Azərbaycanca
Türkçe
«Свабоднае вета» (лац.: Liberum veto) — прынцып парламенцкага ладу ў Рэчы Паспалітай, які дазваляў любому дэпутату сейма спыніць абмеркаванне пытання ў сейме і працу сейма наогул, выступіўшы супраць.
Прынцып "ліберум вета" быў уведзены ў дзяржаўнае права Рэчы Паспалітай у 1589 годзе. У перакладзе з лаціны "ліберум вета" азначае "свабоднае забараняю". Адпаведна гэтаму прынцыпу кожны дэпутат вальнага сойма мог сарваць сойм, дастаткова было крыкнуць "Няма згоды". Любое рашэнне ці пастанова сойма пачыналі дзейнічаць пры ўмове аднагалоснага ўхвалення ўсімі дэпутатамі, а не большасцю.
Упершыню права пазбавіць сойм сілы было выкарыстана ў 1669 годзе і настолькі стала звычаем, што ў наступныя сто гадоў з 55 соймаў былі сарваныя 48. Гэта прыводзіла да сутычак на паседжаннях сойма, часта збройных. Паны прыводзілі з сабою чым болей прыхільнікаў, каб пры патрэбе мець сілу. Але на ваяводскіх і павятовых сойміках рашэнні прымаліся большасцю галасоў.
"Ліберум вета" быў адменены Канстытуцыяй 1791 года.
Гісторыя
Вытокам гэтага прынцыпу стала традыцыя аднагалоснага прыняцця рашэнняў у сейме, дзе кожны шляхціч прадстаўляў сваю вобласць, быў абраны мясцовым сеймікам і нёс перад ім адказнасць за ўсе рашэнні сейма, а таксама канфедэратыўнага характару самой польска-літоўскай дзяржавы. Рашэнне, прынятае большасцю супраць жадання меншасці (нават калі гэта быў толькі адзін сеймік) лічылі парушэннем прынцыпу палітычнай роўнасці. Акрамя таго, для абгрунтавання паказанага прынцыпу высылаліся на закон (так званая Радамская канстытуцыя), які забараняў каралям прымаць новыя законы без згоды шляхты.
Звычайна лічыцца, што ўпершыню гэтым правам скарыстаўся і спыніў працу сейма прадстаўнік Трокаў Уладзіслаў Сіцыньскі ў 1652 г. Але гэта не зусім так, ён толькі наклаў вета на працяг дэбатаў у сейме па-за ўсталяваным законам шасцітыднёвым тэрмінам. Толькі ў 1669 годзе ў Кракаве праца сейма была датэрмінова спыненая на падставе liberum veto, накладзенага прадстаўніком Кіева Адамам Алізарам.
У першай палове XVIII стагоддзя, гэтая практыка становіцца ўсё больш і больш звычайнай для сесій сейма, якія спыняліся ў адпаведнасці з liberum veto. Суседзі Рэчы Паспалітай Расія і Прусія злічылі гэта зручнай прыладай паслаблення Польшчы.
Пасля 1764 г. liberum veto практычна не ўжывалася: прынцып аднагалоснасці не перашкаджаў працы . Дэпутаты ў пачатку сесіі фармавалі «канфедэрацыю» (польск.: konfederacja), каб прадухіліць яе прыпынак працы сейма ў адпаведнасці з liberum veto.
Liberum veto было скасавана 3 мая 1791 года; Канстытуцыя (прынятая канфедэратыўным Чатырохгадовым сеймам) усталявала прынцып большасці.
Аднак, дасягненні той канстытуцыі, закліканай стаць першай сучаснай кадыфікаванай канстытуцыяй Еўропы, былі ануляваныя іншым, канфедэратыўным сеймам, сабраным у Гародні ў 1793 г. Гэты сойм, пад прымусам Расіі і Прусіі, ратыфікаваў перадапошні, Другі падзел Рэчы Паспалітай.
Літаратура
- Гісторыя Беларусі. Ад старажытнасці да XXI стагоддзя. Кароткі нарыс. — Мн.: Лекцыя, 2000. — 80 с.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
U getaj staronki nyama praveranyh versij hutchej za ysyo yae yakasc ne acenvalasya na adpavednasc standartam Svabodnae veta lac Liberum veto pryncyp parlamenckaga ladu y Rechy Paspalitaj yaki dazvalyay lyubomu deputatu sejma spynic abmerkavanne pytannya y sejme i pracu sejma naogul vystupiyshy suprac Pryncyp liberum veta byy uvedzeny y dzyarzhaynae prava Rechy Paspalitaj u 1589 godze U perakladze z laciny liberum veta aznachae svabodnae zabaranyayu Adpavedna getamu pryncypu kozhny deputat valnaga sojma mog sarvac sojm dastatkova bylo kryknuc Nyama zgody Lyuboe rashenne ci pastanova sojma pachynali dzejnichac pry ymove adnagalosnaga yhvalennya ysimi deputatami a ne bolshascyu Upershynyu prava pazbavic sojm sily bylo vykarystana y 1669 godze i nastolki stala zvychaem shto y nastupnyya sto gadoy z 55 sojmay byli sarvanyya 48 Geta pryvodzila da sutychak na pasedzhannyah sojma chasta zbrojnyh Pany pryvodzili z saboyu chym bolej pryhilnikay kab pry patrebe mec silu Ale na vayavodskih i pavyatovyh sojmikah rashenni prymalisya bolshascyu galasoy Liberum veta byy admeneny Kanstytucyyaj 1791 goda GistoryyaVytokam getaga pryncypu stala tradycyya adnagalosnaga prynyaccya rashennyay u sejme dze kozhny shlyahcich pradstaylyay svayu voblasc byy abrany myascovym sejmikam i nyos perad im adkaznasc za yse rashenni sejma a taksama kanfederatyynaga haraktaru samoj polska litoyskaj dzyarzhavy Rashenne prynyatae bolshascyu suprac zhadannya menshasci navat kali geta byy tolki adzin sejmik lichyli parushennem pryncypu palitychnaj roynasci Akramya tago dlya abgruntavannya pakazanaga pryncypu vysylalisya na zakon tak zvanaya Radamskaya kanstytucyya yaki zabaranyay karalyam prymac novyya zakony bez zgody shlyahty Zvychajna lichycca shto ypershynyu getym pravam skarystaysya i spyniy pracu sejma pradstaynik Trokay Uladzislay Sicynski y 1652 g Ale geta ne zusim tak yon tolki naklay veta na pracyag debatay u sejme pa za ystalyavanym zakonam shascitydnyovym terminam Tolki y 1669 godze y Krakave praca sejma byla daterminova spynenaya na padstave liberum veto nakladzenaga pradstaynikom Kieva Adamam Alizaram U pershaj palove XVIII stagoddzya getaya praktyka stanovicca ysyo bolsh i bolsh zvychajnaj dlya sesij sejma yakiya spynyalisya y adpavednasci z liberum veto Susedzi Rechy Paspalitaj Rasiya i Prusiya zlichyli geta zruchnaj pryladaj paslablennya Polshchy Paslya 1764 g liberum veto praktychna ne yzhyvalasya pryncyp adnagalosnasci ne perashkadzhay pracy Deputaty y pachatku sesii farmavali kanfederacyyu polsk konfederacja kab praduhilic yae prypynak pracy sejma y adpavednasci z liberum veto Liberum veto bylo skasavana 3 maya 1791 goda Kanstytucyya prynyataya kanfederatyynym Chatyrohgadovym sejmam ustalyavala pryncyp bolshasci Adnak dasyagnenni toj kanstytucyi zaklikanaj stac pershaj suchasnaj kadyfikavanaj kanstytucyyaj Eyropy byli anulyavanyya inshym kanfederatyynym sejmam sabranym u Garodni y 1793 g Gety sojm pad prymusam Rasii i Prusii ratyfikavay peradaposhni Drugi padzel Rechy Paspalitaj LitaraturaGistoryya Belarusi Ad starazhytnasci da XXI stagoddzya Karotki narys Mn Lekcyya 2000 80 s