Джамалунгма

Джамалу́нгма (тыб.: ཇོ་མོ་གླང་མ), Эверэст (англ.: Mount Everest), Сагарматха (непальск.: सगरमाथा) — гара ў горнай сістэме Гімалаяў, на мяжы Непала і Кітая. Вышыня 8848 м. Найвышэйшы пункт Гімалаяў, а таксама найвышэйшая гара над узроўнем мора на Зямлі.

Джамалунгма
англ.: Mount Everest непальск.: सगरमाथा тыб.: ཇོ་མོ་གླང་མ кіт.: 珠穆朗瑪峰 кіт.: 珠穆朗玛峰 кіт.: 聖母峰 кіт.: 圣母峰
Найвышэйшы пункт
Абсалютная вышыня	8 848,86 м
Адносная вышыня	8 848,86 м
Першае ўзыходжанне	29 мая 1953, Эдмунд Хілары і Тэнцынг Норгэй
Размяшчэнне
27°59′17″ пн. ш. 86°55′30″ у. д.^HGЯO
Краіна	Непал
Горная сістэма	Гімалаі
Джамалунгма
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

У перакладзе з тыбецкай «Джамалунгма» азначае «Валадарка ці гаспадыня (jomo) вятроў (rlung)». Іншая тыбецкая назва вяршыні — «Джэма Конг Кар» (jo-mo-gangs-dkar): «Валадарка белых снягоў».

У 1856 годзе Вялікае трыганаметрычнае даследванне Брытанскай Індыі ўстанавіла і ўпершыню апублікавала вышыню гары, вядомай тады як «пік 15» (Peak XV) — 29.002 футаў (8840 м). Англійская назва «Эверэст» (англ.: Mount Everest) прысвоена ў гонар сэра Джорджа Эверэста (англ.: George Everest, 1790—1866), кіраўніка геадэзічнай службы Брытанскай Індыі у 1830—1843 гадах, пад кіраўніцтвам якога праводзіліся вымярэнні. Гэту назву прапанаваў у 1856 годзе пераемнік Джорджа Эверэста Эндру Во (англ.: Andrew Waugh, 1810—1878), адначасна з публікацыяй вынікаў свайго супрацоўніка , які ў 1852 годзе ўпершыню памераў вышыню «Піка XV» і паказаў, што ён з’яўляецца найвышэйшым у рэгіёне і, напэўна, ва ўсім свеце. Прысвоіць гары мясцовае імя Джамалунгма на той момант для еўрапейцаў было немагчыма, бо Непал і Тыбет былі закрытыя для іншаземцаў і бракавала дакладнай інфармацыі.

Геаграфія

Размяшчэнне Эверэста ў Гімалаях.

Знаходзіцца ў Гімалаях, у хрыбце (у частцы, што завецца Кхумбу-Гімал). Паўднёвая вяршыня (8760 м) ляжыць на мяжы Непала і Тыбецкага аўтаномнага раёна (Кітай), Паўночная (галоўная) вяршыня (8848 м) знаходзіцца на тэрыторыі Кітая.

У аснове горны масіў складзены дакембрыйскімі гнейсамі і гранітамі, вышэй за 7000 м — мезазойскімі крышталічнымі вапнякамі і сланцамі. Гара мае форму трохграннай піраміды, паўднёвы схіл круцейшы. Вышыня Паўночна-усходняга пляча 8393 м.

З поўдня масіў злучаецца перавалам (7906 м) з Лхоцзэ (8516 м), званай часам Паўднёвай вяршыняй. З поўначы крута спадальнае востра завостранае (7020 м) злучае Эверэст з Паўночнай вяршыняй — (7543 м). На ўсход крута абрываецца непраходная ўсходняя сцяна Кангашунг (3350 м).

На вяршыні Джамалунгмы бываюць моцныя вятры, што дзьмуць з хуткасцю да 55 м/с. Сярэднямесячная тэмпература паветра ў студзені −36 °C (у асобныя ночы можа зніжацца да −50…-60 °C), у ліпені каля нуля °C.

Шматлікія ледавікі спускаюцца ўніз, на паўночных схілах буйныя ледавікі зака­нчваюцца на высшыні 5200-5400 м, на паўднёвых — 4500-4700 м. Крутыя паўднёвыя схілы і рэбры, там дзе снег і фірн не ўтрымваюцца, аголены.

Джамалунгма часткова ўваходзіць у склад (Непал).

Вымярэнні вышыні

-анімацыя Джамалунгмы і наваколля ландшафта.

Першым, хто вызначыў, што Джамалунгма з’яўляецца найвышэйшай горнай вяршыняй на Зямлі, быў індыйскі матэматык і тапограф у 1852 годзе на глебе трыганаметрычных разлікаў, калі ён знаходзіўся ў Індыі у 240 км ад Джамалунгмы.

У 1856 годзе геадэзічнай службай Брытанскай Індыі было зроблена першае вымярэнне вышыні вяршыні — роўна 29 000 футаў (8839 м), але абвешчана было, што вышыня Джамалунгмы складае 29 002 футы (8840 м). Гэта адвольнае даданне было зроблена, каб з-за круглага ліку 29 000 не паўстала ўражання, што дакладнасць вымярэнняў невысокая.

У 1950-х гадах індыйскія тапографы пры дапамозе тэадалітаў зноў памералі вышыню Джамалунгмы, якая склала 29 028 футаў (8848 м) над узроўнем мора.

У 1975 годзе кітайская экспедыцыя ўдакладніла вышыню вяршыні 8848,13 м.

У 1998 годзе амерыканская экспедыцыя з дапамогай GPS вызначыла вышыню вяршыні 8850 м, то бок на 11 м вышэй, чым вызначылі ў сярэдзіне XIX стагоддзя англійскія тапографы і картографы. Прыкладна ў гэты ж час італьянскі геолаг Ардыта Дэза, выкарыстоўваючы сучасную радыёапаратуру, правёў уласныя вымярэнні вяршыні і заявіў, што яе вышыня складае 8872,5 м, то бок амаль на 25 м вышэй, чым лічыцца ў цяперашні момант. Аднак ні тыя, ні іншыя вынікі афіцыйна не былі прызнаны.

У 2005 годзе дырэктар дзяржаўнага кіравання геадэзіі і картаграфіі Кітая абнародаваў новыя, больш дакладныя вынікі вымярэнняў вышыні Джамалунгмы. Згодна гэтым вымярэнням, праведзенымі кітайскімі навукоўцамі падчас экспедыцыі на Джамалунгму ў маі 2005 года, вышыня гары складае 8844,43 м (±21 см) над узроўнем мора.

З 8 красавіка 2010 года афіцыйная вышыня Джамалунгмы фіксуецца на адзнацы 8848 м над узроўнем мора, а вышыня цвёрдай пароды складае 8844 м.

Пасля 2015 года па звестках некамерцыйнага кансорцыума геафізічных даследаванняў UNAVCO, вышыня Джамалунгмы зменшылася прыкладна на 2,54 сантыметра (1 цаля).

Альпінізм

Выгляд на Джамалунгму з вяршыні Кала-Патхар.

Эверэст, з’яўляючыся найвышэйшай вяршыняй Зямлі, прыцягвае да сябе вялікая ўвагу альпіністаў; спробы ўзыходжанняў носяць рэгулярны характар.

Уздым на вяршыню займае каля 2-х месяцаў — з акліматызацыяй і ўсталёўкай лагераў. Страта масы за ўзыходжанне — у сярэднім 10—15 кг. Краіны, на тэрыторыі якіх знаходзяцца подступы да вяршыні, бяруць за ўзыходжанне на вяршыню вялікія грошы. Таксама грошы спаганяюцца за магчымасць уздыму. Усталёўваецца чарговасць уздыму экспедыцый. Танней усяго скарыць Джамалунгму з боку Тыбета (КНР).

Выгляд на Эверэст з борта самалёта.

Асноўны сезон узыходжання на вяршыню — вясна і восень, бо ў гэты час адсутнічаюць мусоны. Найболей прыдатным сезонам для ўзыходжання па паўднёвым і паўночным схілах лічыцца вясна. Увосень можна падымацца толькі з поўдня.

Значная частка ўзыходжанняў арганізуецца спецыялізаванымі фірмамі і здзяйсняецца ў складзе камерцыйных груп. Кліенты гэтых фірмаў сплачваюць паслугі гідаў, якія праводзяць патрэбнае навучанне, падаюць рыштунак і, наколькі гэта магчымае, забяспечваюць бяспеку на ўсім шляху. Кошт узыходжання складае да 65 тысяч долараў ЗША, прытым адно толькі дазвол на ўзыходжанне, выдадзенае ўрадам Непала, варта 10 тысяч долараў.

У XXI стагоддзі, дзякуючы развіццю турыстычнай інфраструктуры адзначаецца значны ўзрост штогадовых узыходжанняў, так калі ў 1983 годзе вяршыні дасягнулі 8 чалавек, у 1990 каля сарака, тое ў 2012 годзе толькі за адзін дзень на Эверэст усталі 234 чалавекі. При восхождении отмечены многочасовые пробки і нават бойкі паміж альпіністамі.

Як лічаць спецыялісты, поспех экспедыцыі непасрэдна залежыць ад надвор’я і экіпіявання вандроўнікаў. Узыходжанне на Джамалунгму працягвае заставацца сур’ёзным выпрабаваннем для любога, па-за залежнасцю ад ступені яго падрыхтоўкі. Істотную ролю гуляе акліматызацыя перад узыходжаннем на Эверэст. Тыповая экспедыцыя з паўднёвага боку марнуе да двух тыдняў на ўздым з Катманду да на вышыні 5364 м, і яшчэ каля месяца сыходзіць на акліматызацыю да вышыні, перш чым здзяйсняецца першая спроба ўзыходжання на вяршыню.

Самая складаная пляцоўка ўзыходжання на Эверэст — апошнія 300 м, празваны ўзыходнікамі на гару «самай доўгай міляй на Зямлі». Для паспяховага праходжання гэтай пляцоўкі патрабуецца пераадолець круты гладкі каменны схіл, пакрыты церухападобным снегам.

Цяжкасці

Узыходжанні на Эверэст з мэтай дасягнуць найвышэйшай кропкі гары характарызуюцца вылучнай цяжкасцю і часам сканчаюцца гібеллю як узыходнікаў, так і суправаджалых іх носчыкаў-шэрпаў. Паказаная цяжкасць абумоўлена адменна неспрыяльнымі кліматычнымі ўмовамі верхавіннай зоны гары з прычыны значнай вышыні яе становішча. У ліку дадзеных неспрыяльных для арганізма чалавека кліматычных фактараў: высокая разрэджанасць атмасферы і, як вынік, вельмі нізкае ўтрыманне кіслароду ў ёй, што мяжуе са смяротна нізкім значэннем; нізкія тэмпературы да мінус 50-60 градусаў, што ў спалучэнні з перыядычнымі ўраганнымі вятрамі суб’ектыўна адчуваецца чалавечым арганізмам як тэмпература да мінус 100—120 градусаў і здольна прывесці да тэмпературнай траўмы, якая вельмі хутка ўзнікае; немалое значэнне мае інтэнсіўная сонечная радыяцыя на такіх вышынях. Паказаныя асаблівасці дапаўняюцца «стандартнымі» небяспекамі альпінізму, уласцівымі і значна менш высокім вяршыням: сходы лавін, абрыў з крутых схілаў, паданне ў расколіны рэльефу.

Гісторыя ўзыходжанняў

Лхоцзэ, Джамалунгма і  — выгляд з боку .

Найвышэйшыя вяршыні ў раёне Джамалунгмы

Да моманту першага ўзыходжання на вяршыню, якое адбылося ў 1953 годзе, было праведзена каля 50 экспедыцый у Гімалаі і (на Джамалунгму, Чагары, Канчэнджангу, Нангапарбат і іншыя вяршыні). Іх удзельнікам атрымалася скарыць некалькі сямітысячнікаў гэтых горных раёнаў, але ніводная спроба штурму вяршынь поспеху не мела. У 1950 годзе французам атрымалася скарыць першы васьмітысячнік — Анапурну.

Найвялікшага выніку пры спробах узыходжання на Эверэст дамагліся англійскія альпіністы дзякуючы ўжыванню кіслароду. Пасля разведвальнай экспедыцыі 1921 года была экспедыцыя 1922 года, у якой Джордж Фінч і Джэфры Брус дасягнулі вышыні 8320 м, упершыню выкарыстаўшы кісларод. У 1924 годзе Нортан дасягнуў вышыні 8565 м, а і Эндру Ірвін (як ацаніў Н. Одэл) — больш 8600 м (ёсць версія, што яны загінулі ўжо пры спуску з вяршыні, спрэчка пра тое, дасягнулі яны вяршыні, ці не, працягваецца і сёння), у 1933 годзе П. Він-Харыс, Л. Уэйгер і Ф. Сміт — 8565 м. У 1934 годзе эксцэнтрык , які не меў адмысловай альпінісцкай падрыхтоўкі і верыў у тое, што ён будзе ўзнесены на вяршыню звышнатуральнымі сіламі, загінуў на вышыні каля 7 км, хоць пасля часам лічылася, што ён зрабіў знойдзены пазнейшымі экспедыцыямі на вышыні 8,5 км намёт. Наступныя брытанскія экспедыцыі былі распачаты ў 1936 і 1938 гадах. У 1947 годзе канадзец Эрл Дэнман з дзвюма шэрпамі змог устаць толькі да 6,7 км.

Удзельнікі экспедыцый да 1949 года спрабавалі ўзысці на найвышэйшы пункт планеты з поўначы, з боку Тыбета, таму што тэрыторыя Непала да 1948 года была закрыта для еўрапейцаў. Першая выведка на Эверэст з поўдня, з боку Непала, была распачата англічанамі ў 1949 годзе. У 1950 годзе для еўрапейцаў фактычна зачыніўся Тыбет.

Эдмунд Хілары ў 1953 годзе.

Першае ўзыходжанне здзейснена 29 мая 1953 года шэрпай Тэнцынгам Норгэем і новазеландцам Эдмундам Хілары праз , па шляху, разведанаму напярэдадні швейцарцамі. Узыходнікі карысталіся кіслароднымі прыборамі. У працы экспедыцыі бралі ўдзел больш 30 шэрпаў.

1 мая 1963 года Джым Уітакер (Jim Whittaker) стаў першым амерыканцам, які ступіў на вяршыню Эверэста. Праз тры тыдні, другая група з той жа амерыканскай экспедыцыі здзейсніла яшчэ больш агаламшальнае ўзыходжанне — першапраходжанне раней нескаронага Заходняга рабра Эверэста.

Увесну 1975 года Эверэст упершыню штурмуе жаночая экспедыцыя. Першай кабетай, якая заваявала Джамалунгму, стала японская альпіністка (1976). Першай еўрапейкай, якая ўстала на вяршыню, стала полька Ванда Руткевіч (1978)

24 верасня 1975 года ^[en] пад кіраўніцтвам ўпершыню прайшла Паўднёва-заходнюю сцяну Эверэста. На вяршыню ўсталі і ^[en]. Праз два дні, 26 верасня ^[en] і шэрпа Петэмба (англ.: Pertemba) паўтарылі іх шлях на вяршыню. ^[en], які рухаўся за імі, згінуў без весткі.

У наступныя гады, ізноў па класічным шляху першаўзыходнікаў, на Эверэст падымаюцца альпіністы Вялікабрытаніі, Непала, ЗША, Паўднёвай Карэі, Аўстрыі і ФРГ, прытым і Пітэр Хабелер дасягаюць вяршыні, не карыстаючыся кіслародам на працягу ўсяго штурму. У складзе гэтых экспедыцый яшчэ дзвюм жанчынам — польцы Вандзе Руткевіч (1978) і немцы Ханелоры Шмац (загінула пры спуску) — атрымалася скарыць Эверэст. Французы Ж. Афанасьеф і Н. Жэжэ з 8 км да 6,5 км спусціліся на лыжах.

Новае слова ў заваяванні вяршыні атрымалася сказаць палякам пад кіраўніцтвам А. Завады. Першымі ў свеце яны ўсталі на вяршыню Эверэста ўзімку. Гэта ўзыходжанне было здзейснена Л. Чыхі і праз . А праз некалькі месяцаў (увесну 1980 года) палякі, кіраваныя тым жа А. Завадай, праклалі новы маршрут на Эверэст. Па паўднёвым грэбені на вяршыню ўзышлі Анджай Чок і Ежы Кукучка.

Зазвычай, усе альпіністы падымаюцца на Эверэст у кіслародных масках. На вышыні 8 км паветра разрэджанае, і дыхаць вельмі цяжка. Першымі без кіслароду дасягнулі вяршыні італьянец і немец Пітэр Хабелер у 1978 годзе.

У 1980 годзе , гэтым разам у адзінотку, ізноў устаў на Эверэст і ўсталяваў адразу некалькі рэкордаў. Месеру першаму атрымалася скарыць вяршыню ў адзінотку без кіслароду, не звяртаючыся да дапамогі вышынных носчыкаў. Да таго ж ён першым вырашыўся кінуць выклік Эверэсту ў перыяд мусонаў і дасягнуў мэты. Апроч таго, ён пераадолеў шлях ад базавага лагера, што знаходзіцца на вышыні 6,5 км, да вяршыні па новым варыянце шляху з Поўначы ўсяго за 3 дняну ў адзінотку без кіслароду, не звяртаючыся да дапамогі вышынных носчыкаў. Да таго ж ён першым вырашыўся кінуць выклік Эверэсту ў перыяд мусонаў і дасягнуў мэты.

Сувязь

З 2007 года кітайская кампанія падае спадарожнікавую сувязь, але яна пакуль няўстойлівая і не дазваляе праводзіць .

29 кастрычніка 2010 года аператар мабільнай сувязі Ncell (TeliaSonera Group) усталяваў у Непале антэны на вышыні 5164 м. На Эверэсце з’явіўся высакахуткаснай Інтэрнэт, які ахапляе вяршыню гары. З дапамогай Інтэрнэту інфармацыю ў глабальную сетку перадае , якая ўсталяваная ў 2011 годзе італьянскімі навукоўцамі і з’яўляецца самай высокай вэб-камерай у свеце.

Экалагічная сітуацыя

Існуе здагадка, што за апошнія 90 гадоў на вяршыні значна зменшылася колькасць лёду.

Лік турыстаў, якія наведвалі гару з боку Непала ў 2000—2003 гадах, вылічаўся сотнямі тысяч. Аб’ём смецця, назапашанага на схілах гары, гэтак вялікі, што Эверэст завуць «самай высакагорнай звалкай у свеце».

У 2007 годзе толькі кітайскую частку самай высокай вяршыні нашай планеты наведалі 40 тысяч турыстаў. Па падліках эколагаў, пасля іх засталося 120 тон смецця — у сярэднім па 3 кг на кожнага. Непальская авіякампанія Yeti Airlines сабрала 17 тон смецця ў наваколлі вёскі Лукла, якая з’яўляецца перавалачным пунктам для альпіністаў, якія ідуць да .

Для таго, каб прыбраць такую колькасць піўных бутэлек, пластыкавых пакетаў і алюмініевых слоікаў, кіслародных балонаў, вяровак і зламаных усходаў, запатрабавалася каля 2 месяцаў.

У маі 2008 года сіламі Тыбецкага аўтаномнага рэгіянальнага бюро па абароне навакольнага асяроддзя ў рэгіёне былі сабрана 8 тон адыходаў.

Таксама вельмі актуальнае пытанне пахавання цел загінулых альпіністаў, асабліва для мясцовых жыхароў — шэрпаў.

З 2014 года пастановай Міністэрства турызму і грамадзянскай авіяцыі Непала было прынята рашэнне пра тое, што кожны альпініст, які падымаецца на Эверэст, па вяртанні павінен вынесці са схілу горы не менш 8 кілаграмаў смецця.

Навукоўцы ЗША высветлілі, што ў пачатку ХХІ ст. ледавік гары Эверэст губляе лёд. Аказалася, што гімалайскія ледзяныя масы вельмі адчувальныя да павелічэння глабальных тэмператур і хутка адступаюць, што паказвае на магчымасць такіх неспрыяльных наступстваў, як пачашчэнне сходу лавін або памяншэнне ёмістасці запасаў пітной вады, ад якіх залежаць мільёны чалавек.

Крыніцы

1. Mount Everest ist jetzt 86 Zentimeter höher — Der Spiegel, 2020. Праверана 30 мая 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q278151"></a>
2. Khadka N. S. Mt Everest grows by nearly a metre to new height — BBC, 2020. Праверана 30 мая 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q9531"></a>
3. Как был обнаружен Эверест
4. Рекорды в мире природы
5. Китайцы укоротили Эверест на 4 метра Архівавана 27 жніўня 2007. 10 октября 2005
6. Китай согласился «приподнять» Эверест на 4 метра — Китай и Непал разрешили затянувшийся спор о пике Эверест, сайт bbc, 8 апреля 2010 г.
7. Nepal’s Earthquake Made Mount Everest A Little Bit Shorter, Scientists Say
8. Гималайский сезон 2001. Сколько это стоит / Mountain.RU
9. История покорения Эвереста. Справка (нявызн.)(недаступная спасылка). РИА Новости (29 мая 2008). Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2012. Праверана 13 жніўня 2010.
10. Сколько стоит восхождение на Эверест (в ценах на 2014 год)
11. Альпинисты Северной столицы. Гален Ровелл
12. Толпы на Эвересте: самая высокогорная пробка в мире (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 чэрвеня 2013. Праверана 30 мая 2013.
13. Проводники напали на европейских альпинистов на Эвересте (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2013. Праверана 30 мая 2013.
14. Борьба за Эверест / Эверест, юго-западная стена
15. Кравчук П. А. Покорители вершин и глубин // Географический калейдоскоп. — К.: , 1988. — С. 33. — 144 с. — (Научно-популярное издание). — 130 000 экз. — ISBN 5-330-00384-9.
16. Кравчук П. А. Рекорды природы (руск.). — Л.: Эрудит, 1993. — 216 с. — 60 000 экз. — ISBN 5-7707-2044-1.
17. Затерянные на Эвересте
18. Этот день в истории: 40 лет тому назад впервые была пройдена Юго-Западная стена Эвереста - 4sport.ua (нявызн.). 4sport.ua. Праверана 24 верасня 2015.
19. Doug Scott EVEREST SOUTH-WEST FACE CLIMBED // The Himalayan Journal / Soli S. Mehta. — 1976. — Vol. 34.
20. На Эверест провели скоростной интернет
21. Фото 1921 года подтвердили, что на Эвересте тает лед(недаступная спасылка)(недаступная спасылка — гісторыя)
22. NEWSru.com | Китай ограничивает посещение Эвереста Архівавана 22 верасня 2013.
23. Духи погибших на Эвересте альпинистов не дают покоя жителям Непала (нявызн.). (18 июня 2004). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 13 жніўня 2010.
24. Альпинисты займутся уборкой мусора на Эвересте (нявызн.). 4sport.ua (3 сакавіка 2014). Праверана 28 снежня 2014.
25. umaine.edu

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6).