Вялікі выбух

Запыт «Тэорыя вялікага выбуху» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Вялі́кі вы́бух (англ.: Big Bang) — гіпатэтычны пачатак пашырэння Сусвету, перад якім Сусвет знаходзіўся ў сінгулярным стане.

Паводле тэорыі Вялікага выбуху, Сусвет ў момант узнікнення быў у надзвычайна шчыльным і гарачым стане, які называюць касмалагічнай сінгулярнасцю

Звычайна зараз аўтаматычна злучаюць тэорыю Вялікага выбуху з мадэллю гарачага Сусвету, але гэтыя канцэпцыіі незалежныя адна ад адной. Гістарычна склалася ўяўленне пра халодны пачатковы Сусвеце паблізу Вялікага выбуху. Менавіта спалучэнне тэорыі Вялікага выбуху з тэорыяй гарачага Сусвету, якое падмаццоўваецца існаваннем рэліктавага выпраменьвання, разглядаецца далей.

Сучасныя ўяўленні тэорыі Вялікага выбуху і тэорыі гарачага Сусвету

Паводле сучасных уяўленняў, назіраны намі цяпер Сусвет узнік 13,77 ± 0,059 млрд гадоў назад з некаторага пачатковага сінгулярнага стану і з тых часоў бесперапынна пашыраецца і астуджаецца. Згодна вядомым абмежаванням па прымянімасці сучасных фізічных тэорый, найболей раннім момантам, які можна апісаць, лічыцца момант Планкаўскай эпохі з тэмпературай прыкладна 10³² К (Планкаўская тэмпература) і шчыльнасцю каля 10⁹³ г/см³ (Планкаўская шчыльнасць). Ранні Сусвет уяўляў сабою высока-аднароднае і ізатропнае асяроддзе з незвычайна высокай шчыльнасцю энергіі, тэмпературай і ціскам. У выніку расшырэння і астуджэння ў Сусвеце адбыліся фазавыя пераходы, аналагічныя кандэнсацыі вадкасці з газу, але ў дачыненні да элементарным часціц.

Прыблізна праз 10⁻³⁵ секунд пасля наступлення Планкаўскай эпохі (Планкаўскі час — 10⁻⁴³ секунд пасля Вялікага выбуху, у гэты час гравітацыйнае ўзаемадзеянне адлучылася ад астатніх фундаментальных узаемадзеянняў) фазавы пераход выклікаў экспанентнае расшырэнне Сусвету. Гэты перыяд атрымаў назву Касмічнай інфляцыі. Пасля заканчэння гэтага перыяду будаўнічы матэрыял Сусвету ўяўляў сабою кварк-глюонную плазму. Праз некаторы час тэмпература ўпала да значэнняў, пры якіх стаў магчымы наступны фазавы пераход, які называецца . На гэтым этапе кваркі і глюоны злучыліся ў барыёны, такія як пратоны і нейтроны. Пры гэтым адначасна адбывалася асіметрычнае ўтварэнне як матэрыі, якая пераважала, так і антыматэрыі, якія ўзаемна анігілявалі, ператвараючыся ў выпраменьванне.

Далейшае падзенне тэмпературы прывяло да наступнага фазавага перахода — утварэння фізічных сіл і элементарных часціц у іх сучаснай форме. Пасля чаго наступіла эпоха нуклеасінтэзу, пры якой пратоны, злучаючыся з нейтронамі, утварылі ядры дэйтэрыя, і яшчэ некалькіх лёгкіх ізатопаў. Пасля далейшага падзення тэмпературы і расшырэння Сусвету надышоў наступны пераходны момант, пры якім гравітацыя стала дамінантнай сілай. Праз 380 тысяч гадоў пасля Вялікага выбуху тэмпература зменшылася настолькі, што стала магчымым існаванне атамаў вадарода (да гэтага працэсы іанізацыі і пратонаў з электронамі знаходзіліся ў раўнавазе).

Пасля эры рэкамбінацыі матэрыя стала празрыстай для выпрамянення, якое, свабодна разыходзячыся ў прасторы, дайшло да нас у выглядзе рэліктавага выпраменьвання.

Праблема пачатковай сінгулярнасці

Экстрапаляцыя назіранага расшырэння Сусвету прыводзіць, пры выкарыстанні агульнай тэорыі адноснасці і некаторых іншых , да бясконцай шчыльнасці і тэмпературы ў канечны момант часу ў мінулым. Памеры Сусвету тады былі роўныя нулю — ён быў сціснуты ў кропку. Гэты стан называецца касмалагічнай сінгулярнасцю (часта касмалагічную сінгулярнасць вобразна называюць «нараджэннем» Сусвету). Немагчымасць пазбегнуць сінгулярнасці ў касмалагічных мадэлях агульнай тэорыі адноснасці была даказана, у ліку іншых , Р. Пенроўзам і С. Хокінгам у канцы 1960-х гадоў.

Тэорыя Вялікага выбуху не дае ніякай магчымасці гаварыць пра што-небудзь, што папярэднічала гэтаму моманту (таму што наша матэматычная мадэль прасторы-часу ў момант Вялікага выбуху губляе прымянімасць, пры гэтым тэорыя зусім не адмаўляе магчымасць існавання чаго-небудзь да Вялікага выбуху). Гэта сігналізуе пра недастатковасць апісання Сусвету класічнай агульнай тэорыяй адноснасці.

Наколькі блізка да сінгулярнасці можна экстрапаляваць вядомую фізіку, з'яўляецца прадметам навуковых дэбатаў, але практычна агульнапрынята, што дапланкаўскую эпоху разглядаць вядомымі метадамі нельга. Праблема існавання сінгулярнасці ў дадзенай тэорыі з'яўляецца адным са стымулаў пабудовы квантавай і іншых , якія імкнуцца вырашыць гэту праблему.

Існуе некалькі гіпотэз пра ўзнікненне бачнага Сусвету (некаторыя сабраны ў відэа BBC: Горизонт. Что было до большого взрыва?):

• Тэорыя пра тое, што Сусвет бясконцы і запоўнены вельмі шчыльнай энергіяй, а наша бачная частка ўзнікла расшырэннем (інфляцыяй) невялікай часткі ў «бурбалку» (як узнікаюць бурбалкі ў шчыльным сыры)
• Тэорыя пра тое, што Сусветы ўзнікаюць ад выбуху «сінгулярнасці» ўсярэдзіне чорных дзірак
• Тэорыя пра нараджэнне Сусвету ў выніку сутыкнення «бран» (шматмерных мембран у тэорыі струн)

Далейшая эвалюцыя Сусвету

Паводле тэорыі Вялікага выбуху, далейшая эвалюцыя залежыць ад эксперыментальна вымернага параметра — сярэдняй шчыльнасці рэчыва ў сучасным Сусвеце. Калі шчыльнасць не перасягае некаторага (вядомага з тэорыі) крытычнага значэння, Сусвет будзе пашырацца вечна, калі ж шчыльнасць больш крытычнай, тое працэс пашырэння некалі спыніцца і пачнецца зваротная фаза сціскання, якая вяртае да зыходнага сінгулярнага стану. Сучасныя эксперыментальныя дадзеныя адносна велічыні сярэдняй шчыльнасці яшчэ недастаткова надзейныя, каб зрабіць адназначны выбар паміж двума варыянтамі будучыні Сусвету.

Ёсць шэраг пытанняў, на якія тэорыя Вялікага выбуху адказаць пакуль не можа, аднак асноўныя яе палажэнні абгрунтаваны надзейнымі эксперыментальнымі дадзенымі, а сучасны ўзровень тэарэтычнай фізікі дазваляе цалкам верагодна апісаць эвалюцыю такой сістэмы ў часе, з выключэннем самага пачатковага этапу — парадку сотай долі секунды ад «пачатку свету». Для тэорыі важна, што гэта нявызначанасць на пачатковым этапе фактычна аказваецца неістотнай, бо стан Сусвету, узніклы пасля праходжання дадзенага этапу, і яго наступную эвалюцыю можна апісаць цалкам верагодна.

Гісторыя развіцця ўяўленняў пра Вялікі выбух

• 1916 — выйшла праца фізіка Альберта Эйнштэйна «Асновы агульнай тэорыі адноснасці», у якой ён завяршыў стварэнне рэлятывісцкай тэорыі гравітацыі.
• 1917 — Эйнштэйн на аснове сваіх ураўненняў поля развіў уяўленне пра прастору з пастаяннай у часе і прасторы крывізной (мадэль Сусвету Эйнштэйна, што азначае зараджэнне касмалогіі), увёў касмалагічную пастаянную Λ. (Пасля Эйнштэйн назваў увядзенне касмалагічнай пастаяннай адной з самых вялікіх сваіх памылак; ужо ў наш час высветлілася, што Λ-член іграе важную ролю ў эвалюцыі Сусвету). прапанаваў касмалагічную мадэль Сусвету (мадэль дэ Сітэра) у працы «Пра эйнштэйнаўскую тэорыю гравітацыі і яе астранамічныя вынікі».
• 1922 — савецкі матэматык і геафізік знайшоў нестацыянарныя рашэнні гравітацыйнага ўраўнення Эйнштэйна і прадказаў расшырэнне Сусвету (нестацыянарная касмалагічная мадэль, вядомая як ). Калі экстрапаляваць гэту сітуацыю ў мінулае, то прыходзіцца заключыць, што ў самым пачатку ўся матэрыя Сусвету была засяроджана ў кампактнай вобласці, з якой і пачала свой разлёт. Паколькі ў Сусвеце вельмі часта адбываюцца , то ў Фрыдмана ўзнікла здагадка, што і ў самым пачатку яго развіцця таксама ляжыць выбуховы працэс — Вялікі выбух.
• 1923 — нямецкі матэматык Г. Вейль адзначыў, што калі ў мадэль дэ Сітэра, якая адпавядала пустому Сусвету, змясціць рэчыва, яна павінна пашырацца. Пра нестатычнасць Сусвету дэ Сітэра гаварылася і ў кнізе , апублікаванай у тым жа годзе.
• 1924 — выявіў слабую карэляцыю паміж вуглавымі дыяметрамі і скарасцямі аддалення галактык і выказаў здагадку, што яна можа быць злучана з касмалагічнай мадэллю дэ Сітэра, паводле якой скорасць выдалення аддаленых аб'ектаў павінна ўзрастаць з іх адлегласцю.
• 1925 — і потым , якія паўтарылі працу Вірца, не атрымалі пераканаўчых вынікаў, а Штрэмберг нават заявіў, што «не існуе залежнасці прамянёвых скарасцей ад адлегласці ад Сонца». Аднак было толькі яснае, што ні дыяметр, ні бляск галактык не могуць лічыцца надзейнымі крытэрыямі іх адлегласці. Пра пашырэнне непустога Сусвету гаварылася і ў першай касмалагічнай працы бельгійскага , апублікаванай у гэтым жа годзе.
• 1927 — апублікавана артыкул Леметра «Аднастайны Сусвет сталай масы і нарастальнага радыуса, што тлумачыць радыяльныя хуткасці пазагалактычных туманнасцяў». Каэфіцыент сумернасці паміж хуткасцю і адлегласцю, атрыманы Леметрам, быў блізкі да знойдзенага Э. Хаблам у 1929. Леметр быў першым, хто выразна заявіў, што аб'екты, які насяляе які пашыраецца Сусвет, размеркаванне і скорасці руху якіх і павінны быць прадметам касмалогіі — гэта не зоркі, а гіганцкія зорныя сістэмы, галактыкі. Леметр абапіраўся на вынікі Хабла, з якімі ён пазнаёміўся, быўшы ў ЗША у 1926 г. на яго дакладзе.
• 1929 — 17 студзеня ў паступілі артыкулы пра прамянёвую скорасць NGC 7619 і Хабла, якая звалася «Сувязь паміж адлегласцю і прамянёвай скорасцю пазагалактычных туманнасцяў». Супастаўленне гэтых адлегласцей з прамянёвымі скарасцямі паказала выразную лінейную залежнасць скорасці ад адлегласці, па праве якая завецца зараз законам Хабла.
• 1948 — выходзіць праца пра «гарачы сусвет», пабудаваная на тэорыі Фрыдмана. Па Фрыдману, спачатку быў выбух. Ён адбыўся адначасна і паўсюль у Сусвеце, запоўніўшы прастору вельмі шчыльным рэчывам, з якога праз мільярды гадоў утварыліся назіраныя целы Сусвету — Сонца, зоркі, галактыкі і планеты, у тым ліку Зямля і ўсё што на ёй. Гамаў дадаў да гэтага, што першаснае рэчыва свету было не толькі вельмі шчыльным, але і вельмі гарачым. Ідэя Гамава складалася ў тым, што ў гарачым і шчыльным рэчыве ранняга Сусвету адбываліся , і ў гэтым ядзерным катле за некалькі хвілін былі сінтэзаваны лёгкія хімічныя элементы. Самым эфектным вынікам гэтай тэорыі стала прадказанне касмічнага фону выпрамянення. Электрамагнітнае выпрамяненне павінна было, па законах тэрмадынамікі, існаваць разам з гарачым рэчывам у «гарачую» эпоху ранняга Сусвету. Яно не знікае пры агульным пашырэнні свету і захоўваецца — толькі моцна астуджаным — і дагэтуль. Гамаў і яго супрацоўнікі змаглі арыентоўна ацаніць, якая павінна быць сённяшняя тэмпература гэтага рэшткавага выпрамянення. У іх атрымвалася, што гэта вельмі нізкая тэмпература, блізкая да абсалютнаму нулю. З улікам магчымых нявызначанасцяў, няўхільных пры вельмі ненадзейных астранамічных дадзеных пра агульныя параметры Сусвету як цэлага і бедных звестках пра ядзерныя канстанты, прадказаная тэмпература павінна ляжаць у межах ад 1 да 10 К. У 1950 годзе ў адным навукова-папулярным артыкуле (Physics Today, № 8, стар. 76) Гамаў абвясціў, што найхутчэй тэмпература касмічнага выпрамянення складае прыкладна 3 К.
• 1955 — Савецкі радыёастраном эксперыментальна выявіў шумавое з тэмпературай каля 3K.
• 1964 — амерыканскія і адкрылі касмічны фон выпраменьвання і вымералі яго тэмпературу. Яна апынулася роўнай менавіта 3 К. Гэта было самае буйнае адкрыццё ў касмалогіі з часоў адкрыцця Хаблам у 1929 годзе агульнага пашырэння Сусвету. Тэорыя Гамава была цалкам пацверджана. У наш час гэта выпрамяненне носіць назву рэліктавага; тэрмін увёў савецкі астрафізік І. С. Шклоўскі.
• 2003 — спадарожнік з высокай ступенню дакладнасці мерае анізатрапію рэліктавага выпрамянення. Разам з дадзенымі папярэдніх вымярэнняў (, і інш.), атрыманая інфармацыя пацвердзіла касмалагічную і інфляцыйную тэорыю. З высокай дакладнасцю быў усталяваны век Сусвету і размеркаванне па масах розных выглядаў матэрыі (барыённая матэрыя — 4 %, цёмная матэрыя — 23 %, цёмная энергія — 73 %).
• 2009 — запушчаны спадарожнік , які ў наш час мерае анізатрапію рэліктавага выпрамянення з яшчэ больш высокай дакладнасцю.

Гісторыя тэрміна

Спачатку тэорыя Вялікага выбуху звалася «дынамічнай эвалюцыявальнай мадэллю». Упершыню тэрмін «Вялікі выбух» (Big Bang) ужыў Фрэд Хойл у сваёй лекцыі ў 1949 (сам Хойл прытрымліваўся гіпотэзы «бесперапыннага нараджэння» матэрыі пры пашырэнні Сусвету). Ён сказаў:

«Гэта тэорыя заснавана на здагадцы, што Сусвет паўстала падчас аднаго-адзінюткага магутнага выбуху і таму існуе толькі канчатковы час… Гэта ідэя Вялікага выбуху здаецца мне зусім нездавальняльнай».

Крытыка тэорыі

Апроч тэорыі Сусвету, які пашыраецца была таксама тэорыя, што , то бок не эвалюцыянуе і не мае ні пачатку, ні канца ў часе. Частка прыхільнікаў такога пункту погляду адпрэчваюць пашырэнне Сусветам, а чырвонае зрушэнне тлумачаць гіпотэзай пра «старэнне» святла. Аднак, як высветлілася, гэта гіпотэза супярэчыць назіранням, прыкладам, назіранай залежнасці працягласці выбліскаў звышновых ад адлегласці да іх. Іншы варыянт, што не адмаўляе пашырэння Сусвету, пададзены Ф. Хойла. Яна таксама дрэнна дапасуецца з назіраннямі.

Апроч таго, у тэорыі Вялікага выбуху не разглядаецца пытанне пра прычыны ўзнікнення сінгулярнасці, ці матэрыі і энергіі для яе ўзнікнення, звычайна проста пастулюецца яе безпачатковасць. Лічыцца, што адказ на пытанне пра існаванне і паходжанне пачатковай сінгулярнасці дасць тэорыя квантавай гравітацыі.

Ёсць таксама некаторы лік назіральных фактаў, дрэнна ўзгодненых з : наяўнасць пераважнага кірунку кручэння галактык, неаднастайнасці ў размеркаванні галактык на вялікіх даступных маштабах, .

У афіцыйнай тэорыя Вялікага выбуху спачатку была ўспрынята з насцярогай. Так, у 1955 г. адзін савецкі аўтар пісаў: «Марксісцка-ленінская дактрына пра бясконцы Сусвет з'яўляецца фундаментальнай аксіёмай у падставе савецкай касмалогіі… Адмаўленне ці ўнікненне гэтай тэзы… няўхільна вядзе да ідэалізму і , то бок, у канчатковым выніку, да адмаўлення касмалогіі і, такім чынам, не мае нічога агульнага з навукай». Хоць тэорыя Вялікага выбуху і была, урэшце, успрынята савецкімі навукоўцамі і філосафамі, і ўсё ж да самога распаду СССР у філасофскіх слоўніках быў замацаваны пастулат пра бясконцасць і вечнасці матэрыі. Пры гэтым дэкларавалася, што тэорыя Вялікага выбуху справядлівая толькі для , а Метагалактыка — гэта яшчэ не ўвесь Сусвет, «Вялікі Выбух» не пачаў Сусвет, а ўсяго толькі чарговы пераход нястворнай і незнішчальнай матэрыі з аднаго стану ў іншы. У 3-м выданні Вялікай савецкай энцыклапедыі сказана: «Факт узаемнага выдалення галактык, складнікаў Метагалактыкі, сведчыць пра тое, што некаторы час таму назад яна знаходзілася ў якасна іншым стане і была шчыльнейшай… Узрост Метагалактыкі часам прымаюць за ўзрост Сусвету, што характэрна для прыхільнікаў атаяснення Метагалактыкі з Сусвету ў цэлым. Сапраўды, гіпотэза пра існаванне ў Сусвеце многіх метагалактык, размешчаных проста на некаторых адлегласцях адзін ад аднаго, не знаходзіць ніякіх пацверджанняў. Аднак вынікае прымаць да ўвагі магчымасць складанейшых суадносін паміж Метагалактыкай і Сусветам у цэлым і нават паміж асобнымі мета галактыкамі: у гэтак вялікіх аб'ёмах прасторы прынцыпы эўклідавай геаметрыі апынаюцца ўжо недастасоўнымі. Гэтыя суадносіны могуць быць складаны і ў тапалагічным дачыненні. Нельга выключаць і магчымасць таго, што кожная зараджаная элементарная часціца можа быць эквівалентная цэлай сістэме галактык, то бок складацца з такой сістэмы. Магчымасці такіх, складанейшых суадносін, павінны таксама ўлічвацца касмалогіяй. Таму яшчэ дачасу казаць, што ёсць якія-небудзь дадзеныя пра ўзрост Сусвета у цэлым».

Тэорыя і рэлігія

22 лістапада 1951 года Папа Рымскі Пій XII абвясціў, што тэорыя Вялікага выбуху не супярэчыць каталіцкім уяўленням пра стварэнне свету.

У праваслаўі таксама існуе станоўчае дачыненне да гэтай тэорыі. Кансерватыўныя пратэстанцкія хрысціянскія канфесіі таксама віталі тэорыю Вялікага Выбуху, як падтрымную гістарычную інтэрпрэтацыю навукі пра . Некаторыя мусульмане сталі паказваць на тое, што ў Каране ёсць згадванні Вялікага выбуху. Паводле індуісцкай навукі, у свету няма пачатку і канца, ён развіваецца цыклічна, аднак у «Энцыклапедыі індуізму» гаворыцца, што тэорыя напамінае, што ўсё адбылося ад , які «менш атама, але больш самага велічэзнага».

У Пісьмах бахаі сцвярджаецца, што Сусвет не мае пачатку, аднак усе элементы адбыліся з некаторай адзінай субстанцыі — то бок, быў прадказаны нейкі аналог тэорыі Стывена Хокінга пра «канчатковы, але бязмежны» Сусвету: «Ведайце, што адна з самых складаных для зразумення духоўных праўд ёсць тая, што існы свет — гэты бясконцы Сусвет — не мае пачатку… Мусібыць, што спачатку матэрыя была адзіная, і што адзіная матэрыя выяўлялася па-рознаму ў кожным элеменце. Так была створана шматстатнасць формаў, і розныя выгляды праявы матэрыі, аднойчы паўстаўшы, засталіся ў якасці сталых, так што кожны элемент знайшоў сваю індывідуальнасць. Але гэта сталасць была не даканцовым, і цалкам і ў дасканаласці ўжыццявілася толькі па сканчэнні вельмі доўгага перыяду часу».

Крыніцы

1. How Old is the Universe? (англ.). НАСА (19 июля 2010 года). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011. Праверана 28 кастрычніка 2010.
2. Komatsu, E.; et al. (2009). "Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation". . 180 (2): 330. :2009ApJS..180..330K. :10.1088/0067-0049/180/2/330. ISSN 0067-0049.
3. Menegoni, E.; et al. (2009). "New constraints on variations of the fine structure constant from CMB anisotropies". . 80 (8): 087302. :0909.3584. :2009PhRvD..80h7302M. :10.1103/PhysRevD.80.087302.
4. Линде, Андрей Дмитриевич Nonsingular Regenerating Inflationary Universe(англ.). — 1982.
5. Смолин, Ли The fate of black hole singularities and the parameters of the standard models of particle physics and cosmology(англ.). — 1992.
6. J. Khoury, B.A. Ovrut, P.J. Steinhardt, N. Turok The Ekpyrotic Universe: Colliding Branes and the Origin of the Hot Big Bang(англ.) // Physical Review. — 2001. — № D64. — ISSN 123522.
7. Einstein, Albert Die Grundlage der allgemeinen Relativittstheorie(ням.) // . — 1916. — № 7. — P. 769—822. — ISSN 1521-3889.
8. Wirtz, C. De Sitters Kosmologie und die Radialbewegungen der Spiralnebel // Astronomische Nachrichten, Bd. 222, S. 21 (1924)
9. Cosmic Microwave Background Timeline
10. Seven-Year Wilson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Sky Maps, Systematic Errors, and Basic Results (нявызн.) (PDF)(недаступная спасылка). nasa.gov. Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2012. Праверана 9 сакавіка 2012.
11. Wright E.L. Errors in Tired Light Cosmology.
12. Overduin J.M., Wesson P.S. The light/dark universe: light from galaxies, dark matter and dark energy. — World Scientific Publishing Co., 2008. — ISBN 9812834419.
13. The Standard Cosmological Model in Rencontres de Physique de la Vallee d’Aosta (1998) ed. M. Greco, p. 7
14. Учёные нашли след вращения Вселенной при рождении Архівавана 18 лютага 2012.
15. ScienceDirect — Physics Letters B : Detection of a dipole in the handedness of spiral galaxies with redshifts
16. Лорен Грэхэм. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе
17. В.Скосарь. Краткая история представлений о Вселенной. Зигзаги космологической мысли
18. Вселенная
19. Ferris, T. (1988). Coming of age in the Milky Way. William Morrow and Company. pp. 274, 438. ISBN 978-0-688-05889-0., citing Berger, A. (1984). The Big bang and Georges Lemaître: proceedings of a symposium in honour of G. Lemaître fifty years after his initiation of big-bang cosmology, Louvainla-Neuve, Belgium, 10–13 October 1983. D. Reidel]. p. 387. ISBN 978-90-277-1848-8.
20. Pope Pius XII. Ai soci della Pontificia Accademia delle Scienze, 22 novembre 1951 - Pio XII, Discorsi (італ.)(недаступная спасылка). Tipografia Poliglotta Vaticana (2 лістапада 1951). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2011. Праверана 23 лютага 2012.
21. Константин Пархоменко. Первый день Творения (нявызн.). Сотворение мира и человека.. Архівавана з першакрыніцы 23 лістапада 2010. Праверана 22 чэрвеня 2012.
22. Russell, R.J. (2008). Cosmology: From Alpha to Omega. Fortress Press. ISBN 9780800662738. Conservative Protestant circles have also welcomed Big Bang cosmology as supporting a historical interpretation of the doctrine of creation.
23. Diane Morgan (2010). Essential Islam: a comprehensive guide to belief and practice. ABC-CLIO. Although the Quran is not intended to be a textbook on physics, many Muslim commentators search through it for passages that seem to parallel findings made by modern science, in an effort to show the timeless wisdom of the book. Some of these parallels are said to include references to the Big Bang, antimatter, rotating stars, radioactive fusion, tectonic plates, and the ozone layer.
24. Helaine Selin (1997). Encyclopædia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. . Subjects ranging from relativity, quantum mechanics, and the big bang theory to the entire field of embryology and much of modern geology have been discovered in the Qur'an.
25. Sushil Mittal, G. R. Thursby (2004). The Hindu World. . In the Vedic cosmogonies, the question of what caused the primordial desire does not arise; like the Big Bang of modern cosmology, the primal impulse is beyond all time and causation, so it makes no sense to ask what preceded it or what caused it. However, in the Hindu cosmology which we find in the Puranas and other non-Vedic Sanskrit texts, time has no absolute beginning; it is infinite and cyclic and so is kama.
26. John R. Hinnells (2010). The Routledge companion to the study of religion. . There are also other cosmological models of the universe besides the Big bang model, including eternal universe theories - views more in keeping with Hindu cosmologies than with traditional theistic concepts of the cosmos.
27. Sunil Sehgal (1999). Encyclopædia of Hinduism: T-Z, Volume 5. Sarup & Sons. The theory is known as the 'Big Bang theory' and it reminds us of the Hindu idea that everything came from the Brahman which is "subtler than the atom, greater than the greatest" (Kathopanishad-2-20).
28. «Finite but unbounded universe… with no edge in space, no beginning or end in time.» Carl Sagan, Introduction to Hawking, Brief History of Time, p. x
29. Абдул-Баха. «Ответы на некоторые вопросы», гл. 47. Эта книга была впервые опубликована в 1908 г.

Літаратура

• Рубин, Сергей Мир, рождённый из ничего // Вокруг света. — Молодая гвардия, Февраль 2004. — № 2 (2761). — ISSN 0321-0669.
• Чернин А. Д. Космология: Большой взрыв. — Век 2, 2006. — 64 с. — 2 500 экз. — ISBN 5-85099-150-6. Архівавана 18 лістапада 2011.

Спасылкі

• Катаева, Тина. Рождение Вселенной // В мире науки. — 2005. — Ліпень — № 7. — ISSN 0208-0621. Архівавана з першакрыніцы 6 чэрвеня 2009.
• «Вселенная. Большой взрыв и все, что за ним последовало» (англ.: Universe. The Big Bang). Фильм
• «С точки зрения науки: Большой взрыв» (англ.: Naked Science: Big Bang). Фильм Мелисы Акдоган, , 2009
• «Наука и техника. Новый большой взрыв» (англ.: Sci-Trek. The New Big Bang). Фильм , 2009
• Парадоксы Большого взрыва
• «Что было до большого взрыва?» (англ.: What Happened Before the Big Bang?). Фильм , 2011