Люксембург

Люксембу́рг (люкс.: Lëtzebuerg, фр.: Luxembourg, ням.: Luxemburg), Вялі́кае Ге́рцагства Люксембу́рг (люкс.: Groussherzogtum Lëtzebuerg, фр.: Grand-Duché de Luxembourg, ням.: Großherzogtum Luxemburg)— дзяржава у Заходняй Еўропе. Член Еўрапейскага саюза з 1957 г. Герцагства мяжуе з Бельгіяй, Германіяй і Францыяй. Назва паходзіць ад верхнянямецкага слова «lucilinburch» — «малы горад».

Вялікае Герцагства Люксембург
люкс.: Groussherzogtum Lëtzebuerg
фр.: Grand-Duché de Luxembourg
ням.: Großherzogtum Luxemburg

Сцяг Люксембурга Герб Люксембурга
Дэвіз: «Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» «Мы жадаем застацца тым, што мы ёсць»
Гімн: «Ons Heemecht»
Афіцыйныя мовы	Люксембургская, французская, немецкая
Сталіца	Люксембург
Найбуйнейшыя гарады	Люксембург, Эш-сюр-Альзет, Дзіферданж
Форма кіравання	Парламенцкая манархія
Прэм’ер-міністр	Анры Ксаўе Бетэль
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	174-я ў свеце 2.586,4 км² 0,6
Насельніцтва • Ацэнка (2013) • Перапіс (2001) • Шчыльнасць	537.853 чал. (173-я) 439.539 чал. 191,4 чал./км²  (67-я)
ВУП (ППЗ)   • Разам (2012)   • На душу насельніцтва	$42,225 млрд  (94-ы) $79.785  (1-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2012)   • На душу насельніцтва	$56,738  (69-ы) $107.206  (1-ы)
ІРЧП (2013)	▲0,875 (вельмі высокі) (26-ы)
Этнахаронім	Люксембуржцы
Валюта	Еўра (€) (EUR)
Інтэрнэт-дамены	.lu, .eu
Код ISO (Alpha-2)	LU
Код ISO (Alpha-3)	LUX
Код МАК	LUX
Тэлефонны код	+352
Часавыя паясы	+1

Гісторыя

Асноўны артыкул:

У канцы VII ст. насельніцтва тэрыторыі сучаснага Люксембурга было хрышчона дзякуючы прападобнаму Віліброрду, які заснаваў там манастыр бенедыктаўцаў. У Сярэднявечча зямля ўваходзіць спачатку ў склад франкскага каралеўства Аўстразіі, потым у Свяшчэнную Рымскую імперыю, а пасля — у Латарынгію. У 963 годзе ён адтрымаў незалежнасць у выніку абмена стратэгічнымі тэрыторыямі. Справа ў тым, што на яго тэрыторыі змяшчаецца замак Лісілінбург (Маленькая крэпасць), які паклаў пачатак дзяржаве. На чале гэтага маленькага ўладання стаяў Зігфрыд. Яго нашчадкі крыху пашырылі сваі тэрыторыі дзякуючы войнам, палітычным шлюбам, спадчынам і дамовам. У 1060 годзе Конрад быў аб'яўлены першым графам Люксембурга. Яго прапраўнучка стала вядомай уладаркай Эрмезіндай, а яе праўнук Генрых VII, у сваю чаргу, быў імператарам Свяшчэннай Рымскай Імперыі з 1308 года. У 1354 графства Люксембург стала герцагствам. Але ў 1443 , пляменіца імператара Св. Рымскай імперыі Сігізмунда, была вымушана саступіць гэта ўладанне Філіпу III, герцагу Бургундыі.

У 1477 Люксембург перайшоў дынастыі Габсбургаў, а пад час падзела імперыі Карла V тэрыторыя апынулася пад уладай Іспаніі. Калі Нідэрланды пачалі паўстанне супраць Філіпа II, караля Іспаніі, Люксембург захоўваў нейтралітэт. У выніку гэтай рэвалюцыі герцагства перайшло пад уладу паўстаўшай краіны. Пачатак Трыдцацігадовай войны (1618—1648) прайшоў досыць спакойна для Люксембургу, але пасля ўступлення ў яе Францыі ў 1635 годзе ў герцагства прыйшлі сапраўдная бяда і разарэнне. Акрамя гэтага, Вестфальскі мір (1648) не прынёс спакою ў Люксембург — гэта адбылося толькі ў 1659 годзе ў выніку заключэння Пірэнейскага дагавора. У 1679—1684 гадах Людовік XIV, паступова заваёўваў Люксембург, але ўжо ў 1697 годзе Францыя передала яго Іспаніі. Пад час Вайны за іспанскую спадчыну Люксембург разам з Бельгіяй перайшоў да Габсбургаў, якія правілі Аўстрыяй. Праз шэсць год пасля пачатку Французскай Рэвалюцыі Люксембург зноў перайшоў да Францыі. Ранейшая тэрыторыя была падзелена на тры дэпартаменты, у якіх дзейнічала канстытуцыя Дырэкторыі. Сяляне Люксембурга трапілі пад дзеянне антыцаркоўных мер французскага ўрада, а ўвядзенне ваеннай павінасці ў 1798 годзе прывяло да паўстання ў Люксембургу, якое было жорстка падаўлена.

С падзеннем Напалеона французскае панаванне ў Люксембургу скончылася, яго лёс быў вырашаны Венскім Кангрэсам 1815 года: Люксембургу быў дараваны статус Вялікага герцагства з Вільямам I (прадстаўніком дынастыі Аранскіх-Насау, каралём Нідэрландаў) на чале. Люксембург захоўваў аўтаномію, а сувязь з Нідэрландамі была хутчэй намінальная — толькі таму, што герцагства лічылася асабістым уладаннем Вільяма. Тэрыторыя таксама ўваходзіла ў склад Германскай Канфедэрацыі, і на яе тэрыторыі быў расквартыраваны прускі гарнізон. Уладаранне Вільяма было дастаткова жорсткім, бо ён успрымаў насельніцтва герцагства як асабістую ўласнасць і абкладаў іх вялікімі падаткамі. Зразумела, што Люксембург у 1830 годзе падтрымаў бельгійскае паўстанне супраць Вільяма, і ў кастрычніку гэтага ж года было аб'яўлена, што Люксембург — гэта частка Бельгіі. Але Вільям не адмаўляўся ад сваіх правоў на гэту тэрыторыю. У 1831 годзе Францыя, Англія, Расія, Прусія і Аўстрыя вырашылі, што Люксембург павінен застацца ў Вільяма I і ўвайсці ў Германскую канфедэрацыю. Пры гэтым франкамоўнае насельніцтва было перавезена ў Бельгію. Такім чынам, да 1867 Люксембург знаходзіўся ў складзе Нідэрландаў на правах аўтаноміі.

У 1842 Вільям II падпісаў дамову з Прусіяй, па якой Люксембург стаў удзельнікам Мытнага Саюза. Гэты крок значна палепшыў эканамічнае і сельскагаспадарчае развіццё герцагства, была адноўлена інфраструктура, з'явілася чыгунка. У 1841 Люксембургу была дарована канстытуцыя, якая ўсё ж не суадносілася з жаданнямі насельніцтва. Моцна паўплывала на аўтаномію французская рэвалюцыя 1848 года. Под яе ўплавам Вільям дараваў больш ліберальную канстытуцыю, у якую былі ўнесены змены ў 1856 годзе. З распадам канфедэрацыі ў 1866 Люксембург стаў поўнасцю суверэнай дзяржавай. Афіцыйна гэта адбылося 9 верасня 1867 года. Крыху раней, 29 красавіка 1867, на міжнароднай канферэнцыі ў Лондане паміж Расіяй, Вялікабрытаніяй, Францыяй, Прусіяй і шэрагам іншых дзяржаў была падпісана дамова аб статусе Люксембурга. Па Дамове карона Вялікага герцагства Люксембург празнавалася спадчыным уладаннем дома Насау, а само герцагства вызначалася як нейтральная дзяржава.

Пасля смерці Вільяма III ў 1890 годзе Нідэрланды засталіся без спадчыніка мужчынскага полу, таму Вялікае герцагства перайшло Адольфу, герцагу Насау, а затым і яго сыну Вільяму, які памёр у 1912 годзе. Яны за годы праўлення мала цікавіліся пытаннямі кіравання дзяржавай, затое Марыя Адэлаіда, дачка Вільяма, развіла там вялікую дзейнасць, што не было ацэнена насельніцтвам. У гады Першай Сусветнай войны Люксембург захоўваў нейтралітэт, але ўсё ж у 1914 годзе Германія яго акупавала. Па Версальскаму міру Марыя Адэлаіда была вымушана аддаць кіраванне краінай сястры Шарлоце. У 1940 Германія другі раз акупавала Люксембург. Урад адмовіўся ісці на кампраміс з фашыстамі, таму ўвесь двор быў вымушаны эміграваць і жыць у выгнанні. Герцагства ўвайшло ў склад Трэцяга Рэйха. У верасні 1944 адбылося вызваленне краіны. У тым жа годзе Люксембург увайшоў у Эканамічны Саюз з Бельгіяй і Нідэрландамі (Бенілюкс). З уступам у НАТА ў 1949 годзе Вялікае герцагства Люксембург парушыла свой ваенны нейтралітэт. У 1964 на прастол Люксембурга ўзышоў прынц Жан. У кастрычніку 2000 Жан адрокся ад прастолу з-за старога ўзросту, на прастол узышоў яго сын Анры.

Палітыка і дзяржаўны лад

Асноўны артыкул: Палітыка Люксембурга

Транспарт

Транспарт чыгуначны і аўтамабільны. Суднаходства па рацэ Мозель. Міжнародны аэрапорт каля горада Люксембург — вузел унутреўрапейскіх паветраных ліній.

З 29 лютага 2020 года ўвесь грамадскі транспарт — чыгункі (за выключэннем праезду ў першым класе), аўтобусы (акрамя шэрагу начных рэйсаў) і трамваі — стаў бясплатным.

Гл. таксама

• Вільц
• Люксембуржцы
• Паліцыя Вялікага Герцагства Люксембург

Крыніцы

1. dw.com/uk

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Люксембург
• Ірына Хадарэнка. Люксембург-Трыр. Шляхамі старажытнай Еўропы Архівавана 1 сакавіка 2012.