Майсе й іўр מש ה араб موسى стар грэч Mωυσής лац Moyses таксама сустракаецца напісанне Маісе й прарок які вызваліў стараж

Майсе́й (іўр.: משֶׁה, араб. موسىٰ‎, стар.-грэч.: Mωυσής, лац.: Moyses), таксама сустракаецца напісанне Маісе́й — прарок, які вызваліў старажытнаяўрэйскія плямёны ад прыгнёту егіпецкіх фараонаў. Шануецца іўдаістамі, хрысціянамі і мусульманамі.

У Бібліі (Стары Запавет) зяшчаецца драматычная легенда пра Майсея, напоўненая шматлікімі жыццёвымі выпрабаваннямі на ўсім працягу яго 120-гадовага жыцця. Паведамляецца, што нарадзіўся Майсей у Егіпце ў сям'і , праўнука Левія і прапраўнука яўрэйскага патрыярха Якава, у той час, калі егіпецкія фараоны, баючыся размнажэння яўрэяў пасля іх 200-гадовага знаходжання ў Егіпце, выдалі загад павівальным бабкам знішчыць народжаных яўрэйскіх хлопчыкаў, а іх целы паскідваць у раку Ніл. Маці Майсея Іахаведа доўгі час хавала яго, а калі далей хаваць дзіця дома стала немагчыма, паклала свайго сына ў засмаленым кошыку на беразе Ніла ў трыснягу. Тут яго знайшла дачка фараона і вырашыла захаваць яму жыццё. Яна аддала падкідыша на выхаванне сваёй маці, а пасля ўсынавіла яго. Атрымаўшы добрае выхаванне, Майсей з цягам часу ўзначаліў егіпецкае войска супраць эфіопаў, здабыў бліскучую над імі перамогу і заключыў выгадны для Егіпта дагавор. Гэта адкрывала яму прамы шлях да царскага трона.

Аднойчы ён, не ведаючы свайго сапраўднага паходжання, заступіўся за пакрыўджанага яўрэя і забіў егіпцяніна, які здзекаваўся над сваёй ахвярай. Баючыся адказнасці за гэты ўчынак, які пагражаў яму смерцю, Майсей пакінуў двор фараона і знайшоў сабе прытулак у арабскага святара Іафара. Ажаніўшыся на дачцэ апошняга Сапфоры, ён каля 40 гадоў праслужыў пастухом у свайго цесця.

Бог з’явіўся Майсею на гары Сінай, перадаў яму дзесяць запаветаў і загадаў вызваліць яўрэйскі народ з егіпецкай няволі. Майсей спачатку адмовіўся ад такога даручэння, спасылаючыся на розныя цяжкасці і сваю нявартасць для выканання такой гістарычнай ролі. Але атрымаўшы ад Бога запэўненне ў дапамозе, згадзіўся выканаць яго волю. Пераадольваючы ўсе цяжкасці і выпрабаванні, Майсей вывеў яўрэяў з Егіпта і павёў іх праз Чырвонае мора ў напрамку Палесціны. Аднак бог не дапусціў яўрэяў у абяцаную ім зямлю Палесціны за іх непаслушэнства і іхнія нараканні на Майсея, якога ён зрабіў для іх сваім заканадаўцам. Яны вымушаны былі разам з Майсеям на працягу 40 гадоў блукаць па пустынных месцах Сінайскага паўвострава, дзе і скончыўся жыццёвы шлях Майсей.

Біблейскае паданне прыпісвае Майсею напісанне першых пяці кніг Старога Запавету («Быццё», «Выхад», «Левіт», «Лічбы» і «Другі закон»), г.зв. Пяцікніжжа. Дзесяць запаветаў ляглі ў аснову рэлігійнага і маральнага вучэння спачатку іудзеяў, потым хрысціян і, у пэўнай меры, мусульманаў.

Імя

Майсей
у іерогліфах

Паводле Бібліі, значэнне імя Майсей звязана з выратаваннем з вод Ніла («выцягнуты»). Гэтае імя Майсею дала дачка фараона. Тут гульня слоў можа таксама быць намёкам на ролю Майсея, які вывеў ізраільцян з Егіпта. Антычны гісторык Іосіф Флавій паўтарае біблейскае тлумачэння, сцвярджаючы, што імя Майсей складаецца з двух слоў: «выратаваны» і егіпецкага словы «Маі», які азначае ваду. Сямітолагі выводзяць паходжанне імя ад егіпецкага кораня msy, які азначае «сын» або «нараджаць».

Жыццяпіс

Біблейскі аповяд

Асноўная крыніца звестак пра Майсея — біблейскае апавяданне на старажытнаяўрэйскай мове. Яго жыцця і дзейнасці прысвечаны чатыры кнігі Пяцікніжжа (Зыход, Левіт, Лічбы, Другі закон), якія складаюць эпапею Зыходу яўрэяў з Егіпта.

Кніга Зыход апавядае пра тое, што бацькі Майсея належалі калена Левія (Зых. 2:1). Майсей нарадзіўся ў Егіпце (Зых. 2:2) у валадаранні фараона, які «не ведаў Іосіфа» (Зых. 1:8), былога першым вяльможам пры адным з яго папярэднікаў. Кіраўнік усумніўся ў вернасці Егіпту нашчадкаў Іосіфа і яго братоў і звярнуў яўрэяў у рабоў.

Але катаржная праца не скараціла колькасці яўрэяў, і фараон загадаў тапіць у Ніле усіх нованароджаных яўрэйскіх немаўлятаў мужчынскага полу. У той час у сям'і Амрама нарадзіўся сын (Зых. 2:2). Маці Майсея Ёхаведу (Ёхевед) атрымалася хаваць немаўля ў сябе дома на працягу трох месяцаў (Зых. 2:3). Не маючы больш магчымасці яго хаваць, яна паклала немаўля ў трыснёгавы кошык, абсмалены асфальтам і смалой і пакінула ў зарасніках трыснягу на беразе Ніла, дзе яго знайшла дачка фараона, якая прыйшла туды на купанне (Зых. 2:5).

Зразумеўшы, што перад ёй адно «з яўрэйскіх дзяцей» (Зых. 2:6), яна, аднак, злітавалася над немаўляткам і па радзе сястры Майсея Мірыям (Зых. 15:20), якая здалёк назірала за тым, што адбываецца, пагадзілася паклікаць ізраільцянку. Мірыям паклікала Ёхавэду, і Майсей быў аддадзены сваёй маці, якая выгадавала яго (Зых. 2:7-9). Дачка фараона назвала дзіця Майсей («выняты») «таму што, казала яна, я з вады дастала яго» (Зых. 02:10). У Бібліі не згадваецца, як доўга Майсей жыў у свайго роднага бацькі і маці. На думку некаторых, ён заставаўся з імі два ці тры гады, а можа, і даўжэй — па меншай меры пакуль не быў адабраны ад грудзей. У кнізе Зыход гаворыцца, што «вырасла немаўля» ў бацькоў, але якога ўзросту ён дасягнуў, невядома. «І вырасла немаўля, і яна прывяла яго да дачкі фараона, і ён быў у яе замест сына» (Зых. 02:10).

Згодна з новазапаветнай кнігай «Дзеі святых апосталаў», калі Майсей быў аддадзены дачкі фараона, яго сталі навучаць «за ўсю мудрасць егіпцян» (Дз. 07:22).

Майсей вырас як прыёмны сын у сям'і фараона. Аднойчы Майсей прыйшоў да яўрэяў. Ён быў глыбока засмучаны рабскім становішчам свайго народа. Убачыўшы егіпцяніна, які біў яўрэя, Майсей забіў яго, пазней спрабаваў памірыць язрэяў, якія сварыліся паміж сабой. Фараон даведаўся пра гэта, і Майсей, баючыся за сваё жыццё, бег з Егіпта ў зямлю Мадыямскую.

Сям'я

Майсей, уцякаючы з Егіпта ў зямлю Мадыямскую, спыніўся ў святара Ёфора (Рагуіла). Жыў у Ёфора, пас яго жывёлу і ажаніўся з яго дачкой Сепфорай. Яна нарадзіла яму сыноў Гірсама (Зых. 02:22; Зых. 18:3) і Эліезэра [9]. (Пасля зыходу Майсей сабраў шматтысячную армію і зьнішчыў Мадыяніцянаў, народ сваёй жонкі.)

Верагодна, меў яшчэ адну жонку, пасля зыходу яўрэяў з Егіпту. У кнізе Лічбы згадваецца, што яго папракалі сястра Марыям і брат Аарон, што яго жонка — эфіёпка па нацыянальнасці.

Адкрыццё

Выпас жывёлы каля гары Харыў (Сінай), ён з неапалімай купіны атрымаў заклік Бога, які адкрыў яму сваё Імя (Яхве (іўр. יהוה), «Я ёсць існы») да вызвалення свайго народа. Майсей спытаў, што яму рабіць, калі ізраільцяне яму не павераць. У адказ Бог даў Майсею магчымасць тварыць азнакі: ён ператварыў посах Майсея, у змея і змея зноў у посах; затым Майсей паклаў руку сваю сабе запазуху, і рука пабялела ад праказы як снег; па новым загадзе зноў паклаў руку запазуху, выняў яе, і рука была здаровая.

Вярнуўшыся на берагі Ніла, разам з братам Ааронам (якога Бог абраў яму ў памочнікі служыць «яго вуснамі» (Зых. 04:16), так як Майсей спасылаўся на сваю коснаязыкасць), хадайнічаў перад фараонам аб вызваленні сыноў Ізраілевых з Егіпта. Прычым спачатку Майсей і Аарон ад імя Яхвэ прасілі фараона адпусціць яўрэяў у пустыню на тры дні для прынясення ахвяр.

Упартасць фараона падвергла краіну жахаў «Дзесяці пакаранняў егіпецкіх»: ператварэнню вод Ніла ў кроў; нашэсцю жаб; нашэсцю мошак; нашэсцю сабачых мух; мору худобы; хваробы на людзях і худобк, якая выказалася ў запаленнях з нарывамі; граду і агню паміж градам; нашэсцю саранчы; цемры; смерці першынцаў у сем'ях егіпецкіх і усяго першароднага з жывёлы. Нарэшце, фараон дазволіў ім адлучыцца на тры дні (Зых. 00:31), і яўрэі, узяўшы жывёлу і парэшткі Якава і Іосіфа Прыгожага, сышлі з Егіпта ў пустыню Сур.

Зыход

Бог паказваў уцекачам шлях: ён ішоў перад імі днём у слупе воблачным, а ўначы ў слупе вогненным, асвятляючы шлях (Зых. 13:21-22). Сыны Ізраіля перайшлі праз Чормнае мора, якое адступіла перад імі, але патапіла войска фараона, якое шло на ізраільцянамі. На беразе мора Майсей і ўвесь народ, у тым ліку яго сястра Мірыям, урачыста апелі падзякавальную песьню Богу (Зых. 151-21).

Майсей павёў свой народ у зямлю абяцаную праз Сінайскую пустыню. Спачатку тры дні яны ішлі пустыняй Сур, і не знаходзілі, вады акрамя горкай, але Бог асалодзіў гэтую ваду, загадаўшы Майсею кінуць у яе азначанае ім дрэва (Зых. 1524-25). У пустыні Сін Бог паслаў ім мноства перапёлак, а затым (і на працягу ўсіх наступных 40 гадоў блуканняў) штодня пасылаў ім з неба манну.

У Рэфідыме Майсей па загадзе Бога вывёў ваду са скалы гары Харыва, ударыўшы ў яе сваім жэзлам. Тут на яўрэяў напалі амалікіцяне, але былі пераможаны пры малітве Майсея, які падчас бітвы маліўся на гары, узносячы свае рукі да Бога (Зых. 17:11-12).

У трэці месяц па выхадзе з Егіпта ізраільцяне падышлі да гары Сінай, дзе Бог даў Майсею правілы, як трэба жыць сынам Ізраіля, а потым Майсей атрымаў ад Бога каменныя Скрыжалі Запавету з Дзесяццю запаведзямі, якія сталі асновай Майсеева заканадаўства (Торы). Так быў заключаны запавет паміж Богам і выбраным народам. Тут жа, на гары, атрымаў указанні аб пабудове Скініі і аб законах набажэнства.

Майсей двойчы узыходзіў на гару Сінай, застаючыся там па 40 дзён. Падчас яго першай адсутнасці народ зграшыў, парушыўшы толькі што зняволены запавет: зрабіў Залатога цяля, якому яўрэі пачалі пакланяцца як Богу, што вывеў іх з Егіпта. Майсей у гневе разбіў Скрыжалі і знішчыў цяля (Семнаццатага тамуза). Пасля гэтага зноў на 40 дзён ён вярнуўся на гару і маліўся Богу аб прабачэнні народа. Адтуль ён вярнуўся з тварам, асяяным святлом Божым, і быў вымушаны хаваць твар пад покрывам, каб народ не аслеп. Праз паўгода была збудаваная і асвечана скінія.

Нягледзячы на вялікія цяжкасці, Майсей застаўся слугою Божым, працягваў весці абраны Богам народ, вучыць яго і настаўляць. Ён абвясціў будучыню плямёнаў Ізраілевых, але ў зямлю запаветную не ўвайшоў, як і Аарон, з-за граху, здзейсненага імі каля водаў Мэрывы ў Кадэсе — Бог даў указанне сказаць словы скале, але па малаверуючыя яны ўдарылі ў скалу 2 разы.

У канцы вандроўкі народ зноў пачаў маладушнічаць і наракаць. У пакаранне Бог паслаў атрутных змей, і калі яўрэі раскаяліся, загадаў Майсею узвесці меднага змея для іх лекавання.

Смерць

Майсей памёр, як паказваюць пазнейшыя іўдзейскія багасловы, 7-га адара 2488 года па яўрэйскім календары (1272 да н. э.), перад самым уваходам у Зямлю абяцаную. Гасподзь перад смерцю заклікаў яго на хрыбет Аварым: «І ўзышоў Майсей з раўнін Маавіцкіх на гару Нэво, на вяршыню Фасгі, што насупраць Іерыхона, і паказаў яму Гасподзь усю зямлю Галаад да самага Дана.» (Друг. 34:1). Там ён і памёр. «Пахаваны на даліне ў зямлі Маавіцкай насупраць Бэт-Фегора, і ніхто не ведае [месца] пахавання яго нават да гэтага дня.» (Друг. 34:6)

Сваім пераемнікам па ўказанні Бога ён прызначыў Ісуса Навіна.

Жыў Майсей 120 гадоў, з якіх сорак гадоў правёў у падарожжах па Сінайскай пустыні.

Антычная традыцыя

Аб Майсеі згадвалі грэчаскія і лацінскія аўтары.

Паводле сведчання рымскага гісторыка Іосіфа Флавія, егіпецкі гісторык Манефон (IV-III стст. да н. э.) паведамляў, што фараон загадаў перасяліць у каменяломні ўсіх пракажоных і хворых іншымі хваробамі. Пракажоныя абралі сваім правадыром геліёпальскага жраца Асарсіфа (імя ў гонар бога Асірыса), які пасля выгнання змяніў імя на Майсей. Асарсіф (Майсей) усталяваў для супольнасці выгнаных законы і загадаў не ўступаць у зносіны ні з кім, акрамя звязаных з імі адзінай клятвай. Ён таксама ўзначаліў вайну супраць фараона. Аднак у вайне перасяленцы пацярпелі паразу, і армія фараона гнала на разбітых ворагаў да меж Сірыі. Аднак Іосіф Флавій называе звесткі Манефон «вывернутымі і хлуслівымі». На думку Флавія, Майсей быў зроблены начальнікам над егіпецкім войскам супраць эфіяплян, уварваўшыся ў Егіпет да самага Мемфіса, і з поспехам пабіў іх.

Паводле Херэмона, Майсея клікалі Цісіфен, ён быў сучаснікам Іосіфа, якога звалі Петэсеф. Тацыт называе яго заканадаўцам іўдзеяў. Крыніца, выкарыстаны Пампеям Трогам, называе Майсея сынам Іосіфа і бацькам Аруаса, царом ідзеяў.

Егіпецкія крыніцы

Старажытнаегіпецкія пісьмовыя крыніцы і археалагічныя знаходкі не ўтрымліваюць ніякіх звестак пра Майсея.

Майсей у аўраамічных рэлігіях

Ва іўдаізме

Майсей (іўр.: משֶׁה, «Мошэ») — галоўны прарок ва іўдаізме, які атрымаў ад Бога Тору на вяршыні гары Сінай. Лічыцца «бацькам» (галоўным) ўсіх наступных прарокаў, так як узровень яго прароцтва з’яўляецца найвышэйшым з магчымых. Так у кнізе Другі закон сказана: «І не было больш у Ізраіля прарока такога, як Майсей, якога Гасподзь ведаў тварам у твар» (Друг. 34:10). Таксама аб ім гаворыцца: «Калі і ёсць у вас прарок, дык Я, Гасподзь, у бачанні адкрываюся яму, у сне гавару Я з ім. Не так з рабом Маім Мошэ, давераны ён ва ўсім доме Маім. Вусны ў вусны гавару Я зь ім, і відавочна, а не загадкамі, і аблічча Госпада бачыць ён.» (Чыс. 12: 6-8). Аднак у Кнізе Зыход Майсею забаронена бачыць твар Бога: «І потым сказаў Ён: аблічча Майго табе нельга ўбачыць, таму што чалавек не можа ўбачыць Мяне і застацца ў жывых» (Зых. 33:20).

На аснове апавядання Кнігі Зыход іўдзеі лічаць, што звод рэлігійных законаў юдаізму (тора) быў дадзены Майсею Богам на гары Сінай. Аднак, калі Майсей, спусціўшыся з гары, убачыў, як яўрэі пакланяюцца залатому цяляці, ён у гневе разбіў скрыжалі. Пасля гэтага Майсей вярнуўся на вяршыню гары і напісаў запаведзі сваёй рукой.

У Кабале раскрываецца адпаведнасць Майсея (Мошэ) і сфіры нецах. А таксама тое, што Майсей — гэта кругазварот (гілгул) душы Авеля.

Звычайна іудзеі згадваюць Майсея як Мошэ Рабейна, гэта значыць «наш настаўнік».

У хрысціянстве

Майсей — вялікі прарок Ізраіля, паводле падання, аўтар кніг Бібліі (Пяцікніжжа Майсея ў складзе Старога Запавету). На Сінайскай гары прыняў ад Бога Дзесяць запаведзяў.

У хрысціянстве Майсей лічыцца адным з найважнейшых правобразаў Хрыста: як праз Майсея паказаны свеце Стары Запавет, так праз Хрыста ў Нагорнай пропаведзі — Новы Запавет.

Згодна з сінаптычных Евангеллем, падчас Праабражэння на гары Фавор, з Езусам былі прарокі Майсей і Ілля.

Абраз Майсея ўваходзіць ў прадказальны чын рускага іканастаса.

Памяць прарока Майсея адзначаецца Рускай праваслаўнай царквой 17 верасня (новы. ст.).

Філон Александрыйскі і Рыгор Ніскі склалі падрабязныя алегарычныя тлумачэнні жыццяпісу прарока.

У ісламе

У мусульманскай традыцыі імя Майсей гучыць як Муса (араб. موسى‎). Ён — адзін з найвялікшых прарокаў, суразмоўца Алаха, якому быў пасланы Таурат (Тора).

Муса — прарок у ісламе, адзін з нашчадкаў прарока Якуба. Ён нарадзіўся і некаторы час пражыў у Егіпце. У той час там панаваў Фіраун (Фараон), які быў няверуючым. Муса уцёк ад фараона да прарока Шуайбу, які ў гэты час валодаў Мадзьянам.

Гістарычнасць Майсея

Існаванне Майсея і яго роля ў ранняй гісторыі Ізраіля — прадмет даўніх спрэчак. Першыя сумневы ў гістарычнасці Майсея і дакладнасці яго жыццяпісу былі выказаны яшчэ ў Новы час. У сучасную эру шэраг гісторыкаў і біблеістаў прыводзіць довады на карысць таго, каб лічыць Майсея легендарнай фігурай. Яны адзначаюць, што старажытнаўсходнія (уключаючы старажытнаегіпецкія) пісьмовыя крыніцы і археалагічныя помнікі не ўтрымліваюць ніякіх звестак пра Майсея або падзеях зыходу. Іх апаненты паказваюць на дэфіцыт гістарычных помнікаў і сцвярджаюць, што падзеі зыходу, звязаныя з Майсеем, маюць мінімальныя шанцы на адлюстраванне ў помніках бронзавага і ранняга жалезнага вякоў. Аднак і тыя і іншыя прызнаюць, што запісы паданняў пра Майсея папярэднічала доўгая вусная традыцыя, якая магла перайначыць, перайначыць, сказіць або дапоўніць першапачатковыя паданні. Гэтым кропкам гледжання супрацьстаяць прыхільнікі школы «біблейскага мінімалізму», якія мяркуюць, што Стары Запавет быў напісаны іудзейскімі жрацамі каля IV-II стагоддзяў да н. э. і пераважная большасць падзей і фігур гэтай частцы Бібліі з’яўляюцца выдуманымі.

Прыхільнікі дакументальнай гіпотэзы разглядаюць Пяцікніжжа як вынік кампіляцыі некалькіх крыніц, чатыры з якіх (Яхвіст, Элахіст, жрэцкі кодэкс і Дэўтаранаміст) складаюць асноўны масіў тэксту. Яны адзначаюць, што фігура Майсея і яго роля ў кожнай крыніцы адрозніваецца. Так у Яхвісце Майсей безумоўны лідар зыходу. Кодэкс жрацоў імкнецца пераменшыць ролю Майсея і акцэнтуе ўвагу на ролі брата Майсея Аарона, да якога ўзводзілі свой радавод іерусалімскія святары. Элахіст ў процівагу Аарону падкрэслівае ролю Ісуса Навіна, які апынуўся верны слову Бога больш Майсея. Нарэшце Дэўтаранаміст падкрэслівае ролю Майсея як прарока і заканадаўца. З гэтых назіранняў робіцца выснова, што паданні пра Майсея склаліся паступова і іх версіі ў розных традыцыях адрозніваліся. Гэтыя высновы аспрэчваюцца крытыкамі дакументальнай гіпотэзы.

Библеісты таксама адзначаюць, што згадкі пра зыход, у тэкстах, якія лічаць больш раннімі, чым асноўны масіў Пяцікніжжа (раннія прарокі, псалмы, «песню мора») Майсей не згадваецца. На гэтай падставе вылучаецца здагадка аб тым, што ў ранніх вусных традыцыях Майсей ці не быў героем зыходу або меў нязначную ролю. І толькі пазней складальнікі пісьмовага паданні пабудавалі ўвесь аповяд вакол фігуры Майсея, ад якога яны вялі свой радавод. Такія заключэнні таксама аспрэчваюцца на той падставе, што меркаваныя згадкі пра зыход з’яўляюцца кароткімі і Майсей у іх мог быць не згаданы па жаданні аўтараў.

Зноскі

Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 31 http://khazarzar.skeptik.net/books/flavius/02.html
Mark S. Smith. Exodus. Volume 3 (The New Collegeville Bible Commentary); Collegeville, MN: The Liturgical Press, 2011.
Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 26 http://khazarzar.skeptik.net/books/flavius/02.html
(Древ. кн. II, гл. 10)
Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 32
Тацит. История V 3-4
Юстин. Эпитома Помпея Трога XXXVI 2, 11-16
«Введение в каббалу. Десять сфирот» Архівавана 3 мая 2014.
Книга . Пункт 285 «Эвель — Моше»
Who Were the Early Israelites? by William G. Dever (William B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids, MI, 2003)
The Bible Unearthed by Neil Asher Silberman and Israel Finkelstein (Simon and Schuster, New York, 2001)
''False Testament''by Daniel Lazare (Harper's Magazine, New York, May 2002) (нявызн.). Harpers.org. Праверана 11 кастрычніка 2010.
Archaeology and the Hebrew Scriptures (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2015. Праверана 21 лютага 2015.
Hoffmeier, James K. 'Moses and the Exodus.' In: Israel in Egypt: The Evidence for the Authenticity of the Exodus Tradition, New York: Oxford University Press, 1996.
Фридман Р. Как создавалась Библия / Пер. с англ. Г.Ястребова. — М.: Эксмо, 2011. — 400 с. — ISBN 978-5-699-48351-8.

Літаратура

Скарына Ф. Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Уступ. арт., падрыхт. тэкстаў, камент., слоўнік А. Ф. Коршунава, паказальнікі А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — С. 130—131. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-00151-3.|Від=Б}}

Asch, Sholem. Moses. New York: Putnam, 1958. ISBN 0-7426-9137-3.
Assmann, Jan. Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism. Harvard University Press, 1997. ISBN 0-674-58738-3.
Barenboim, Peter. Biblical Roots of Separation of Power, Moscow : Letny Sad, 2005, ISBN 5-94381-123-0, http://lccn.loc.gov/2006400578
Barzel, Hillel. «Moses: Tragedy and Sublimity.» In Literary Interpretations of Biblical Narratives. Edited by Kenneth R.R. Gros Louis, with James S. Ackerman & Thayer S. Warshaw, 120-40. Nashville: Abingdon Press, 1974. ISBN 0-687-22131-5.
Buber, Martin. Moses: The Revelation and the Covenant. New York: Harper, 1958.
Card, Orson Scott. Stone Tables. Deseret Book Co., 1998. ISBN 1-57345-115-0.
Chasidah, Yishai. «Moses.» In Encyclopedia of Biblical Personalities: Anthologized from the Talmud, Midrash and Rabbinic Writings, 340-99. Brooklyn: Shaar Press, 1994.
Cohen, Joel. Moses: A Memoir. Mahwah, N.J.: Paulist Press, 2003. ISBN 0-8091-0558-6.
Daiches, David. Moses: The Man and his Vision. New York: Praeger, 1975. ISBN 0-275-33740-5.
Fast, Howard. Moses, Prince of Egypt. New York: Crown Pubs., 1958.
Freud, Sigmund. Moses and Monotheism. New York: Vintage, 1967. ISBN 0-394-70014-7.
Gjerman, Corey. Moses: The Father I Never Knew. Portland: Biblical Fantasticals, 2007. ISBN 978-1-4241-7113-2.
Halter, Marek. Zipporah, Wife of Moses. New York: Crown, 2005. ISBN 1-4000-5279-3.
Hoffmeier, James K. 'Moses and the Exodus.' In: Israel in Egypt: The Evidence for the Authenticity of the Exodus Tradition, pp. 135–63. New York: Oxford University Press, 1996.
Ingraham, J. H.. The Pillar of Fire: Or Israel in Bondage. New York: A.L. Burt, 1859. Reprinted Ann Arbor, Mich.: Scholarly Publishing Office, University of Michigan Library, 2006. ISBN 1-4255-6491-7.
Kirsch, Jonathan. Moses: A Life. New York: Ballantine, 1998. ISBN 0-345-41269-9.
Kohn, Rebecca. Seven Days to the Sea: An Epic Novel of the Exodus. New York: Rugged Land, 2006. ISBN 1-59071-049-5.
Lehman, S.M. (translator), Freedman, H. (ed.), Midrash Rabbah, 10 volumes, The Soncino Press, London, 1983.
Mann, Thomas. «Thou Shalt Have No Other Gods Before Me.» In The Ten Commandments, 3-70. New York: Simon & Schuster, 1943.
Salibi, Kamal. The Bible Came from Arabia. London: Jonathan Cape, 1985.
Sandmel, Samuel. Alone Atop the Mountain. Garden City, N.Y.: Doubleday, 1973. ISBN 0-385-03877-1.
Southon, Arthur E. On Eagles' Wings. London: Cassell and Co., 1937. Reprinted New York: McGraw-Hill, 1954.
Wiesel, Elie. «Moses: Portrait of a Leader.» In Messengers of God: Biblical Portraits & Legends, 174—210. New York: Random House, 1976. ISBN 0-394-49740-6.
Wildavsky, Aaron. Moses as Political Leader. Jerusalem: Shalem Press, 2005. ISBN 965-7052-31-9.
Wilson, Dorothy Clarke. Prince of Egypt. Philadelphia: Westminster Press, 1949.
Van Seters, John. The life of Moses: The Yahwist as Historian in Exodus-Numbers, Kok Pharos Publishing House, 1994
K. van der Toorn, Bob Becking, Pieter Willem van der Horst: Dictionary of deities and demons in the Bible

[1] Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 31 http://khazarzar.skeptik.net/books/flavius/02.html

[2] Mark S. Smith. Exodus. Volume 3 (The New Collegeville Bible Commentary); Collegeville, MN: The Liturgical Press, 2011.

[Флавій-3] Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 26 http://khazarzar.skeptik.net/books/flavius/02.html

[4] (Древ. кн. II, гл. 10)

[5] Иосиф Флавий. О древности еврейского народа I 32

[6] Тацит. История V 3-4

[7] Юстин. Эпитома Помпея Трога XXXVI 2, 11-16

[8] «Введение в каббалу. Десять сфирот» Архівавана 3 мая 2014.

[9] Книга . Пункт 285 «Эвель — Моше»

[10] Who Were the Early Israelites? by William G. Dever (William B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids, MI, 2003)

[11] The Bible Unearthed by Neil Asher Silberman and Israel Finkelstein (Simon and Schuster, New York, 2001)

[12] ''False Testament''by Daniel Lazare (Harper's Magazine, New York, May 2002) (нявызн.). Harpers.org. Праверана 11 кастрычніка 2010.

[13] Archaeology and the Hebrew Scriptures (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2015. Праверана 21 лютага 2015.

[14] Hoffmeier, James K. 'Moses and the Exodus.' In: Israel in Egypt: The Evidence for the Authenticity of the Exodus Tradition, New York: Oxford University Press, 1996.

[Friedman-15] Фридман Р. Как создавалась Библия / Пер. с англ. Г.Ястребова. — М.: Эксмо, 2011. — 400 с. — ISBN 978-5-699-48351-8.