У паняцця ёсць і іншыя значэнні гл Розум значэнні Розум лац ratio грэч νους філасофскае паняцце якое выказвае здольнасць

Розум (лац.: ratio; грэч. νους) — філасофскае паняцце, якое выказвае здольнасць думаць: аналізаваць, і рабіць высновы. Вышэйшая форма творчай інтэлектуальнай дзейнасці, заключаецца ва ўсвядомленым аперыраванні паняццямі і абапіраецца на раскрыццё іх прыроды і зместу. У паўсядзённым разуменні "разумнае істота — гэта істота, якая ўспрымае інфармацыю, мяркуе, вучыцца, валодае жаданнямі і эмоцыямі, што робіць свабодны выбар і дэманструе мэтазгодныя паводзіны. Агульнае інтэлектуальнае развіццё, узровень пазнання, ведаў каго-небудзь.

Алегорыя Розуму. Цэнтральная фігура базілікі Notre-Dame de Fourvière on the hill у Ліёне.

Філасофскія і навуковыя тэорыі розуму спрабуюць зразумець прыроду гэтай псіхічнай (ці ментальнай) дзейнасці, яе характарыстыкі, а таксама прыроду «Я» або , які валодае свядомасцю і ажыццяўляе гэтую дзейнасць.

У супрацьвагу — вышэйшы ўзровень рацыянальнага пазнання, якому ўласцівыя творчае аперыраванне абстракцыі і рэфлексіі, скіраванасць на ўсведамленне уласных формаў і перадумоў, самопознания.

Розум ўласцівы разумным істотам, у прыватнасці чалавеку разумнаму Homo sapiens.

Адна з характарыстык розуму — .

Прыродны розум — закладзеная ад нараджэння здольнасць чалавека думаць.

Беларускае слова «розум» у перакладной літаратуры часта выкарыстоўваецца як пераклад санскрыцкага тэрміна чыта, англійскага mind і нямецкіх тэрмінаў geist (дух). Слова «розум» выкарыстана пры перакладзе сачынення Дэкарта «Правілы для кіраўніцтва розуму» (Regulae ad directionem ingenii). Да лацінскіх сінонімаў можа быць аднесены «інтэлект» (ад лац.: Intellectus — разуменне, пазнанне) — гэта розум, разумовыя здольнасці: вучыцца з вопыту, прыстасоўвацца, ўжываць веданне, каб кіраваць навакольным асяроддзем або думаць абстрактна.

Часта розумамі называюць навукоўцаў, нобелеўскіх лаўрэатаў, дарадцаў, аналітыкаў і спецыялістаў, якія займаюцца разумовай працай.

Да параметраў «розуму»

Да параметраў, якія складаюць адметныя асаблівасці разумовай сістэмы чалавека, адносяць:

аб’ём рабочай памяці, здольнасць да прагназавання, бескарыслівай дапамогі, гарматнай дзейнасці, логіцы,
шматузроўневую (6 слаёў нейронаў) іерархію сістэмнага адбору каштоўнай інфармацыі,
свядомасць,
памяць.

Вылучаюцца біяфізічныя параметры «разумовай энергетыкі»: колькасць інфармацыі, паскарэнне (частата, хуткасць) і адлегласць яе перадачы, — з аб’яднаннем іх у « розуму».

Месца «розуму» ў свядомасці

У працэсах свядомасці, што склалася, саманазіранне адрознівае тры асноўных групы з’яў:

Успрыманні і іх разумовую перапрацоўку;
Змены эмацыйнай раўнавагі;
Валявыя пазывы.

Распазнаванне гэта мае характар абстракцыі ў тым сэнсе, што невядомыя станы свядомасці, у якім які-небудзь з гэтых элементаў адсутнічаў б зусім; але магчымасць рознага колькаснага і якаснага іх спалучэння і немагчымасць зводу аднаго з іх да іншых прымушае адрозніваць іх гэтак жа, як адрозніваем мы ў аб’ектыўных прадметах форму і колер, ніколі не назіраныя ў чыстым выглядзе. Першая з асноўных груп псіхічных працэсаў носіць назву розум, разумовай ці пазнавальнай дзейнасці. Разнастайнасць з’яў гэтай групы і колькасная перавага дыферэнцыраваных разумовых працэсаў над працэсамі абедзвюх іншых груп вялі і нярэдка вядуць да гэтага часу да празмернага пашырэнню аб’ёму паняцця «розум» і атаясамлення з ім ўсёй сукупнасці з’яў свядомасці; з другога боку, тая роля, якую ў разумовай дзейнасці культурнага чалавека гуляюць самыя складаныя працэсы перапрацоўкі ўспрымання, вядзе да ўносламу такую ж блытаніну звужэнню аб’ёму паняцця і атаясамленню «Розуму» з гэтымі працэсамі, сукупнасць якіх называецца розумам і т. д.

Трохчленнае дзяленне атрымала ў псіхалогіі ўсеагульнае распаўсюджванне дзякуючы, галоўным чынам, Імануілу Канту. Вывучаць разумовую дзейнасць можна або ў яе элементах (Успрыманне, Увага, Асацыяцыі, Памяць, Розум, Меркаванне), або паколькі яны аб’яднаны ў індывідуальнай псіхалогіі і характарызуюць разумовую індывідуальнасць. Характэрная асаблівасць чалавечай свядомасці складаецца ў тым, што з незлічонага мноства з’яў навакольнага свету матэрыял для разумовых аперацый дастаўляе толькі вельмі малая частка — з’явы, якія могуць быць ўспрынятымі пры пасродку органаў пачуццяў.

Розум, вопыт і органы пачуццяў

(**1829**—**1889**). У выніку шкарлятыны ва ўзросце двух гадоў страціла зрок, слых, часткова пачуццё густу і нюху. Навучылася грамаце, вяла дзённік, пісала вершы. Яе лёс ўвайшоў у гісторыю як адзін з першых задакументаваных выпадкаў паспяховага навучання слепа-глухіх людзей.

— філасофскі разумовы эксперымент, прапанаваны аўстралійскім філосафам Фрэнкам Джэксан (англ.: Frank Cameron Jackson). У ім робіцца спроба абвергнуць фізікалмсцкае ўяўленне пра розум.

Можна ўявіць сабе душэўны свет, вобласць ўспрымання якога абмежаваная амаль выключна датыкальнымі ўражаннямі (сляпая і глуханямая Лора Брыджмен); пры гэтых умовах магчыма ўтварэнне даволі складаных уяўленняў, але душэўнае жыццё будзе адрознівацца дзіўнай аднабаковасцю. З успрыманняў глядзельных і слыхавых большае значэнне для разумовага развіцця маюць, відаць, апошнія, з прычыны цеснай сувязі іх з гукавой прамовай, якой галоўным чынам чалавек абавязаны магчымасцю карыстацца разумовым вопытам, назапашаным папярэднічалымі пакаленнямі: глуханямыя, якія не атрымалі адукацыі, застаюцца ўсё жыццё на узроўні прыдуркаватых нават у тым выпадку, калі глухата не залежыць ад больш агульнага паразы мозгу.

Але і пры поўнай цэласці органаў пачуццяў не ўсе ўражанні, на іх дзеючыя, уваходзяць у чалавечую свядомасць як матэрыял, прыдатныя для далейшай разумовай перапрацоўкі. Большая частка атрымліваюцца штодня уражанняў для гэтага занадта няясныя і расплывістыя. Для таго, каб яны сталі ўспрыманнямі, патрэбныя, акрамя умоў фізіялагічнага характару, умовы разумовай уласцівасці, якія вызначаюць разумовую індывідуальнасць. Уражанні становяцца яснымі ўспрыманнямі толькі ў тым выпадку, калі яны сустракаюць ў свядомасці чалавека свайго роду рэзанатара, у выглядзе вобразаў ўспамінаў, якія змяшчаюцца ў ім, сумеснае ўзбуджэнне якіх ўзмацняе пачуццёвае раздражненне (Аперцэпцыя). Чалавек, незнаёмы з раслінным светам, атрымае пры разглядзе кветкі дзівосна бедную колькасць успрыманняў, параўнальна з батанікам. Тое ж назіраюць на сабе неадмыслоўцы пры наведванні, напрыклад, выставы машын. Адзінкавыя моцныя ўражанні могуць пры гэтым яшчэ пранікаць у прытомнасць, але яны ў ім не затрымліваюцца і не засвойваюцца, так як не ўступаюць у сувязь з нашымі ўяўленнямі і паняццямі і застаюцца без наступстваў у сэнсе далейшай разумовай перапрацоўкі.

У такім становішчы, у адносінах да ўсёй вобласці знешніх уражанняў, знаходзіцца свядомасць дзіцяці ў першы час па яго з’яўленні ў гэты свет. Пакуль ўражанні вонкавага свету не ўтварылі яшчэ ніякіх трывалых слядоў для успамінаў, да таго часу не ўзнікае і тая тканіна псіхалагічных адносін, у якой усе наступныя ўражанні адразу ж сплятаюцца з разумовымі набыткамі папярэдняга часу. Нават тады, калі часта паўтараюцца ўражанні стварылі ўжо ў свядомасці дзіцяці трывалыя сляды, колькасць яго успрыманняў адрозніваецца вялікай злыбедай і аднабаковасцю, у адпаведнасці з малалікасцю і аднастайнасцю яго ўспамінаў. Гэтак жа бедныя і аднабакова ўспрыманні дзікуна. Адукацыя і навука павышаюць нашу ўспрымальнасць да знешніх уражанняў, ствараючы ў нашай свядомасці сугучча з самымі разнастайнымі ўражаннямі знешняга свету. Самым важным следствам ўплыву наяўнага запасу уяўленняў на працэс ўспрымання з’яўляецца магчымасць выбару паміж дзеючымі на нас ўражаннямі. Змест свядомасці дзіцяці знаходзіцца ў поўнай залежнасці ад выпадковасцей навакольнага яго абстаноўкі; на яго дзейнічаюць у кожны дадзены момант толькі найбольш моцныя раздражненні, незалежна ад унутранай сувязі з’яў.

У дарослых, насупраць таго, працэс ўспрымання ўсё больш і больш падпарадкоўваецца схільнасцям кожнага, складваюцца з асабістага душэўнага вопыту. Чалавекам ўспрымаюцца пераважна тыя ўражанні, якія знаходзяць водгук у назапашаных ім уяўленнях і асацыяцыях іх; кожны крок у гэтым кірунку прагрэсіўна ўзмацняе спагадлівасць, так што, нарэшце, самы лёгкі намёк на блізкае нашаму разумоваму свеце ўражанне выклікае яснае і выразнае ўспрыманне. Гэтым шляхам падтрымліваецца адзінства чалавечай асобы, ствараецца разумовая індывідуальнасць. З сказанага ясна, што вялізны ўплыў на ўсе працягу нашай разумовай жыцця аказвае памяць.

Розум і памяць

Ходкае ўяўленне, якое не злучае развіццё памяці з разумовым развіццём, заснавана на непаразуменні. Нашы ўспаміны не толькі ўтвараюць тую сетку, у якую ўплятаюцца новыя ўражанні, але збольшага вызначаюць выбар тых успрыманняў, якія ўвойдуць у нашу свядомасць у якасці абнаўляючага матэрыялу, і тое месца, якое яны зоймуць у агульнай сеткі псіхалагічных адносін. Яны ўплываюць не толькі на колькасць, але і на якасць успрыманняў, якія атрымліваюцца. Сучасны цывілізаваны чалавек бачыць у фетышы не тое, што бачыць у ім афрыканскі дзікун з першабытнага племя; аперцыпіруемы аб’ект змяняецца пад уплывам «аперцыпіруюшчай масы», як і сам ён яе відазмяняе, уваходзячы з ёй у спалучэнне. Паслабленне памяці ў старасці або пад уплывам прагрэсіўнага паралічу вядзе да распаду разумовага жыцця і страты разумовай індывідуальнасці: асоба становіцца бездапаможнай ахвярай выпадковых наймацнейшых уражанняў моманту, якія не спалучаюцца адзін з адным і застаюцца без далейшай перапрацоўкі.

То проціпастаўленне памяці разумоваму развіццю, пра якое было згадана, заснавана на атаясненні памяці наогул з некаторымі адмысловымі яе відамі. Пры звычцы да адцягненага мыслення могуць, напрыклад, слабець канкрэтныя ўспаміны, таму што адцягненне і складаецца ў тым, што ў прадукце складанай і разнастайнай асацыяцыі уяўленняў адпадаюць іх канкрэтныя рысы; на крайніх ступенях гэтага працэсу канкрэтныя рысы могуць нават адсутнічаць зусім і замест сімвалам ці знакам. На гэтых прыступках магчыма то з’ява, якое Гётэ ахарактарызаваў ў словах: «Wo die Begriffe fehlen, da stellt ein Wort zur rechten Zeit sich ein», гэта значыць ўзнікненне ідэй, пазбаўленых усякай канкрэтнай асновы ў форме канкрэтных вобразаў, успамінаў, — падводны камень, аб які так часта разбіваліся філасофскія развагі. Нельга, аднак, выводзіць адсюль заключэнне неспрыяльны для памяці наогул; наадварот, адцягненае мысленне мяркуе наяўнасць складанага і разнастайнага комплексу успамінаў.

Розум і ўвага

Дзеці ў стане увагі. **Увага** аказвае істотны ўплыў на працягу разумовай дзейнасці, павялічваючы нашу ўспрымальнасць.

Іншым важным фактарам, які ўплывае на працягу разумовай дзейнасці, з’яўляецца ўвага. Яна аказвае ўплыў ўжо на працэсы ўспрымання, павялічваючы нашу ўспрымальнасць да тых уражанняў, на якія яна накіравана. Яшчэ больш значнай з’яўляецца яго роля ў працэсах перапрацоўкі успрыманняў. Калі ўспрымаюцца толькі ўражанні, якія знаходзяць сабе водгук у аперцыпіруючай масе нашай свядомасці, то сувязь гэтая ва ўсякім выпадку узаемная, і ўспрыманне ажыўляе ў нашай свядомасці толькі сугучныя сляды ранейшага душэўнага вопыту. Падобных сугучных слядоў ў развітым свядомасці кожнае ўспрыманне знаходзіць так шмат, што тое, што выходзячы з яго міжвольны працяг уяўленняў можа прымаць вельмі разнастайны і часам зусім бязладны характар.

Апошняе назіраецца ў тых выпадках, калі, пад уплывам стомленасці, мы «даем поўную волю» нашым асацыяцыям уяўленняў; у свядомасці праносяцца тады хаатычныя абрыўкі уяўленняў, якія злучаныя паміж сабой часта толькі выпадковай знешняй сувяззю і заводзяць нас так далёка ад зыходнага пункта нашых разважанняў, што, зрабіўшы высілак над сабой для агляду пройдзенага намі шляху, мы становімся ў тупік перад зігзагамі нашых уяўленняў.

У яшчэ больш рэзкай форме гэта назіраецца пры «віхуры ідэй» у псіхічна хворых. Увага ўносіць на працягу нашых уяўленняў планамернасць; невядомым нам бліжэй шляхам яна, пры пасродку сугучных з дадзеным успрыманнем «рэзанатараў», узмацняе усё тое, што адпавядае планам, жаданням і патрэбам асобы і такім чынам стварае для плыні уяўленняў пэўныя рамкі. Устойлівасць увагі, здольнасць да яе засяроджвання залежыць, відаць, бліжэйшым чынам ад эмацыйнай характарыстыкі асобы, глыбіні і ўстойлівасці яе эмоцый, — а апошняе вызначаецца існаваннем ў свядомасці магутнай, цесна аб’яднанай групы уяўленняў і ідэй; гэтым, верагодна, тлумачыцца, што здольнасць да глыбокага засяроджвання ўвагі часта назіраецца ў «вузкіх» і «аднабаковых» людзей.

Спалучэнне здольнасці да ўстойлівай увазе з шырынёй і рознастароннасцю ідэйнага зместу свядомасці дае геніяў. Памылка, часта здзяйсняная людзьмі, якія кажуць пра «безуважлівасць» навукоўца і пра «безуважлівасць» дзіцяці, якія адцягваюцца ад заняткаў з нагоды усякай дробязі, залежыць ад змешвання двух прама процілеглых з’яў: у апошнім выпадку выяўляецца поўная няздольнасць засяродзіць на чым-небудзь увагу (з’ява, часта назіраная і ў дарослых пад уплывам стомленасці), у першым — такое глыбокае засяроджванне ўвагі на ўнутранай працы, што староннія ёй прадметы не ў стане дасягнуць свядомасці. На вышэйшых ступенях гэтага стану перад запаўняючай усю свядомасць разумовай працай можа адступіць на задні план нават смяротная небяспека (прыклад: перадсмяротныя хвіліны Архімеда).

Розум і стамляльнасць

Важным момантам, вызначальным працягу разумовай дзейнасці, з’яўляецца «стамляльнасць» асобы. Яна вельмі вялікая ў прыдуркаватых, ідыётаў, пры старэчым распадзе разумовага жыцця. Памяншаючыся пад уплывам практыкаванні, выяўляючыся менш прыкметна пры занятках у знаёмых абласцях, стамляльнасць ў той жа час — як паказалі найноўшыя даследаванні, — мае, падобна памяці і ўвазе, рэзка індывідуальны характар і ўваходзіць у характарыстыку разумовай індывідуальнасці ў якасці аднаго з істотных яе прыкмет. Асаблівы від стамляльнасці мы маем у тых выпадках, калі яна стаіць у прамой сувязі з падвышанай уражлівасцю: гэтыя выпадкі і павялі да ўзнікнення тэорыі, якая атаясамлівае геній з псіхозам, так як геніяльнасць часта суправаджаецца рэзка выяўленай нервна- і псіхастэніяй. Залежачы ад узмоцненай уражлівасці і знаходзячы ў апошняй сабе папраўку, гэтая стамляльнасць не выключае — пры спрыяльных умовах — магчымасці буйной па свайму аб’ёму працы.

Розум і эмоцыі

На эмоцыі разумовая дзейнасць аказвае пэўны ўплыў; уяўленне, злучанае з яркай эмоцыяй, уступаючы ў асацыяцыю з іншымі радамі уяўленняў, знаходзіць сярод іх прадстаўленні, звязаныя з іншымі адчуваннямі, нейтралізуючымі да вядомай ступені першапачатковую эмоцыю. Але ў той жа час яна паглыбляе іх: калі з адным з членаў складанай асацыяцыі звязана перажытая намі калі-то эмоцыя, то чым разнародная і складаней асацыяцыя, тым часцей па самым разнастайным падставах будзе ўзнікаць у нас у памяці ўспамін аб гэтай эмоцыі. Распаўсюджанае ўяўленне пра тое, што «адукацыя не робіць людзей больш шчаслівымі» мае, таму падставу, калі крытэрыем шчасця лічыць непасрэдную жыццерадаснасць, а не інтэнсіўнасць і паўнату душэўнага жыцця: дзікуны і дзеці, з іх неразвітай памяццю, больш непасрэдныя і жыццярадасныя, чым адукаваны чалавек, які захоўвае ўспаміны аб мінулых пакутах, якія афарбоўваюць адценнем суму і клопат думы пра будучыню. Эмоцыі першых ярчэй, але павярхоўны. У якасным стаўленні разумовая дзейнасць ўплывае асабліва на пашырэнне сімпатычных пачуванняў; уплыў яе ў гэтых адносінах так рэзка, што вядомую формулу: «Усе зразумець, значыць усё дараваць», можна было б з поўным правам перафразіраваць так: «Усё спазнаць, значыць усё палюбіць».

Разумовая дзейнасць суправаджаецца адмысловымі «разумовымі эмоцыямі». Падобна іншым вышэйшым эмоцыям, разумовыя эмоцыі саступаюць па сваёй інтэнсіўнасці ніжэйшым у момант іх з’яўлення, але характарызуюцца непараўнальна большай здольнасцю да аднаўлення. Суправаджаючы амаль бесперапынна наша мысленне на працягу ўсяго жыцця, яны ў асобы з шырока развітой разумовай дзейнасцю надаюць асноўнаму фону душэўнага настрою ўстойлівасць і роўнасць і могуць знікнуць толькі пад уплывам выключна цяжкіх узрушэнняў, якія надламваюць псіхічную індывідуальнасць. Адносна нашых рэакцый на знешнія ўражанні разумовая дзейнасць аказвае рэзка затрымлівалы ўплыў. У гэтай затрымкі і сэнс яе ўзнікнення ў філагенезе арганічнага свету, у якасці аднаго з механізмаў прыстасаванні арганізмаў да больш складанага асяроддзя. Акрамя простых уражанняў, якія выклікаюць нават у сучаснага чалавека простыя рэфлексы (рэфлекторны кашаль пры трапленні ў дыхальнае горла іншароднага цела, рэфлекторная ваніты і г. д.), на арганізм дзейнічаюць з’явы, якія складаецца з шэрагу паслядоўных уражанняў.

Функцыя разумовай дзейнасці і складаецца ў тым, каб затрымаць рэакцыю пры ўздзеянні першага з гэтых уражанняў, даць магчымасць падзейнічаць наступным уражанням, даць магчымасць спалучацца новым успрыманням з успамінамі пра ранейшы вопыт і выпрацаваць мэтазгоднасці і планамерную рэакцыю. Выпрацаваныя пры пасродку свядомасці складаныя шэрагі рэакцый на складаныя шэрагі уражанняў ператвараюцца дзякуючы навыку ў інстынктыўныя, гэта значыць якія праходзяць настолькі хутка, што звычайна яны не пранікаюць у свядомасць і падыходзяць да тыпу рэфлексу. Разумовай дзейнасці настолькі ўласцівая схільнасць да затрымкі рэакцый, што пры аднабаковым кірунку душэўнага развіцця толькі ў бок выхавання розуму, лёгка ўзнікаюць з’явы «паралічу» ці, дакладней, «недаразвіцця волі».

Розум і воля

Нармальны шэраг псіхічных працэсаў (успрыманне, разумовая перапрацоўка, валявая рэакцыя) часта не здзяйсьняецца ў поўным выглядзе або пад уплывам пасіўнай летуценнасці, ці з прычыны таго, што выхаванне замяняе самадзейнасць дысцыплінай і ставіць рэфлекторнае выкананне загаду на месца валявога акту, які вынікае з разумовай працы асобы. Адсюль можа адбыцца тое дзіўнае раз’яднанне разумовай і валявой сфер, якое так часта ўражвала маралістаў і знайшло сабе выраз у вядомым вершы: «vidéo meliora proboque, deteriora sequor» («Бачу і ўхваляю лепшае, а прытрымліваюся горшага», Авідый, «Метамарфозы»). Дзеянні асобы вызначаюцца пры гэтым па перавазе звычкамі, якія прынялі інстынктыўныя характар, і не маюць апоры ў яе разумовым свеце, ведах, перакананнях і поглядах. Пераход разумовага працэсу ў валявы пазыў магчымы толькі пры вядомай энергіі першага, таму падобная з’ява назіраецца нават у людзей з развітой воляй ў моманты стомленасці і ўяўляе адзін з стойкіх сімптомаў неўрастэніі, якая адлюстроўваецца не столькі на якасці, колькі на энергіі разумовых працэсаў.

Гл. таксама

Крыніцы

СОЗНАНИЕ ИЛИ УМ? (о выборе терминов для переводов буддийских текстов) Архівавана 21 кастрычніка 2014.
Encyclopaedia Britannica, 2012 [1]
Лучшие умы США спорят, означает ли нынешний кризис смерть капитализма
Президент собрал лучшие умы поговорить о детях Архівавана 7 красавіка 2019.
Лучшие умы Омска разрабатывают проект в сфере нанотехнологий
Марков А. Эволюция человека. Обезьяны, нейроны, душа. М.:Астрель. 2011. — 512 с. ISBN 978-5-271-36294-1
Хокинс Д., Блейксли С. Об интеллекте. М.:ООО "И. Д. Вильямс, 2007. — 240 с. ISBN 978-5-8459-1139-1
Рамачандран В. С. Рождение разума. Загадки нашего сознания. М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2006. — 224 с. ISBN 5-9693-0022-5
Кандель Э. В поисках памяти. Возникновение новой науки о человеческой психике. М.:Астрель. 2012. 736 с. ISBN 978-5-271-36938-4
Еремин А. Л. Ноогенез и теория интеллекта Архівавана 6 лютага 2015. — Краснодар: СовКуб, 2005. — 356 с. ISBN 5-7221-0671-2

Літаратура

Beer, Francis A., «Words of Reason», Political Communication 11 (Summer, 1994): 185—201.
(1991), How We Know What Isn't So: The Fallibility of Human Reason in Everyday Life, New York: The Free Press, ISBN 0-02-911705-4
Tripurari, Swami, On Faith and Reason Архівавана 22 мая 2013., The Harmonist, May 27, 2009.
Ум // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Определение слова Ум в словаре Ожегова Архівавана 27 верасня 2007.
Що ж таке розум і як відрізнити розумну людину від не дуже
C. D. Broad, The Mind and Its Place in Nature, 1925.
ThinkQuest: Think.com, Oracle Education Foundation, Projects | Competition | Library Архівавана 1 сакавіка 2009., History of Artificial Intelligence.
Loebner.net Архівавана 28 сакавіка 2013., Description by Turing of testing machines for intelligence.

[1] СОЗНАНИЕ ИЛИ УМ? (о выборе терминов для переводов буддийских текстов) Архівавана 21 кастрычніка 2014.

[2] Encyclopaedia Britannica, 2012 [1]

[3] Лучшие умы США спорят, означает ли нынешний кризис смерть капитализма

[4] Президент собрал лучшие умы поговорить о детях Архівавана 7 красавіка 2019.

[5] Лучшие умы Омска разрабатывают проект в сфере нанотехнологий

[6] Марков А. Эволюция человека. Обезьяны, нейроны, душа. М.:Астрель. 2011. — 512 с. ISBN 978-5-271-36294-1

[7] Хокинс Д., Блейксли С. Об интеллекте. М.:ООО "И. Д. Вильямс, 2007. — 240 с. ISBN 978-5-8459-1139-1

[8] Рамачандран В. С. Рождение разума. Загадки нашего сознания. М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2006. — 224 с. ISBN 5-9693-0022-5

[9] Кандель Э. В поисках памяти. Возникновение новой науки о человеческой психике. М.:Астрель. 2012. 736 с. ISBN 978-5-271-36938-4

[10] Еремин А. Л. Ноогенез и теория интеллекта Архівавана 6 лютага 2015. — Краснодар: СовКуб, 2005. — 356 с. ISBN 5-7221-0671-2