У паняцця ёсць і іншыя значэнні гл Міжрэчча значэнні Старажы тная Месапата мія адна з вялікіх цывілізацый Старажытнага с

Старажы́тная Месапата́мія — адна з вялікіх цывілізацый Старажытнага свету, якая існавала на Блізкім Усходзе, у даліне рэк Тыгр і Еўфрат. Умоўныя храналагічныя рамкі — c сярэдзіны IV тыс да н. э. (эпоха Урук) па 12 кастрычніка 539 г. да н. э. («Падзенне Вавілона»). У розны час тут размяшчаліся царствы Шумера, Акад, Вавілоніі і Асірыі.

Месапатамія

Краіна	Ірак
Месцазнаходжанне	Пярэдняя Азія Урадлівы паўмесяц Tigris–Euphrates river system^[d]
Мяжуе з	Левант, Аравійскі паўвостраў і Малая Азія

Геаграфія тэмы	geography of Mesopotamia^[d]

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Месапатамія ў IV—III тысячагоддзях да н.э.

З IV тыс. да н. э. і да XIII ст. н. э. ў Міжрэччі знаходзіліся найбуйнейшыя гарады і гарадскія агламерацыі. У Старажытным Свеце Вавілон быў сінонімам Сусветнага Горада, а ў Сярэднявеччы — Багдад. Месапатамія квітнела пры асірыйскім і вавілонскай валадарстве, затым і пры арабскім панаванні. З часоў з’яўлення шумераў і да падзення Новававілонскага царства на тэрыторыі Месапатамскай нізіны пражывала 10 % насельніцтва ўсёй Зямлі, што дазволіла аднесці Міжрэчча да аднаго з самых старажытных ачагоў цывілізацыі ў 4-м — 3-м тыс. да н.э., сфарміраваў старажытныя гарады-дзяржавы, сярод якіх шумерскія гарады Кіш, Урук (біблейскі Эрэх), Ур, Лагаш, Ума, семіцкі горад Акшак, амарэйскі/шумерскі горад Ларса, а таксама дзяржавы Акад, Асірыя і ў пачатку 2-га тыс. да н. э. — Вавілоніі. У далейшым тэрыторыя Месапатаміі ўваходзіла ў склад Асірыі (IX—VII ст. да н. э.), Новававілонскага царства (VII—VI ст. да н. э.).

Магчыма, самым знамянальным у гісторыі Месапатаміі з’яўляецца тое, што яе пачатак супадае з пачаткам сусветнай гісторыі. Першыя пісьмовыя дакументы належаць шумерам. З гэтага вынікае, што гісторыя ва ўласным сэнсе пачалася ў Шумеру і, магчыма, была створана шумерамі.

Аднак пісьменнасць не стала адзіным вызначальным фактарам пачатку новай эпохі. Найважнейшым дасягненнем было развіццё металургіі да таго ўзроўню, калі грамадства для працягу свайго існавання павінна было ствараць новыя тэхналогіі. Паклады медных руд знаходзіліся далёка, таму патрэба ў атрыманні гэтага сталага жыццёва неабходным металу прывяла да пашырэння геаграфічных гарызонтаў і змене самога тэмпу жыцця.

Гістарычная Месапатамія існавала амаль дваццаць пяць стагоддзяў, ад узнікнення пісьменства да заваёвы Вавілоніі персамі. Але і пасля гэтага чужацкае панаванне не змагло знішчыць культурную незалежнасць краіны. Грэчаскім па паходжанні словам «Месапатамія» называецца міжрэчча Тыгра і Еўфрата. Як раз існаванне дзвюх рэк — Тыгра і Еўфрата — варта меркаваць асноўнай тапаграфічнай рысай Месапатаміі. Позні разліў рэк прымушаў людзей ўзводзіць плаціны, дамбы, з тым каб выратаваць ўсходы. Акрамя таго, ва ўмовах спякоты вада хутка выпаралася, што вяло яго да засалення глебы. Заўважым, што іл Еўфрата далёка саступаў па сваёй урадлівасці нільскааму, засмечваючы да таго ж каналы. Паўднёвая частка міжрэчча, якая стала калыскай Месапатамскай цывілізацыі, уяўляла сабой месца, дзе глебу прамяні пякучага сонца рабілі цвёрдай, нібы камень, ці ж яна хавалася пад пяскамі пустыні. Ад балот, велізарных лужын стаялай вады зыходзіла небяспека эпідэмій. Леў Мечнікаў, якому належыць аўтарства кнігі «Цывілізацыя і вялікія гістарычныя рэкі», якая выйшла ў свет у Парыжы ў 1889 годзе, лічыў неабходным падкрэсліць, «што і тут гісторыя адвярнулася ад урадлівых краін…, а абрала месцам зараджэння цывілізацыі аголеную мясцовасць, насельнікі якой пад страхам пагрозы самых жудасных няшчасцяў прымушаліся да складанага і мудрага каардынавання сваіх індывідуальных намаганняў». У адрозненне ад рэгулярных нільскіх разліваў паводкі Еўфрата і Тыгра не адрозніваліся перыядычнасцю, што дэтэрмінавала больш значны і пастаянны характар чалавечай працы ў стварэнні ірыгацыі.

Наогул, з пункту гледжання Л. Мечнікава, гістарычныя ракі з’яўляліся вялікімі выхавацелямі чалавецтва. «Усе гэтыя рэкі валодаюць адной выдатнай характэрнай рысай, здольнай растлумачыць сакрэт іх выбітнай гістарычнай ролі. Усе яны звяртаюць абрашаныя імі вобласці то ў ўрадлівыя засекі, то ў заразныя балоты…. Спецыфічнае геаграфічнае асяроддзе гэтых рэк магло быць звернута на карысць чалавека толькі калектыўнай працай, сурова дысцыплінаванай цяжкасцю вялікіх народных мас…». Л. Мечнікаў лічыў значнай тую думку, што прычыну ўзнікнення, характару першабытных устаноў, іх наступнай эвалюцыі павінна ўгледжваць не ў самым асяроддзі, а ў суадносінах паміж асяроддзем і здольнасцю засялялі дадзенае ассяроддзе людзей да кааперацыі і салідарнасці.

Масавыя археалагічныя даследаванні слядоў старажытных паселішчаў Ніжняй Месапатаміі сведчаць аб тым, што ў працэсе ўдасканалення мясцовых ірыгацыйных сістэм адбывалася перамяшчэнне жыхароў з больш чым дробных пасёлкаў шматсямейных суполак да цэнтра номаў, дзе размяшчаліся асноўныя храмы. У пачатку другой чвэрці III тысячагоддзя да н. э. гарадскія сцены становяцца атрыбутам шчыльна заселеных прастор вакол галоўных храмаў.

У адпаведнасці з яшчэ адным пунктам гледжання ўздым цывілізацыі абумаўляўся узаемадзеяннем аселага насельніцтва вёсак і качэўнікаў месапатамскага рэгіёну. Нягледзячы на ўзаемную падазронасць, а то і варожасць, уласцівыя адносінам паміж аселымі суполкамі і качэўнікамі, апошнія з прычыны сваёй мабільнасці, пастухоў ладу жыцця займалі важнае месца ў жыцці жыхароў земляробчых паселішчаў, будучы неабходныя для зносін, гандлю, гадоўлі хатняй жывёлы, размяшчаючы каштоўнай інфармацыяй. Пастаянныя міграцыі дазвалялі качэўнікамі быць у курсе палітычных падзей у розных месцах, размяшчаць звесткамі аб наяўнасці тых ці іншых рэсурсаў, выступаць пасрэднікамі ў абмене таварамі і ідэямі паміж аселымі жыхарамі горных раёнаў і Месапатамскай раўніны.

Храналогія падзей

Сярэдзіна IV тыс. да н. э. — Урукская эпоха ў Паўднёвай Месапатаміі, пачатак эпохі бронзы. Складанне асноў шумерскай цывілізацыі, фарміраванне номаў, першыя архівы гаспадарчых дакументаў, напісаных піктаграфічных знакамі (напр. Таблічка з Кіша), паглыбленне сацыяльнай няроўнасці, развіццё храмавых гаспадарак, протогорода, ўрбаністычная рэвалюцыя, шумерскія калоніі ў Верхняй Месапатаміі (Хабуба Кабір, Гара Аруда), манументальныя храмавыя пабудовы, цыліндрычныя пячаткі і інш. У Верхняй Месапатаміі — пачатак эпохі бронзы, фарміраванне на мясцовай аснове протагорада (Тэль Брак), шумерскія калоніі.
Канец IV — пачатак III тыс. да н. э. — Перыяд Джемдет Наср ў Паўднёвай Месапатаміі. Завяршэнне фарміравання номаў сістэмы, паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі, выявы лідараў; да канца перыяду — узнікненне ранніх дзяржаў і дынастый Шумера.
XXVIII—XXIV ст. да н. э. — Раннедынастычны перыяд (скарочана: РД) у Месапатаміі. Росквіт шумерскай цывілізацыі — гарады, дзяржавы, пісьменнасць, манументальныя збудаванні, ірыгацыйныя сістэмы, рамяство, гандаль, навука, літаратура і т. Д. Падзяляецца на тры этапы: РД I, РДII і РД III.
XXVIII—XXVII ст. да н. э. — Першы этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД I). Росквіт архаічнага Ура. Гегемонія Кіша ў Шумеру. Выбітныя цары (Луга) I дынастыі Кіша — Этану, Эн-Мебарагесі. Легендарныя кіраўнікі I дынастыі Урука — Мескіангашэр (сын бога Уту), Лугальбанда, Думузі.
XXVII—XXVI ст. да н. э. — Другі этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД II). Параза войскаў кішскага цара Аггі пад сценамі Урука (кіраўнік — Гільгамеш), падзенне гегемоніі Кіша. Уварванне эламітаў у Кі-Уры і спусташэнне імі Кіша і ўзыходжанне там новай (II) дынастыі. Урук — наймацнейшая дзяржава Шумера.
XXVI—XXIV ст. да н. э. — Трэці этап Раннедынастычнага перыяду (скарочана: РД III). Пагаршэнне палітычнай нестабільнасці ў Шумеры. Узвышэнне і росквіт Ура; грабніцы I дынастыі. Цары Ура — самыя моцныя кіраўнікі Шумера. Адасабленне Лагаша ад кішскай залежнасці, умацаванне гэтай дзяржавы пры Ур-Наншы. Узвышэнне Лагаша пры Эанатуме. Чарада памежных войнаў паміж Лагашам і Умай з-за урадлівай раўніны Гуэдзіну. Аб’яднанне Ура і Урука ў адзіную дзяржаву. Рэформы лагашскага кіраўніка Уруінімгіны і стварэнне ім самых старажытных законаў. Лугальзагесі — адзіны кіраўнік шумерскіх гарадоў-дзяржаў. Вайна Лугальзагесі з Уруінімгінай. Паўстанне ўсходніх семітаў ў Кі-Уры.
XXIV—XXII ст. да н. э. — аккадская дзяржава ў Месапатаміі. Паўстанне ўсходніх семітаў ў Кі-Уры мела поспех; кіраўнік паўстання пад імем «Праўдзівы цар» (Саргон) нанёс паразу кааліцыі шумерскіх гарадоў-дзяржаў і ўпершыню ў гісторыі цалкам аб’яднаў Шумер. Сталіца Саргона з Кіша перанесена ў Акад, па назве якога новая дзяржава і сама вобласць Кі-Уры сталі называцца Акад. Умацаванне дзяржаўнасці, барацьба з сепаратызмам пры пераемніках Саргона — Рымушы і Маніштушу; росквіт заваявальнай палітыкі пры Нарам-Суэне. Засуха, сепаратызм, эканамічны спад і перамяшчэння горных плямёнаў кутыеў прыводзяць да паслаблення Акад. У XXII ст. — міжусобіцы, страта самастойнасці і знішчэнне акадскага царства кутыямі.
XXII ст. да н. э. — Валадарства кутыеў у Месапатаміі. Узвышэнне II дынастыі Лагаша; праўленне Гудзе і яго нашчадкаў. Паўстанне Утухенгаля ва Уруку; звяржэнне ўлады кутыеў.
XXII—XXI ст. да н. э. — Шумера-акадскае царства (Дзяржава III дынастыі Ура) — найбуйнейшая дзяржава Заходняй Азіі. Пасля смерці Утухенгаля ўлада пераходзіць да Ур-Наму, сталіцай становіцца Ур. «Шумерскае Адраджэнне». Праўленне Шульгі — росквіт шумера-акадскага царства. Росквіт шумерскай літаратуры, архітэктуры, мастацтва на фоне выцяснення шумерскай мовы акадскай у гутарковай мове. У канцы перыяду — эканамічны крызіс, барацьба з качэўнікамі-амореями. Набег эламітаў у праўленне Ібі-Суэна і крушэнне дзяржавы.
XX—XVI ст. да н. э. — Старажытнававілонски перыяд у Ніжняй Месапатаміі. На аскепках дзяржавы III дынастыі Ура ўзнікае некалькі дзяржаў, кіраўнікі якіх захоўваюць тытул «Цар Шумера і Акад»: гэта сінявата і Ларса (абодва ў Шумеру). Захоп амарэямі месапатамскіх гарадоў-дзяржаў, устанаўленне там амарэйскіх дынастый. Наймацнейшыя амарэйскія царства — Ларса (у Шумеры), Вавілон (у Акад), Мары (у Паўночнай Месапатаміі). Узвышэнне Вавілона, падпарадкаванне ім Акад. Барацьба вавілонскіх цароў з Ларсам за ўплыў у Шумеру. Разгром Ларс і аб’яднанне месапатамскіх дзяржаў пры Хамурапі. Пачатак фарміравання народнасці вавіланян (з шумераў, акадцаў і амарэяў). Бурнае развіццё Вавілона, ператварэнне яго ў буйнейшы горад Месапатаміі. Росквіт эканомікі і культуры. Законы Хамурапі. Паслабленне Вавілонскага царства пры наступных царах. Узнікненне Прыморскага царства на поўдні. Разгром Вавілонскага царства хетамі і касситами ў XVI ст.
XX—XVI ст. да н. э. — стараасірыйскі перыяд у Верхняй Месапатаміі. Пасля падзення шумера-акадскага царства незалежнасць атрымалі старажытныя номы — Ніневія, Асірыя, Арбелы і інш. Міжнародная гандаль праз стэпе вярхоўяў Хабура і будучай Асірыі. Спробы ранніх кіраўнікоў з Асірыю замацавацца на гандлёвых шляхах — фарміраванне асірыйскай дзяржавы. Узвышэнне Мары, уплыў Хецкага царства, рассяленне хурытаў і амарэяў — крызіс верхнемесапатамскай гандлю. Стварэнне амарэйскім правадыром Шамшы-Ададам I шырокай дзяржавы са сталіцай у Шубат-Энліле (так званая «Стараасірыйская дзяржава»); падпарадкаванне ім значнай часткі Верхняй Месапатаміі. Паслабленне дзяржавы пры пераемніках Шамшы-Ададам і падпарадкаванне гэтых зямель Вавілонам. Фарміраванне народнасці старажытных асірыйцаў на аснове аккадоязычного насельніцтва і іншых семітаў Верхняй Месапатаміі.
XVI—XI ст. да н. э. — Сярэдневавілонскі або касіцкі перыяд у гісторыі Ніжняй Месапатаміі. Захоп Вавілоніі касітамі і адраджэнне імі царства Хамурапі ў межах Ніжняй Месапатаміі. Разгром Прымор’я. Росквіт пры бурных-Буриаше II. Дыпламатычныя адносіны з Егіптам і Хецкае царства. Паслабленне цэнтралізацыі Вавілоніі. Перасяленне новай хвалі семітамоўных качэўнікаў — арамеяў. Заняпад Вавілоніі.
XVI—XI стст. да н. э. — Сярэднеасірыйскі перыяд у гісторыі Верхняй Месапатаміі. Кансалідацыя хурыцкага свету, узвышэнне дзяржавы Мітані. Проціборства Мітані, Хецкага царства, Вавілоніі і Егіпта на Блізкім усходзе. Паслабленне Мітані. Першае ўзвышэнне Асірыі; ператварэнне яе ў буйную рэгіянальную дзяржаву (пры Ціглатпаласары I). Раптоўны заняпад Асірыі ў выніку ўварвання арамеяў.
Мяжа II—I тыс. да н. э. — Катастрофа бронзавага веку на Блізкім Усходзе. Заняпад ўсіх значных дзяржаў, перамяшчэння шматлікіх плямёнаў — арамеяў, халдзеяў, «народаў мора» і т. Д. Заканчэнне эпохі бронзы і пачатак жалезнага веку. Пачатак арамеізацыі Месапатаміі; арамейская мова і яе дыялекты пачынаюць выцясняць акадскую з гутарковай мовы.
X—VII стст. да н. э. — Новаасірыйскі перыяд у Верхняй Месапатаміі. Эканамічны і ваенна-палітычны ўздым Асірыі на фоне заняпаду яе суседзяў (другое ўзвышэнне Асірыі). Заваявальныя палітыка Ашурнацырапала II і Салманасара III. Часовы заняпад Асірыі (канец IX — першая палова VIII). Рэформы Ціглатпаласара III і пачатак трэцяга ўзвышэння Асірыі; разгром паўночнасірыйскіх дзяржаў, аб’яднанне Месапатаміі, далучэнне часткі Мідыі. Саргон II, Сінахерыб, Асархадон: Асірыя — першая «сусветная імперыя»; далучэнне Егіпта. Ашурбанапал: падаўленне паўстанняў, грамадзянская вайна і распад Асірыйскай дзяржавы. Пасля смерці Ашурбанапала: вайна з Вавілонам, Мідыяй і скіфскімі плямёнамі; знішчэнне Асірыйскай дзяржавы. Карэнная тэрыторыя Асірыі ўваходзіць у склад мідыйскай дзяржавы.
X—VI стст. да н. э. — Новававілонскі перыяд у Ніжняй Месапатаміі. Пранікненне арамеяў і халдзеяў ў краіну; крызіс вавілонскай дзяржаўнасці. Унія з Асірыяй (Ціглатпаласар III — першы адзіны цар Асірыі і Вавілона). Умацаванне халдзеяў ў Ніжняй Месапатаміі, халдзейскія кіраўнікі ў Вавілоне. Сінахерыб і ўзмацненне жорсткасці палітыкі ў адносінах да Вавілоніі. Паўстанні супраць Асірыі і разбурэнне Вавілона. Аднаўленне Вавілона Асархадонам. Мяцеж Шамаш-шум-укіна. Аднаўленне барацьбы Вавілоніі за незалежнасць. Распад і гібель Асірыйскай дзяржавы. Набапаласар — першы цар новага незалежнага Вавілона. Стварэнне Новававілонскай дзяржавы. Навухаданосар II. Эканамічны, палітычны і культурны росквіт дзяржавы. Вавілон — найбуйнейшы горад свету; першы мегаполіс. Унутрыпалітычная барацьба пасля смерці Навухаданосара II. Набанід і барацьба са жрэцтвам. Вайна з Персідскай дзяржавай і пераход апазіцыі Набаніда на бок ворага. Бітва пры Опісу. Войскі Кіра II без бою ўступаюць у Вавілон.
12 кастрычніка 539 года да н. э. — Персідскія войскі займаюць Вавілон. Канец гісторыі Старажытнай Месапатаміі як палітычна самастойнага рэгіёну.

Стварэнне ірыгацыі

Гэтая краіна, аддзеленая ад усёй астатняй Пярэдняй Азіі ледзь мінанымі пустынямі, пачала засяляцца яшчэ прыкладна ў VI тысячагоддзі да н. э. На працягу VI—IV тысячагоддзяў плямёны, якія пасяліліся тут, жылі вельмі бедна: ячмень, які высейвалі на вузкай паласе зямлі паміж балотамі і выпаленай пустыняй і абрашаных нерэгулюемымі і нераўнамернымі разлівамі, прыносіў невялікія і няўстойлівыя ўраджаі. Лепш атрымоўваліся пасевы на землях, якія абрашаліся каналамі, адведзенымі ад невялікай ракі Дыялы, прытоку Тыгра. Толькі ў сярэдзіне IV тысячагоддзі да н. э. асобныя групы суполак справіліся са стварэннем рацыянальных асушальных-арашальных сістэм у басейне Еўфрата.

Басейн ніжняга Еўфрата — шырокая плоская раўніна, абмежаваная з усходу ракой Тыгр, за якой цягнуцца адгор’і Іранскіх гор, а з захаду — абрывы Сірыйска-Аравійскай паўпустыні. Без належных ірыгацыйных і меліярацыйных работ гэтая раўніна месцамі ўяўляе сабой пустыню, месцамі — багністыя плыткія азёры, абрамленыя зараснікамі велізарнага трыснягу, якія кішаць казуркамі. У цяперашні час пустынная частка раўніны перасечаная валамі выкідаў ад копкі каналаў, і калі канал — дзеючы, то ўздоўж гэтых валоў растуць фінікавыя пальмы. Дзе-нідзе над плоскай паверхняй ўзвышаюцца гліністыя пагоркі — тэлі і зольныя — ішаны. Гэта разваліны гарадоў, дакладней, сотняў суіснаваўшых паслядоўна на адным і тым жа месцы сырцовых цагляных дамоў і храмавых вежаў, трысняговых хацін і глінабітных сцен. Аднак у старажытнасці тут яшчэ не было ні пагоркаў, ні валоў. Багністыя лагуны займалі значна больш прасторы, чым цяпер, які працягнуўся папярок ўсяго цяперашняга Паўднёвага Ірака, і толькі на крайнім поўдні трапляліся нізінныя бязлюдныя выспы. Паступова іл Еўфрата, Тыгра і тых рэк, што бягуць з паўночнага ўсходу; у старажытнасці яны таксама ўпадалі ў Персідскі заліў, як і Тыгр з Еўфратам, але пад вуглом у 90 градусаў да апошніх) стварыў наносны бар’ер, пашырыў на поўдзень тэрыторыю раўніны кіламетраў на 120. Там, дзе раней багністыя ліманы свабодна паведамляліся з Персідскім залівам (гэта месца называлася ў старажытнасці «Горкім морам»), зараз працякае рака , у якой цяпер зліваюцца Еўфрат і Тыгр, якія мелі раней кожны сваё вусце і свае лагуны.

Еўфрат ў межах Ніжняй Месапатаміі падзяляўся на некалькі рэчышчаў. З іх найважнейшымі былі заходняе, або ўласна Еўфрат, і больш ўсходняе — Ітурунгаль; ад апошняга да лагуны на паўднёвым усходзе адыходзіў канал І-Ніна-гена. Яшчэ на ўсход ад працякала рака Тыгр, але берага яе былі пустэльныя, акрамя таго месца, дзе ў яе ўпадаў прыток Дыяла.

Ад кожнага з галоўных рэчышчаў у IV тысячагоддзі да н. э. было адведзена некалькі меншых каналаў, прычым з дапамогай сістэмы плацін і вадасховішчаў ўдавалася на кожным затрымліваць ваду для рэгулярнага арашэння палёў на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду. Дзякуючы гэтаму адразу ўзраслі ўраджаі і стала магчыма назапашванне прадуктаў. Гэта, у сваю чаргу, прывяло да другога вялікага падзелу працы, гэта значыць да выдзялення спецыялізаваных рамёстваў, а затым і да магчымасці класавага расслаення, а менавіта да выдзялення класа рабаўладальнікаў, з аднаго боку, і да шырокай эксплуатацыі паднявольных людзей рабскага тыпу і рабоў — з другога.

Пры гэтым трэба заўважыць, што надзвычай цяжкая праца па будаўніцтве і расчыстцы каналаў (як і іншыя земляныя работы) выконваліся ў асноўным не рабамі, а супольнікамі ў парадку віны; кожны вольны дарослы траціў на гэта ў сярэднім месяц-два ў год, і так было на працягу ўсёй гісторыі старажытнай Месапатаміі. Асноўныя земляробчыя працы таксама вялі свабодныя супольнікі. Толькі знатныя людзі, апрануты уладай і выконвалі пасады, якія лічыліся грамадска важнымі, асабіста ў павіннасцях не ўдзельнічалі, зямлю не аралі.

Масавае абследаванне археолагамі слядоў старажытных паселішчаў Ніжняй Месапатаміі паказвае, што працэс паляпшэння мясцовых меліярацыйна-ірыгацыйных сістэм суправаджаўся засяленнем жыхароў з разрозненых драбнюткіх пасёлкаў шматсямейнай суполак да цэнтра номаў (адзінкі адміністрацыйнага дзялення), дзе знаходзіліся галоўныя храмы з іх багатымі збожжасховішчамі і майстэрнямі. Храмы з’яўляліся цэнтрамі збору номаў запасных фондаў; адсюль жа па даручэнні кіравання храмаў у далёкія краіны адпраўляліся гандлёвыя агенты — тамкары — абменьвалі хлеб і тканіны Ніжняй Месапатаміі на лес, металы, рабынь і рабоў. У пачатку другой чвэрці III тысячагоддзя да н. э. шчыльна заселеныя прасторы вакол галоўных храмаў абносяць гарадскімі сценамі. Каля 3000—2900 гг. да н. э. храмавыя гаспадаркі становяцца настолькі складанымі і шырокімі, што спатрэбіўся ўлік іх гаспадарчай дзейнасці. У сувязі з гэтым зараджаецца пісьменнасць.

Узнікненне пісьменнасці

Шумеры стварылі першую сістэму пісьменства ў агляднай гісторыі чалавецтва. Яна называецца клінапіс. Гісторыя стварэння клінапісу дакументальна прасочваецца ў Месапатаміі ад значкоў-малюнкаў да знакаў, якія абазначаюць склады прамовы і абстрактныя паняцці. Спачатку ліст у Ніжняй Месапатаміі ўзнікала як сістэма аб’ёмных фішак або малюнкаў. Малявалі на пластычных плітках з гліны канцом трысняговай палачкі. Кожны знак-малюнак абазначаў альбо сам адлюстраваны прадмет, альбо любое паняцце, звязваўся з гэтым прадметам. Напрыклад, купал неба, зачерченный рыскамі, азначаў «ноч» і тым самым таксама «чорны», «цёмны», «хворы», «хвароба», «цемра» і г. д. Знак ногі азначаў «ісці», «хадзіць», «стаяць», «прыносіць» і т. д. Граматычныя формы слоў не лаяліся, ды гэта было і не трэба, так як звычайна ў дакумент заносіліся толькі лічбы і знакі вылічваюцца аб’ектаў. Праўда, складаней было перадаваць імёны атрымальнікаў прадметаў, але і тут на першым часе можна было абыйсціся найменнем іх прафесій: горан абазначаў медніка, гара (як знак чужой краіны) — раба, тэраса ^{[крыніца?]} (Можа быць, род трыбуны) — важдзя-жраца і т. п. Але хутка пачалі прыходзіць да рэбус: калі на азначала «камень», «гіра», то знак гіры побач са знакам ногі падказваў чытанне гена — «той, хто ідзе», а знак кучы — ба — побач з тым жа знакам падказваў чытанне губа — «які стаіць» і т. п. Часам ребусным спосабам пісалі і цэлыя словы, калі адпаведнае паняцце цяжка было перадаць малюнкам; так, га («вяртаць, дадаваць») пазначалася знакам «трыснягу» гі. Працэс стварэння пісьменства адбываўся прыкладна з 4000 да 3200 гг. да н. э. Абмінула не менш за 400 гадоў, пакуль ліст з сістэмы чыста напоминательных знакаў ператварылася ў спарадкаваную сістэму перадачы інфармацыі ў часе і на адлегласці. Гэта адбылося каля 2400 г. да н. э.

Да гэтага часу з-за немагчымасці хутка праводзіць па гліне крывалінейныя фігуры без задзірын і т. п. Знакі ператварыліся ўжо проста ў камбінацыі прамых рысачак, у якіх цяжка было даведацца першапачатковы малюнак. Пры гэтым кожная рысачка з-за націску на гліну вуглом прамавугольнай палачкі атрымлівала клінаваты характар; з прычыны гэтага такі ліст называецца клінапісам. Кожны знак у клінапісу можа мець некалькі слоўных значэнняў і некалькі чыста гукавых (звычайна кажуць пра складовых значэннях знакаў, але гэта няправільна: гукавыя значэнні могуць пазначаць і полслога, напрыклад, склад боб можна напісаць двума «складовымі» знакамі: бааб; значэнне будзе тое ж, што і пры адным знаку баб, розніца — у выгодзе завучвання і ў эканоміі месца пры напісанні знакаў, але не ў чытанні). Некаторыя знакі маглі быць таксама і «дэтэрмінатывамі», гэта значыць нечытальнымі знакамі, якія толькі паказваюць, да якой катэгорыі паняццяў ставіцца суседні знак (драўляныя або металічныя прадметы, рыбы, птушкі, прафесіі і т. Д.); такім чынам палягчае правільны выбар чытання з некалькіх магчымых.

Вывучэнне мовы некаторых пазнейшых клінапісных надпісаў (прыкладна з 2500 г. да н. э.) і (прыкладна з 2700 да н. э.) уласных імёнаў паказала навукоўцам, што ўжо ў той час у Ніжняй Месапатаміі жыло насельніцтва, якое гаварыла (а пазней і пісала) на двух зусім розных мовах — шумерскай і ўсходнесеміцкай. Шумерская мова з яе мудрагелістай граматыкай не роднасная ні адной з моў, якія захаваліся да нашых дзён. Усходнесеміцкая мова, якая пазней называлася акадскай або Вавілон-асірыйскай, адносіцца да семіцкай галінцы афразійскай сям’і моў. Як і шэраг іншых семіцкіх моў, яна вымерла да пачатку нашай эры. Да афразійскай сям’і (але не да семіцкай яе галіны) належала таксама старажытнаегіпецкі мова, у яе і дагэтуль ўваходзіць шэраг моў Паўночнай Афрыкі, аж да Танганьікі, Нігерыі і Атлантычнага акіяна.

Раней IV тысячагоддзя да н. э., у даліне Тыгра і Еўфрата яшчэ жыло насельніцтва, якое гаварыла на сіна-каўказскіх мовах. Пасля апустыньвання саван Сахары і Аравійскага паўвострава ў IV тысячагоддзі да н. э. качавыя народы, якія казалі на афраазіяцкіх мовах, засяляюць дэльту Ніла, а пазней — Левант і Міжрэчча. Да сярэдняга цячэння Тыгра асвойваюць адначасова семіты і шумеры. Верхняя плынь неаднаразова засялялі сярэднеазіяцкія качэўнікі. Большасць сучасных жыхароў Месапатаміі генетычна паходзяць з Армянскага нагор’я. Хурыты і хеты пакінулі шматлікія пісьмовыя помнікі на поўначы Месапатаміі. Хурыты, як мяркуецца, з’яўляліся носьбітамі сіна-каўказскіх гаворак, Хецкая — найстаражытнейшая пісьмовая індаарыйскія мова, якая запазычыла шумерскай клінапіс.

Што тычыцца найбольш старажытных Месапатамскіх пісьмовых тэкстаў (прыкладна з 2900 да 2500 г. да н. э.), то яны, несумненна, напісаныя выключна на шумерскай мове. Гэта відаць з характару рэбуснага ўжывання знакаў: відавочна, што калі слова «трыснёг» — гі супадае са словам «вяртаць, дадаваць» — гі, то перад намі менавіта тая мова, у якім існуе такое гукавое супадзенне, гэта значыць шумерская. Усё ж, па-відаць, насельніцтва паўднёвай частцы Месапатаміі прыкладна да 2350 года да н. э. размаўляла ў асноўным па-шумерску, у той час як у цэнтральнай і паўночнай часткі Ніжняй Месапатаміі разам з шумерскіх гучала таксама і ўсходнесеміцкая мова, у Верхняй Месапатаміі пераважала хурыцкая.

Паміж людзьмі, якія гаварылі на гэтых гэтак розных паміж сабой мовах, мяркуючы паводле наяўных дадзеных, этнічнай варожасці не было. Відавочна, у той час людзі яшчэ не думкі такімі вялікімі катэгорыямі, як аднамоўных этнічныя масівы: і сябравалі паміж сабой, і варагавалі больш дробныя адзінкі — плямёны, номы, тэрытарыяльныя абшчыны. Усе жыхары Ніжняй Месапатаміі называлі сябе аднолькава — «чорнагаловых», незалежна ад мовы, на якім кожны казаў. Паколькі гістарычныя падзеі гэтак старажытнага часу нам невядомыя, гісторыкі карыстаюцца для падраздзялення старажытнай гісторыі Ніжняй Месапатаміі археалагічнай перыядызацыі. Археолагі адрозніваюць протапісьменны перыяд (2900—2750 гг. да н. э., з двума падперыядамі) і раннедынастычны перыяд (2750—2310 гг. да н. э., з трыма падперыядамі).

Ад протапісьменнага перыяду, калі не лічыць асобных выпадковых дакументаў, да нас дайшлі тры архіва: два (адзін старэй, іншы маладзейшыя) — з г. Урук (цяпер Варка) на поўдні Ніжняй Месапатаміі і адзін, сучасны больш позняму з урукскіх, — з гарадзішча Джэмдэт-Наср на поўначы (старажытная назва горада невядомая).

Заўважым, што пісьмовая сістэма, ужывальная ў протапісьменны перыяд, была, нягледзячы на сваю грувасткасць, зусім роўнай на поўдні і на поўначы Ніжняй Месапатаміі. Гэта сведчыць на карысць таго, што яна была створана ў адным цэнтры, дастаткова аўтарытэтным, каб тамтэйшае вынаходніцтва было запазычанае рознымі номаў суполкамі Ніжняй Месапатаміі, хоць паміж імі не было ні эканамічнага, ні палітычнага адзінства і іх магістральныя каналы былі аддзеленыя адзін ад аднаго палосамі пустыні. Гэтым цэнтрам, па-відаць, быў горад Ніпур, размешчаны паміж поўднем і поўначчу ніжнееўфрацкай раўніны. Тут знаходзіўся храм бога Энліля, якому пакланяліся ўсе «чорнагаловыя», хоць кожны ном меў і ўласную міфалогію і пантэон. Верагодна, тут быў калі-то рытуальны цэнтр шумерскага племяннога саюза яшчэ ў дадзяржаўны перыяд. Палітычным цэнтрам Ніпур не быў ніколі, але важным культавым цэнтрам ён заставаўся доўга.

Зноскі

Літаратура

Скарына Ф. Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Уступ. арт., падрыхт. тэкстаў, камент., слоўнік А. Ф. Коршунава, паказальнікі А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — С. 151. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-00151-3.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Месапатамія