не на жарт, калі б Карламан не памёр, прычым вельмі своечасова, у снежні 771 года. Карл прыцягнуў на свой бок некаторых найбольш блізкіх Карламану дзеячаў і захапіў спадчыну брата. Яго нявестка Герберга і пляменнік Піпін, які нарадзіўся ў 770 годзе, знайшлі прыстанішча ў Дэзідэрыя.
Ваенныя поспехі
Франкская імперыя
Войны Карла ставілі за мэту пашырэнне хрысціянскага свету. За часы яго ўладарання франкі зрабілі 53 пахода, 27 з іх узначальваў сам Карл. За перыяд яго кіравання Франкская дзяржава павялічылася ўдвая, і стала імперыяй. Самай працяглай была вайна з саксамі 772—804, у выніку якой Саксонія была гвалтоўна хрысціянізавана і ўключана ў склад Франкскай дзяржавы. Паходы ў Іспанію супраць арабаў у 778—810 прывялі да ўтварэння ў Франкскай дзяржаве Іспанскай маркі на паўночным усходзе Пірэнейскага паўвострава. Першы паход аказаўся няўдалым (778), ар'ергард войска быў пры адступленні разбіты загонам баскаў. Граф Роланд, што камандаваў ар'ергардам загінуў (гэтая падзея стала асновай для пазнейшай «Песні пра Роланда»). У 787—796 былі заваяваныя населеныя аварамі абшары цяперашніх Аўстрыі і Венгрыі. У 785 заваявана Фрысландыя, у 789 і 812 ажыццяўляліся кампаніі супраць палабскіх славян вільцаў.
Рымская карона
У 773 і 774 па запрашэнню Папы Адрыяна I Карл зрабіў паходы ў Італію, разбіў лангабардаў, каранаваўся рымскай каронай і пацвердзіў правы папаў на Папскую вобласць. У 800 Карл задушыў паўстанне супраць Папы ў Рыме. 25 снежня 800 у Саборы Св. Пятра Папа Леў III каранаваў Карла імператарам. Візантыя адмовілася прызнаваць за Карлам гэты тытул, але пасля вайны 809—814 пагадзілася на тое.
Паходы на славян
У 789 годзе Карл здзейсніў экспедыцыю дзеля абароны мекленбургскіх абадрытаў супраць славянскага племені люцічаў (вільцаў). Франкі навялі два масты цераз Эльбу, перайшлі раку і пры падтрымцы саюзнікаў разбілі люцічаў. Хоць, паводле летапісаў, тыя абараняліся ўпарта, але выстаяць перад велізарнымі сіламі саюзнікаў не змаглі.
Адміністрацыя і культурная дзейнасць
Палітыка
Дзяржаўны лад Карла сведчыць пра надыход феадальнага лада. Вышэйшае дваранства краіны, звязанае з Карлам леннай прысягай, павінна было прыходзіць на вайну з падуладнымі ёй людзьмі. З 789 Карл неаднаразова выдаваў указы, якія прадпісвалі кожнаму вольнаму чалавеку знайсці сабе , у падпарадкаванні якога ён мусіў служыць. Павялічылася колькасць залежных сялян. Імперыя Карла дзялілася на акругі на чале з прызначанымі манархам з мясцовага дваранства, якое валодала адміністрацыйнай і ваеннай уладай. Штогод склікаліся так званыя «», соймы вышэйшых прадстаўнікоў свецкай і царкоўнай знаці, на якіх Карл прадстаўляў указы і капітулярыі, што датычыліся ўсіх бакоў жыцця, у тым ліку царкоўнага.
Культура
Карл Вялікі да канца жыцця заставаўся непісьменным, але надаваў вялікую ўвагу адукацыі. У 787 быў выдадзены ўказ аб стварэнні школ пры кляштарах, у 789 — аб абавязковай адукацыі ўсяго вольнага мужчынскага насельніцтва (застаўся нявыкананым). Пры двары склаўся вучоны гурток на чале з Карлам, названы Акадэміяй. Усяляк падтрымлівалася лацінская славеснасць, што дало прычыны гісторыкам назваць эпоху кіравання Карла і яго бліжэйшых пераемнікаў Каралінгскім Адраджэннем. Карл цікавіўся таксама германскімі старажытнасцямі, загадваў запісваць песні і паданні на народных мовах, скласці германскую граматыку.
Унутраная палітыка
Сваімі паспяховымі войнамі Карл рассунуў межы Франкскай дзяржавы на велізарную адлегласць. Гэтак жа нястомна, уваходзячы ва ўсе дробязі, клапаціўся ён аб паляпшэнні дзяржаўнага ладу, аб матэрыяльным і духоўным развіцці сваёй дзяржавы. Вайсковую моц яе ён значна павысіў, упарадкаваўшы збор апалчэння, а межы ўмацаваў ваеннай арганізацыяй марак, якія кіраваліся маркграфамі. Ён знішчыў уладу народных герцагаў, якая здавалася яму небяспечнай для караля. Асобнымі акругамі кіравалі графы, якія засяродзілі ў сваіх руках функцыі адміністрацыйныя, фінансавыя, ваенныя і збольшага судовыя. Два разы на год — у канцы вясны або ў пачатку лета і ўвосень — вакол самога імператара збіраліся дзяржаўныя соймы; на вясновы маглі з'яўляцца ўсе свабодныя людзі, на восеньскі запрашаліся толькі найбольш важныя «дарадцы» гасудара, гэта значыць людзі з прыдворнага круга, вышэйшай адміністрацыі і вышэйшага духавенства. На восеньскім сходзе абмяркоўваліся розныя пытанні дзяржаўнага жыцця і выносіліся па іх рашэнні, якія атрымалі форму так званых капітулярыяў. На вясновым сходзе капітулярыі прадстаўляліся на адабрэнне прысутных; тут жа гасудар атрымліваў ад тых, хто прыехаў, звесткі аб стане кіравання, аб становішчы і патрэбах той ці іншай мясцовасці.
Карл шмат клапаціўся аб сельскай гаспадарцы і аб кіраванні палацавымі маёнткамі; ад яго засталіся падрабязныя і грунтоўныя пастановы, якія тычацца гэтага ўпраўлення (Capitulare de villis). Па загадзе Карла асушаліся балоты, высякаліся лясы, будаваліся манастыры і гарады, а таксама цудоўныя палацы і цэрквы (напрыклад, у Ахене і ў ). Задуманая ў 793 годзе пабудова канала паміж Рэдніцам і , якім злучыліся б Рэйн і Дунай, Паўночнае і Чорнае мора, засталася незакончанай.
Энергічна падтрымліваючы распаўсюджанне хрысціянства, абараняючы духавенства і ўстанаўліваючы для яго , будучы ў найлепшых адносінах з папам, Карл захоўваў за сабою, аднак, поўную ўладу ў царкоўным кіраванні: ён прызначаў епіскапаў і абатаў, склікаў духоўныя саборы, выносіў на соймах рашэнні, якія датычылі царкоўных спраў. Хоць сам Карл не ведаў граматы, ён паклаў пачатак Каралінгскаму Адраджэнню. Па сцвярджэннях прыдворных біёграфаў, імператар загадаў скласці граматыку народнай мовы, у якой устанавіў франкскія назвы месяцаў і вятроў, а таксама загадаў збіраць народныя песні. Ён акружаў сябе навукоўцамі (Алкуін, Павел Дыякан, Эйнхард, Рабан Маўр, ) і, карыстаючыся іх парадамі і садзейнічаннем, імкнуўся даць адукацыю духавенству і народу. Асабліва ён клапаціўся пра ўладкаванне школ пры цэрквах і манастырах; пры сваім двары ён зладзіў род акадэміі для адукацыі сваіх дзяцей, а таксама прыдворных і іх сыноў.
У 794 годзе на месцы тэрмальнага курорта кельтаў і рымлян у Ахене, Карл пачаў будаўніцтва , закончанага ў 798 годзе. Ператварыўшыся спачатку ў зімовую рэзідэнцыю Карла, Ахен паступова стаў пастаяннай рэзідэнцыяй, а з 807 года — пастаяннай сталіцай імперыі.
Карл умацаваў дэнье, якое стала важыць 1,7 грама.
Слава Карла распаўсюдзілася далёка за межамі яго ўладанняў. Пасольствы з чужых зямель часта з'яўляліся пры яго двары, як напрыклад, пасольства Харун ар-Рашыда, якое ў 798 годзе даставіла валадару франкаў багатыя падарункі, уключаючы слана, названага .
Клопаты аб пераемнасці
У лютым 806 года Карл Вялікі завяшчаў падзяліць імперыю паміж сваімі трыма сынамі. Людовіку павінны былі адысці Аквітанія і Бургундыя, Піпін — Італія і Германія на поўдзень ад Дуная, а Карлу Юнаму — Нейстрыя, Аўстразія і Германія на поўнач ад Дуная. Але ў 810 годзе памёр Піпін, а ў 811 годзе — Карл Юны.
Незадоўга да смерці, у 813 годзе, Карл пазваў да сябе Людовіка, адзінага жывога свайго сына ад Хільдэгарды, і, склікаўшы ўрачысты сход знатных франкаў усяго каралеўства, 11 верасня прызначыў яго, з агульнай згоды, сваім суправіцелем і спадчыннікам, а затым усклаў яму на галаву карону і загадаў у далейшым называць яго імператарам і аўгустам.
Смерць Карла Вялікага
Неўзабаве пасля гэтага, звалены моцнай ліхаманкай, Карл Вялікі злёг у ложак. У пачатку студзеня 814 года да ліхаманкі дабавіўся плеўрыт, і 28 студзеня імператар памёр. Быў пахаваны ў пабудаванай ім жа дварцовай царкве Ахена.
29 снежня 1165 года, па патрабаванні імператара Фрыдрыха I Барбаросы, пастаўлены ім антыпапа кананізаваў Карла Вялікага. Аднак Рымска-каталіцкая царква афіцыйна так і не прызнала гэтага акта. Нягледзячы на гэта, Карл Вялікі шануецца ў Ахене як святы заступнік горада.
Жонкі і дзеці
- з 768 г. — (ці Гімільтруда; Himiltrude), дачка (Devum I), графа Бургундскага. Развод.
- (Pépin le Bossu; 769/770 — 811). У 792 г. удзельнічаў у змове супраць бацькі, але няўдала. Быў зняволены бацькам у манастыры.
- Rothais, (784 — ?)
- з 770 г. — (Désirée, 747 — 776), дачка (Didier), караля лангабардаў. Развод у 771 г.
- з 771 г. — (ці Гільдэгарда; Hildegarde de Vintzgau, 758 — 30 красавіка 783), дачка (Gérold I), графа Вінцгаў.
- Карл Юны (Charles, 772 — 4 снежня 811), герцаг Інгельма.
- Адэлаіда (Adelaide, 773 — 774). Памерла ў маленстве.
- Ратруда (Rothrude, 775 — 6 чэрвеня 810). Мела сувязь з графам (? — 839/840).
- Піпін (Pépin, 777 — 8 чэрвеня 810), кароль Італіі (781—810).
- Лотар (Lotaire, жнівень 778 — 6 лютага 779). Блізнюк з Людовікам, памёр дзіцем.
- Людовік I Набожны (Louis I le Pieux, жнівень 778 — 20 чэрвеня 840), імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі (813—840), кароль усіх франкаў (814—840), кароль Аквітаніі (781—813), кароль Алеманіі (833—840).
- Берта (Berthe, 779 — 823). Выйшла замуж за графа Энгельберта (750—814).
- (Gisèle, 781 — 808). Замужам не была.
- Хільдэгарда (Hildegarde, 782 — 783). Памерла ў маленстве.
- з кастрычніка 783 г. — (Fastrade, 765 — 10 кастрычніка 794), дачка ўсходне-франкскага графа Радольфа.
- Тэтрада (Tétrade, 785 — 853), абатыса Аргенцьель.
- Гільтруда (Hiltrude, 787 — ?), абатыса Фармацье.
- з 794 г. — (Liutgadre, 776 — 4 чэрвеня 800).
- Эма (Emme, ? — 837).
- (Rothilde, ? — 852).
- з 808 г. — (Gerswinde de Saxe, 782 — 834).
- (Adaltrude).
Акрамя шасці жонак вядомыя тры палюбоўніцы Карла Вялікага і некалькі пазашлюбных дзяцей.
- (Maltegarde).
- Рацільда (Рудхільд) (790 — 852), абатыса Фармацье.
- Рэгіна (Régine).
- (Drogon, 17 чэрвеня 801 — 8 снежня 855), епіскап Меца.
- (Hugues, 802 — 14 чэрвеня 844), абат Сент-Квенцінскі.
- (Adalinde).
- Тэадорык (807 — 818).
Зноскі
- Карл Великий // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1895. — Т. XIVа. — С. 523–525.
- M. Br. Charlemagne // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 5. — P. 891–897.
- Karl der Große — 1 — Verlag C. H. Beck, 1999. — S. 117.
- Карл Великий — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- Karl der Große — 1 — Verlag C. H. Beck, 1999. — S. 32.
- Karl der Große — 1 — Verlag C. H. Beck, 1999. — S. 38.
- Петавіянскія анналы = Annales Petaviani / Monumenta Germaniae Historica. Bd. 1. — Hannover, 1826.
- Franks, Carolingian kings
- Biermé P., Nève F.-X. Chez Edgar P.
- Le Mayeur A. J. J. Les Belges.
- Annales Quierzy-sur-Oise
- Карл Великий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- The Cambridge Companion to the Epic. Cambridge University Press, 2010. Page 55.
- Karl I. der Grosse
- Charlemagne
Зноскі
Літаратура
- Карл Вялікі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. С. 72—73.
- Карл Великий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- Bauer H. Reise in die Karolingerzeit. — Leipzig, 1974.
- Chamberlin R. The Emperor Charlemagne. — London, 1986.
- . Charlemagne. — Paris: Presses universitaires de France, collection « Que sais-je ? », 1984, 1992, 1998.
Спасылкі
![image]()
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карл Вялікі
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Каралінгі — Саксонская дынастыя — Салічная дынастыя — Гогенштаўфены — Вітэльсбахі — Габсбургі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
U panyaccya yosc i inshyya znachenni gl Karl I Karl Vyaliki 742 814 Ahen karol frankay langabarday gercag bavarski paslya zahopu Italii karanavany yak imperatar Rymskaj imperyi Pahodziy z dynastyi Karalingay Perazhyy dvuh svaih zakonnyh synoy i pakinuy stalec trecyamu Lyudoviku Nabozhnamu Imperyya Karla raspalasya y 843 paslya padpisannya Verdenskaga dagavora Karl Vyalikilac Carolus Magnus nyam Karl der Grosse fr CharlemagneKarl Vyaliki Malyunak 16 st Karol frankay24 verasnya 768 28 studzenya 814Karanacyya 28 lipenya 754 abactva Sen DeniPapyarednik Pipin KarotkiPeraemnik Lyudovik I Nabozhny5 chervenya 774 781PapyarednikPeraemnik tytul znikGercag Bavaryi788 28 studzenya 814PapyarednikPeraemnik Lotar IImperatar Zahadu25 snezhnya 800 28 studzenya 814Karanacyya 25 snezhnya 800 sabor Svyatoga Pyatra Rym ItaliyaPapyarednik novy tytulPeraemnik Lyudovik I NabozhnyNaradzhenne ne ranej za 2 krasavika 742 i ne paznej za 2 krasavika 748 Frankskaya dzyarzhavaSmerc 28 studzenya 814 Ahen Frankskaya dzyarzhava Mesca pahavannya Palatine Chapel d Rod KaralingiImya pry naradzhenni star v nyam KarlusBacka Pipin KarotkiMaci Bertrada LaonskayaZhonka 1 ya 2 ya 3 ya 4 ya 5 ya 6 ya nalozhnicy 1 ya Maltegarda 2 ya Regina 3 ya AdalindaDzeci Ad 1 ga shlyubu syn Ad 3 ga shlyubu syny Karl Yuny Pipin Lyudovik I Nabozhny Lotar dochki Adelaida Ratruda Berta Gizela Hildegarda Ad 4 ga shlyubu dochki Tetrada Giltruda Ad 5 ga shlyubu dochki Ema Racilda Ad 6 ga shlyubu dachka Adaltruda Ad nalozhnic Ad 1 aj dachka Racilda Ad 2 oj syny Ad 3 yaj syn TeadorykVeravyznanne Katalickaya Carkva i hrysciyanstvaAytografManagrama Medyyafajly na VikishovishchyMesca i god naradzhennyaBiyograf Karla Ejnhard pavedamlyae shto yon ne zmog znajsci zvestak ab naradzhenni i dzyacinstve Karla ale y inshym mescy zayvazhae shto yon pamyor na 72 ym godze zhyccya geta znachyc naradzicca yon pavinen byy u 742 godze U nezahavanaj ahenskaj epitafii bylo skazana shto Karl pamyor na 70 ym godze zhyccya g zn yon naradziysya y 744 godze U rannesyarednevyakovyh pad 747 m godam skazana U getym godze naradziysya karol Karl U yoj zha pad 751 m godam skazana ab naradzhenni malodshaga brata Karla Karlamana i getaya data sumnennyu ne padvyargaecca Mesca naradzhennya Karla dakladna nevyadoma Magchyma geta adbylosya y navakollyah Ahena u ci ale i mnogiya inshyya garady mayuc na toe pretenzii ne padmacavanyya adnak dastatkovymi svedchannyami Pachatak praylennya Smerc KarlamanaKali Karl byy dzicem zakonnasc dynastyi yakaya yzurpiravala tron Meravingay zastavalasya pad pytannem Kab zabyaspechyc besperashkodnuyu peradachu ylady 28 lipenya 754 goda Karl razam z bratam Karlamanam byy pamazany na carstva y carkve abactva Sen Deni papam Stefanam II a paslya smerci Pipina Karotkaga ystupiy razam z bratam na prastol Pa razdzele z bratam backoyskaj spadchyny Karl atrymay u valodanne zemli y forme shyrokaga paymesyaca yaki ishoy ad Atlantychnaj Akvitanii da Cyuryngii praz vyalikuyu chastku Nejstryi i Aystrazii praz Fryziyu i Frankoniyu yakiya z usih bakoy ahoplivali yladanni brata Karlamana Rezidencyyaj Karla byy Braty ne ladzili pamizh saboj nyagledzyachy na namaganni maci ih zblizic Mnogiya z akruzhennya Karlamana staralisya pasvaryc bratoy i navat davesci spravu da vajny Kali y 769 godze adzin z senyoray z paydnyovaga zahadu pa imeni Gunold magchyma geta byy syn padnyay na paystanne zahodnih akvitancay i baskay Karl byy vymushany adzin adpravicca na padaylenne myacyazhu bo Karlaman admoviysya daluchycca da yago sa svaim vojskam Nyagledzyachy na geta Karl prymusiy Gunolda ycyachy y Gaskon zatym perajshoy Garonu i dabiysya y gercaga vydachy ycekacha Slova karol utvarylasya ad imeni Karla Vyalikaga karalya frankay Asceragayuchysya zmovy pamizh Karlamanam i karalyom langabarday Karl vyrashyy apyaredzic padzei Yon ne tolki zbliziysya sa svaim stryechnym bratam gercagam Bavaryi yaki zahoyvayuchy vernasc tradycyyam svajgo rodu stay zyacem langabardskaga karalya ale i sam u 770 godze pa radze maci azhaniysya z dachkoj Dezideryya adstaviyshy na drugi plan svayu zakonnuyu zhonku yakaya yzho paspela naradzic yamu syna Kanflikt mog razgarecca ne na zhart kali b Karlaman ne pamyor prychym velmi svoechasova u snezhni 771 goda Karl prycyagnuy na svoj bok nekatoryh najbolsh blizkih Karlamanu dzeyachay i zahapiy spadchynu brata Yago nyavestka Gerberga i plyamennik Pipin yaki naradziysya y 770 godze znajshli prystanishcha y Dezideryya Vaennyya pospehiFrankskaya imperyya Vojny Karla stavili za metu pashyrenne hrysciyanskaga svetu Za chasy yago yladarannya franki zrabili 53 pahoda 27 z ih uznachalvay sam Karl Za peryyad yago kiravannya Frankskaya dzyarzhava pavyalichylasya ydvaya i stala imperyyaj Samaj pracyaglaj byla vajna z saksami 772 804 u vyniku yakoj Saksoniya byla gvaltoyna hrysciyanizavana i yklyuchana y sklad Frankskaj dzyarzhavy Pahody y Ispaniyu suprac arabay u 778 810 pryvyali da ytvarennya y Frankskaj dzyarzhave Ispanskaj marki na paynochnym ushodze Pirenejskaga payvostrava Pershy pahod akazaysya nyaydalym 778 ar ergard vojska byy pry adstuplenni razbity zagonam baskay Graf Roland shto kamandavay ar ergardam zaginuy getaya padzeya stala asnovaj dlya paznejshaj Pesni pra Rolanda U 787 796 byli zavayavanyya naselenyya avarami abshary cyaperashnih Aystryi i Vengryi U 785 zavayavana Fryslandyya u 789 i 812 azhyccyaylyalisya kampanii suprac palabskih slavyan vilcay Rymskaya karona Papa Ley III uskladvae imperatarskuyu karonu na galavu Karla U 773 i 774 pa zaprashennyu Papy Adryyana I Karl zrabiy pahody y Italiyu razbiy langabarday karanavaysya rymskaj karonaj i pacverdziy pravy papay na Papskuyu voblasc U 800 Karl zadushyy paystanne suprac Papy y Ryme 25 snezhnya 800 u Sabory Sv Pyatra Papa Ley III karanavay Karla imperataram Vizantyya admovilasya pryznavac za Karlam gety tytul ale paslya vajny 809 814 pagadzilasya na toe Pahody na slavyan U 789 godze Karl zdzejsniy ekspedycyyu dzelya abarony meklenburgskih abadrytay suprac slavyanskaga plemeni lyucichay vilcay Franki navyali dva masty ceraz Elbu perajshli raku i pry padtrymcy sayuznikay razbili lyucichay Hoc pavodle letapisay tyya abaranyalisya yparta ale vystayac perad velizarnymi silami sayuznikay ne zmagli Administracyya i kulturnaya dzejnascPalityka Evangelle chasoy Karla Vyalikaga Dzyarzhayny lad Karla svedchyc pra nadyhod feadalnaga lada Vyshejshae dvaranstva krainy zvyazanae z Karlam lennaj prysyagaj pavinna bylo pryhodzic na vajnu z paduladnymi yoj lyudzmi Z 789 Karl neadnarazova vydavay ukazy yakiya pradpisvali kozhnamu volnamu chalaveku znajsci sabe u padparadkavanni yakoga yon musiy sluzhyc Pavyalichylasya kolkasc zalezhnyh syalyan Imperyya Karla dzyalilasya na akrugi na chale z pryznachanymi manarham z myascovaga dvaranstva yakoe valodala administracyjnaj i vaennaj uladaj Shtogod sklikalisya tak zvanyya sojmy vyshejshyh pradstaynikoy sveckaj i carkoynaj znaci na yakih Karl pradstaylyay ukazy i kapitulyaryi shto datychylisya ysih bakoy zhyccya u tym liku carkoynaga Kultura Karl Vyaliki da kanca zhyccya zastavaysya nepismennym ale nadavay vyalikuyu yvagu adukacyi U 787 byy vydadzeny ykaz ab stvarenni shkol pry klyashtarah u 789 ab abavyazkovaj adukacyi ysyago volnaga muzhchynskaga naselnictva zastaysya nyavykananym Pry dvary sklaysya vuchony gurtok na chale z Karlam nazvany Akademiyaj Usyalyak padtrymlivalasya lacinskaya slavesnasc shto dalo prychyny gistorykam nazvac epohu kiravannya Karla i yago blizhejshyh peraemnikay Karalingskim Adradzhennem Karl cikaviysya taksama germanskimi starazhytnascyami zagadvay zapisvac pesni i padanni na narodnyh movah sklasci germanskuyu gramatyku Unutranaya palityka Svaimi paspyahovymi vojnami Karl rassunuy mezhy Frankskaj dzyarzhavy na velizarnuyu adleglasc Getak zha nyastomna uvahodzyachy va yse drobyazi klapaciysya yon ab palyapshenni dzyarzhaynaga ladu ab materyyalnym i duhoynym razvicci svayoj dzyarzhavy Vajskovuyu moc yae yon znachna pavysiy uparadkavayshy zbor apalchennya a mezhy ymacavay vaennaj arganizacyyaj marak yakiya kiravalisya markgrafami Yon znishchyy uladu narodnyh gercagay yakaya zdavalasya yamu nebyaspechnaj dlya karalya Asobnymi akrugami kiravali grafy yakiya zasyarodzili y svaih rukah funkcyi administracyjnyya finansavyya vaennyya i zbolshaga sudovyya Dva razy na god u kancy vyasny abo y pachatku leta i yvosen vakol samoga imperatara zbiralisya dzyarzhaynyya sojmy na vyasnovy magli z yaylyacca yse svabodnyya lyudzi na vosenski zaprashalisya tolki najbolsh vazhnyya daradcy gasudara geta znachyc lyudzi z prydvornaga kruga vyshejshaj administracyi i vyshejshaga duhavenstva Na vosenskim shodze abmyarkoyvalisya roznyya pytanni dzyarzhaynaga zhyccya i vynosilisya pa ih rashenni yakiya atrymali formu tak zvanyh kapitulyaryyay Na vyasnovym shodze kapitulyaryi pradstaylyalisya na adabrenne prysutnyh tut zha gasudar atrymlivay ad tyh hto pryehay zvestki ab stane kiravannya ab stanovishchy i patrebah toj ci inshaj myascovasci Karl shmat klapaciysya ab selskaj gaspadarcy i ab kiravanni palacavymi mayontkami ad yago zastalisya padrabyaznyya i gruntoynyya pastanovy yakiya tychacca getaga ypraylennya Capitulare de villis Pa zagadze Karla asushalisya baloty vysyakalisya lyasy budavalisya manastyry i garady a taksama cudoynyya palacy i cerkvy napryklad u Ahene i y Zadumanaya y 793 godze pabudova kanala pamizh Rednicam i yakim zluchylisya b Rejn i Dunaj Paynochnae i Chornae mora zastalasya nezakonchanaj Energichna padtrymlivayuchy raspaysyudzhanne hrysciyanstva abaranyayuchy duhavenstva i ystanaylivayuchy dlya yago buduchy y najlepshyh adnosinah z papam Karl zahoyvay za saboyu adnak poynuyu yladu y carkoynym kiravanni yon pryznachay episkapay i abatay sklikay duhoynyya sabory vynosiy na sojmah rashenni yakiya datychyli carkoynyh spray Hoc sam Karl ne veday gramaty yon paklay pachatak Karalingskamu Adradzhennyu Pa scvyardzhennyah prydvornyh biyografay imperatar zagaday sklasci gramatyku narodnaj movy u yakoj ustanaviy frankskiya nazvy mesyacay i vyatroy a taksama zagaday zbirac narodnyya pesni Yon akruzhay syabe navukoycami Alkuin Pavel Dyyakan Ejnhard Raban Mayr i karystayuchysya ih paradami i sadzejnichannem imknuysya dac adukacyyu duhavenstvu i narodu Asabliva yon klapaciysya pra yladkavanne shkol pry cerkvah i manastyrah pry svaim dvary yon zladziy rod akademii dlya adukacyi svaih dzyacej a taksama prydvornyh i ih synoy Karaleyski tron u Ahenskim sabory U 794 godze na mescy termalnaga kurorta keltay i rymlyan u Ahene Karl pachay budaynictva zakonchanaga y 798 godze Peratvaryyshysya spachatku y zimovuyu rezidencyyu Karla Ahen pastupova stay pastayannaj rezidencyyaj a z 807 goda pastayannaj stalicaj imperyi Dene Karla Vyalikaga Karl umacavay dene yakoe stala vazhyc 1 7 grama Slava Karla raspaysyudzilasya dalyoka za mezhami yago yladannyay Pasolstvy z chuzhyh zyamel chasta z yaylyalisya pry yago dvary yak napryklad pasolstva Harun ar Rashyda yakoe y 798 godze dastavila valadaru frankay bagatyya padarunki uklyuchayuchy slana nazvanaga Klopaty ab peraemnasciU lyutym 806 goda Karl Vyaliki zavyashchay padzyalic imperyyu pamizh svaimi tryma synami Lyudoviku pavinny byli adysci Akvitaniya i Burgundyya Pipin Italiya i Germaniya na poydzen ad Dunaya a Karlu Yunamu Nejstryya Aystraziya i Germaniya na poynach ad Dunaya Ale y 810 godze pamyor Pipin a y 811 godze Karl Yuny Nezadoyga da smerci u 813 godze Karl pazvay da syabe Lyudovika adzinaga zhyvoga svajgo syna ad Hildegardy i sklikayshy yrachysty shod znatnyh frankay usyago karaleystva 11 verasnya pryznachyy yago z agulnaj zgody svaim supravicelem i spadchynnikam a zatym usklay yamu na galavu karonu i zagaday u dalejshym nazyvac yago imperataram i aygustam Smerc Karla VyalikagaLevy bok damaviny Karla Vyalikaga y Ahenskim sabory 1215 god Neyzabave paslya getaga zvaleny mocnaj lihamankaj Karl Vyaliki zlyog u lozhak U pachatku studzenya 814 goda da lihamanki dabaviysya pleyryt i 28 studzenya imperatar pamyor Byy pahavany y pabudavanaj im zha dvarcovaj carkve ru Ahena 29 snezhnya 1165 goda pa patrabavanni imperatara Frydryha I Barbarosy pastayleny im antypapa kananizavay Karla Vyalikaga Adnak Rymska katalickaya carkva aficyjna tak i ne pryznala getaga akta Nyagledzyachy na geta Karl Vyaliki shanuecca y Ahene yak svyaty zastupnik gorada Zhonki i dzeciRadavodnae dreva Karalingay Miniyacyura z rukapisu XII st z 768 g ci Gimiltruda Himiltrude dachka Devum I grafa Burgundskaga Razvod Pepin le Bossu 769 770 811 U 792 g udzelnichay u zmove suprac backi ale nyaydala Byy znyavoleny backam u manastyry Rothais 784 z 770 g Desiree 747 776 dachka Didier karalya langabarday Razvod u 771 g z 771 g ci Gildegarda Hildegarde de Vintzgau 758 30 krasavika 783 dachka Gerold I grafa Vincgay Karl Yuny Charles 772 4 snezhnya 811 gercag Ingelma Adelaida Adelaide 773 774 Pamerla y malenstve Ratruda Rothrude 775 6 chervenya 810 Mela suvyaz z grafam 839 840 Pipin Pepin 777 8 chervenya 810 karol Italii 781 810 Lotar Lotaire zhniven 778 6 lyutaga 779 Bliznyuk z Lyudovikam pamyor dzicem Lyudovik I Nabozhny Louis I le Pieux zhniven 778 20 chervenya 840 imperatar Svyashchennaj Rymskaj imperyi 813 840 karol usih frankay 814 840 karol Akvitanii 781 813 karol Alemanii 833 840 Berta Berthe 779 823 Vyjshla zamuzh za grafa Engelberta 750 814 Gisele 781 808 Zamuzham ne byla Hildegarda Hildegarde 782 783 Pamerla y malenstve z kastrychnika 783 g Fastrade 765 10 kastrychnika 794 dachka yshodne frankskaga grafa Radolfa Tetrada Tetrade 785 853 abatysa Argencel Giltruda Hiltrude 787 abatysa Farmace z 794 g Liutgadre 776 4 chervenya 800 Ema Emme 837 Rothilde 852 z 808 g Gerswinde de Saxe 782 834 Adaltrude Akramya shasci zhonak vyadomyya try palyuboynicy Karla Vyalikaga i nekalki pazashlyubnyh dzyacej Maltegarde Racilda Rudhild 790 852 abatysa Farmace Regina Regine Drogon 17 chervenya 801 8 snezhnya 855 episkap Meca Hugues 802 14 chervenya 844 abat Sent Kvencinski Adalinde Teadoryk 807 818 ZnoskiKarl Velikij Enciklopedicheskij slovar SPb Brokgauz Efron 1895 T XIVa S 523 525 lt a href https wikidata org wiki Track Q24436704 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19908137 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q23892923 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q602358 gt lt a gt M Br Charlemagne Encyclopaedia Britannica a dictionary of arts sciences literature and general information H Chisholm 11 New York Cambridge England University Press 1911 Vol 5 P 891 897 lt a href https wikidata org wiki Track Q5607942 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q867541 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q27670032 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q18911626 gt lt a gt Karl der Grosse 1 Verlag C H Beck 1999 S 117 lt a href https wikidata org wiki Track Q896837 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19509996 gt lt a gt Karl Velikij 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya 1969 Praverana 28 verasnya 2015 lt a href https wikidata org wiki Track Q5061737 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q17378135 gt lt a gt Karl der Grosse 1 Verlag C H Beck 1999 S 32 lt a href https wikidata org wiki Track Q896837 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19509996 gt lt a gt Karl der Grosse 1 Verlag C H Beck 1999 S 38 lt a href https wikidata org wiki Track Q896837 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19509996 gt lt a gt Petaviyanskiya annaly Annales Petaviani Monumenta Germaniae Historica Bd 1 Hannover 1826 Franks Carolingian kings Bierme P Neve F X Chez Edgar P Le Mayeur A J J Les Belges Annales Quierzy sur Oise Karl Velikij Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop rusk SPb 1890 1907 The Cambridge Companion to the Epic Cambridge University Press 2010 Page 55 Karl I der Grosse CharlemagneZnoskiLitaraturaKarl Vyaliki Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 8 Kanto Kuli Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 1999 T 8 S 72 73 Karl Velikij Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop rusk SPb 1890 1907 Bauer H Reise in die Karolingerzeit Leipzig 1974 Chamberlin R The Emperor Charlemagne London 1986 Charlemagne Paris Presses universitaires de France collection Que sais je 1984 1992 1998 SpasylkiNa Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Karl VyalikiImperatary Svyashchennaj Rymskaj imperyi da Atona I rymskiya imperatary 800 1806 800 814 840 843 855 875 877 881 887 891 Karl I Lyudovik I Lotar I Lyudovik II Karl II Karl III 891 894 898 899 901 905 915 924 962 973 983 Gvida Lambert Arnulf Lyudovik III Berengar I Aton I Aton II 983 996 1002 1014 1024 1027 1039 1046 1056 1084 1105 1111 1125 1133 1137 1155 Aton III Genryh II Konrad II Genryh III Genryh IV Genryh V Lotar II 1155 1190 1197 1209 1215 1220 1250 1312 1313 1328 1347 1355 1378 1410 Frydryh I Genryh VI Aton IV Frydryh II Genryh VII Lyudovik IV Karl IV 1410 1437 1452 1493 1508 1519 1530 1556 1564 1576 1612 1619 1637 Zhygimont Frydryh III Maksimiliyan I Karl V Ferdynand I Maksimiliyan II Rudolf II Maciyas Ferdynand II 1637 1657 1705 1711 1740 1742 1745 1765 1790 1792 1806 Ferdynand III Leapold I Iosif I Karl VI Karl VII Franc I Iosif II Leapold II Franc II Karalingi Saksonskaya dynastyya Salichnaya dynastyya Gogenshtayfeny Vitelsbahi Gabsburgi