ДНК

Дэзоксірыбануклеі́навая кіслата́ (ДНК) — адзін з двух тыпаў нуклеінавых кіслот, якія забяспечваюць захоўванне, перадачу з пакалення ў пакаленне і рэалізацыю генетычнай праграмы развіцця і функцыянавання жывых арганізмаў. Асноўная роля ДНК у клетках — доўгатэрміновае захоўванне інфармацыі аб структуры РНК і бялкоў.

Двайная спіраль ДНК

У клетках эўкарыёт (жывёл, раслін і грыбоў) ДНК знаходзіцца ў ядры клеткі ў складзе храмасом, а таксама ў некаторых клетачных арганоідах (мітахондрыях і пластыдах). У клетках пракарыятычных арганізмаў (бактэрый і архей) кальцавая ці лінейная малекула ДНК, так званы нуклеатыд, прымацавана знутры да клетачнай мембраны. У іх і ў ніжэйшых эўкарыётаў (напрыклад, дражджэй) сустракаюцца таксама невялікія аўтаномныя, пераважна кальцавыя малекулы ДНК, якія называюцца плазмідамі_ru. Акрамя таго, адна- ці двухланцужковыя малекулы ДНК могуць утвараць геном ДНК-змяшчальных вірусаў.

З погляду хіміі, ДНК — гэта доўгая палімерная малекула, складзеная шляхам паўтарэння блокаў — нуклеатыдаў. Кожны нуклеатыд складаецца з азоцістай асновы_ru, цукру (дэзоксірыбозы) і фасфатнай групы_ru. Сувязі паміж нуклеатыдамі ў ланцугу ўтвараюцца за кошт дэзоксірыбозы і фасфатнай групы (фосфадыэфірныя сувязі). У пераважнай большасці выпадкаў (акрамя некаторых вірусаў, якія ўтрымліваюць адналанцужковую ДНК) макрамалекула ДНК складаецца з двух ланцугоў, арыентаваных азоцістымі асновамі адзін да аднаго. Гэтая двухланцужковая малекула спіралізавана. У цэлым структура малекулы ДНК атрымала назву «двайной спіралі».

У ДНК сустракаецца чатыры віды азоцістых асноў (адэнін, гуанін, тымін і цытазін). Азоцістыя асновы аднаго з ланцугой злучаюцца з азоцістымі асновамі другога ланцуга вадароднымі сувязямі згодна з прынцыпам камплементарнасці: адэнін злучаецца толькі з тымінам, гуанін — толькі з цытазінам. Паслядоўнасць нуклеатыдаў дазваляе «кадзіраваць» інфармацыю пра розныя тыпы РНК, найбольш важнымі з якіх з'яўляюцца інфармацыйныя, ці матрычныя (мРНК_ru), рыбасомныя (рРНК_ru) і транспартныя (тРНК_ru). Усе гэтыя тыпы РНК сінтэзуюцца на матрыцы ДНК шляхам капіравання паслядоўнасці ДНК у паслядоўнасць РНК (у працэсе транскрыпцыі) і ўдзельнічаюць у біясінтэзе бялкоў (працэсе трансляцыі). Акрамя кадзіровачных паслядоўнасцей, ДНК клетак змяшчае паслядоўнасці, якія выконваюць рэгулятарныя і структурныя функцыі. Апрача таго, у геноме эўкарыёта часта сустракаюцца ўчасткі, якія належаць «генетычным паразітам», напрыклад, транспазонам_ru.

Расшыфроўка структуры ДНК (1953 г.) стала адным з паваротных момантаў у гісторыі біялогіі. За выдатны ўклад у гэтае адкрыццё Фрэнсісу Крыку, Джеймсу Уотсану і Марысу Уілкінсу была прысуджана Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне 1962 года. Ключом для адкрыцця структуры ДНК паслужылі рэнтгенаграмы_ru, атрыманыя даследчыцай Разалінд Франклін у 1952 годзе.

Гісторыя вывучэння

ДНК як хімічнае рэчыва была выдзелена Іаганам Фрыдрыхам Мішарам у 1868 годзе з рэшткаў клетак, якія змяшчаюцца ў гное. Ён вылучыў рэчыва, у склад якога ўваходзяць азот і фосфар. Спачатку новае рэчыва атрымала назву нуклеін, а пазней, калі Мішар вызначыў, што гэта рэчыва валодае кіслотнымі ўласцівасцямі, рэчыва атрымала назву нуклеінавая кіслата. Біялагічная функцыя адкрытага рэчыва была не зразумелая, і доўгі час ДНК лічылася запаснікам фосфару ў арганізме. Больш за тое, нават у пачатку 20 стагоддзя многія біёлагі лічылі, што ДНК не мае ніякага дачынення да перадачы інфармацыі, паколькі будова малекулы, на іх думку, была занадта аднастайная і не магла трымаць закадзіраваную інфармацыю.

Паступова было даказана, што менавіта ДНК, а не бялкі, як лічылася раней, з'яўляецца носьбітам генетычнай інфармацыі. Адзін з першых вырашальных доказаў прынеслі эксперыменты О. Эверэ, Коліна Мак-Леада і Маклін Мак-Карці (1944) па трансфармацыі бактэрый. Ім удалося паказаць, што за так званую трансфармацыю (набыццё хваробатворных уласцівасцяў бясшкоднай культурай у выніку дадання ў яе мёртвых хваробатворных бактэрый) адказваюць выдзеленая з пнеўмакокаў ДНК. Эксперымент амерыканскіх навукоўцаў Алфрэда Херша і Марты Чэйз (эксперымент Херш—Чэйз, 1952) з пазначанымі радыеактыўнымі ізатопамі бялкоў і ДНК бактэрыяфагаў паказалі, што ў заражаную клетку перадаецца толькі нуклеінавая кіслата фага, а новае пакаленне фага ўтрымлівае такія ж бялкі і нуклеінавыя кіслоты, як зыходны фаг.

Да 50-х гадоў 20 стагоддзя дакладная будова ДНК, як і спосаб перадачы спадчыннай інфармацыі, заставалася невядомай. Хоць і было дакладна вядома, што ДНК складаецца з некалькіх ланцужкоў, якія складаюцца з нуклеатыдаў, ніхто не ведаў дакладна, колькі гэтых ланцугоў і як яны злучаны.

Структура двайной спіралі ДНК была прапанавана Фрэнсісам Крыкам і Джэймсам Уотсанам у 1953 годзе на падставе рэнтгенаструктурных дадзеных, атрыманых Марысам Уілкінсам і Разаліндай Франклін, і «», згодна з якімі ў кожнай малекуле ДНК выконваюцца строгія суадносіны, якія злучаюць паміж сабой колькасць азоцістых асноў розных тыпаў. Пазней прапанаваная Уотсанам і Крыкам мадэль будовы ДНК была даказана, а іх праца адзначана Нобелеўскай прэміяй па фізіялогіі або медыцыне ў 1962 годзе. Сярод лаўрэатаў не было Разалінды Франклін, якая памерла да таго часу ад раку, бо прэмія не прысуджаецца пасмяротна.

Структура малекулы

Нуклеатыды

Адэнін	Гуанін	Тымін	Цытазін

Структуры асноў, найчасцей сустракаючыхся ў складзе ДНК

Дэзоксірыбануклеінавая кіслата (ДНК) уяўляе сабой біяпалімер (поліаніён), монамерам якога з'яўляецца нуклеатыд.

Кожны нуклеатыд складаецца з астатка , які далучаны па 5-становішчу да цукру дэзоксірыбозы, да якога таксама праз гліказідную сувязь (C—N) па 1-становішчу далучана адна з чатырох . Менавіта наяўнасць характэрнага цукру і складае адно з галоўных адрозненняў паміж ДНК і РНК, зафіксаванае ў назвах гэтых нуклеінавых кіслот (у склад РНК уваходзіць цукар рыбоза). Прыклад нуклеатыда — адэназінмонафасфат, у якога асновай, далучанай да фасфату і рыбозы, з'яўляецца адэнін (паказаны на малюнку).

Зыходзячы з структуры малекул, асновы, якія ўваходзяць у склад нуклеатыдаў, падзяляюцца на дзве групы: пурыны (адэнін [A] і гуанін [G]) утвораны злучанымі пяці- і шасцічленным гетэрацыклам; пірымідзіны (цытазін [C] і тымін [T]) — шасцічленным гетэрацыклам.

У выглядзе выключэння, напрыклад, у бактэрыяфага PBS1, у ДНК сустракаецца пяты тып асноў — урацыл ([U]), пірымідзінавая аснова, якая адрозніваецца ад тыміна адсутнасцю метыльнай групы на кольцы, якая звычайна замяняе тымін у РНК.

Варта адзначыць, што тымін і ўрацыл не так строга прымеркаваны да ДНК і РНК адпаведна, як гэта лічылася раней. Так, пасля сінтэзу некаторых малекул РНК значная колькасць урацылаў у гэтых малекулах метыліруецца з дапамогай спецыяльных ферментаў, ператвараючыся ў тымін. Гэта адбываецца ў транспартных і рыбасомальных РНК.

Двайная спіраль

У залежнасці ад канцэнтрацыі іонаў і нуклеатыднага складу малекулы двайная спіраль ДНК у жывых арганізмах існуе ў розных формах. На малюнку прадстаўлены формы , і (злева направа)

Палімер ДНК валодае даволі складанай структурай. Нуклеатыды злучаны паміж сабой кавалентна ў доўгія полінуклеатыдныя ланцугі. Гэтыя ланцугі ў большасці выпадкаў (акрамя некаторых вірусаў, якія валодаюць адналанцуговымі ДНК-геномамі) аб'ядноўваюцца парамі пры дапамозе вадародных сувязяў ва другасную структуру, якая атрымала назву двайной спіралі. Аснова кожнага з ланцугоў складаецца з фасфатаў і цукроў, якія чаргуюцца. Унутры аднаго ланцуга ДНК суседнія нуклеатыды злучаны фосфадыэфірнымі сувязямі, якія фарміруюцца ў выніку ўзаемадзеяння паміж 3'-гідраксільнай (3'—ОН) групай малекулы дэзоксірыбозы аднаго нукдеатыда і 5'-фасфатнай групай (5'—РО₃) другога. Асіметрычныя канцы ланцуга ДНК называюцца 3' (тры прым) і 5' (пяць прым). Палярнасць ланцуга грае важную ролю пры сінтэзе ДНК (падаўжэнне ланцуга магчыма толькі шляхам далучэння новых нуклеатыдаў да свабоднага 3'-канца).

Як ужо было адзначана вышэй, у пераважнай большасці жывых арганізмаў ДНК складаецца не з аднаго, а з двух полінуклеатыдных ланцугоў. Гэтыя два доўгія ланцугі закручаныя адзін вакол другога ў выглядзе двайной спіралі, стабілізаванай вадароднымі сувязямі, якія ўтвараюцца паміж звернутых адна да адной , якія ўваходзяць у склад ланцугоў. У прыродзе гэта спіраль, часцей за ўсё, правазакручаная. Напрамкі ад 3'-канца да 5'-канца ў двух ланцугах, з якіх складаецца малекула ДНК, супрацьлеглыя (ланцугі «антыпаралельны» адзін аднаму).

Шырыня двайны спіралі складае ад 22 да 24 Å, або 2,2 — 2,4 нм, даўжыня кожнага нуклеатыда 3,3 Å (0,33 нм). Падобна таму, як у вінтавой лесвіцы збоку можна ўбачыць прыступкі, на двайны спіралі ДНК у прамежках паміж фасфатным астовам малекулы можна бачыць рэбры асноў, кольцы якіх размешчаны ў плоскасці, перпендыкулярнай у адносінах да падоўжнай восі макрамалекулы.

У двайной спіралі адрозніваюць малую (12 Å) і вялікую (22 Å) баразёнкі. Бялкі, напрыклад, , якія далучаюцца да пэўных паслядоўнасцяў у двухланцужковай ДНК, звычайна ўзаемадзейнічаюць з краямі асноў у вялікай баразёнцы, дзе тыя больш даступныя.

Утварэнне сувязяў паміж асновамі

Кожная аснова на адным з ланцугоў звязваецца з адной пэўнай асновай на другім ланцугу. Такое спецыфічнае звязванне называецца камплементарным. Пурыны камплементарны пірымідзінам (гэта значыць, яны здольны да ўтварэння вадародных сувязяў з імі): адэнін утварае сувязі толькі з тымінам, а цытазін — з гуанінам. У двайной спіралі ланцужкі таксама звязаны з дапамогай і , якія не залежаць ад паслядоўнасці асноў ДНК .

Камплементарнасць двайной спіралі азначае, што інфармацыя, якая змяшчаецца ў адным ланцугу, утрымліваецца і ў другім ланцугу. Зварачальнасць і спецыфічнасць узаемадзеянняў паміж камплементарнымі парамі асноў важны для рэплікацыі ДНК і ўсіх астатніх функцый ДНК у жывых арганізмах.

Вадародныя сувязі лёгка разрываюцца і аднаўляюцца, бо яны некавалентны. Ланцужкі двайной спіралі могуць разыходзіцца як замок-маланка пад дзеяннем ферментаў () або пры высокай тэмпературы. Розныя пары асноў утвараюць розную колькасць вадародных сувязяў. АТ звязаны дзвюма, ГЦ — трыма вадароднымі сувязямі, таму на разрыў ГЦ патрабуецца больш энергіі. Працэнт ГЦ-пар і даўжыня малекулы ДНК вызначаюць колькасць энергіі, неабходнай для дысацыяцыі ланцугоў: доўгія малекулы ДНК з вялікім утрыманнем ГЦ больш тугаплаўкія.

Часткі малекул ДНК, якія з-за іх функцый павінны быць лёгка разделяемы, напрыклад ТАТА паслядоўнасць у бактэрыяльных праматорах, звычайна ўтрымліваюць вялікую колькасць А і Т.

Хімічныя мадыфікацыі асноў

Асноўны артыкул:

Цытазін	5-метылцытазін	Тымін

Структура цытазіна, 5-метылцытазіна і тыміна. Тымін можа ўзнікаць шляхам дэамініравання 5-метылцытазіна.

Азоцістыя асновы ў складзе ДНК могуць быць кавалентна мадыфікаваны, што выкарыстоўваецца пры рэгуляцыі . Напрыклад, у клетках пазваночных метыліраванне цытазіна з утварэннем 5-метылцытазіна выкарыстоўваецца саматычнымі клеткамі для перадачы профілю геннай экспрэсіі даччыным клеткам. Метыліраванне цытазіна не ўплывае на спарванне асноў у двайной спіралі ДНК. У пазваночных метыліраванне ДНК у саматычных клетках абмяжоўваецца метыліраваннем цытазіна ў паслядоўнасці ЦГ. Сярэдні ўзровень метыліравання адрозніваецца ў розных арганізмаў, так, у нематоды Caenorhabditis elegans метыліраванне цытазіна не назіраецца, а ў пазваночных выяўлены высокі ўзровень метыліравання — да 1 %. Іншыя мадыфікацыі асноў уключаюць метыліраванне адэніна ў бактэрый і ўрацыла з утварэннем «J-асновы» у .

Метыліраванне цытазіна з утварэннем 5-метылцытазіна ў праматорнай часткі гена карэлюе з яго неактыўным станам. Метыліраванне цытазіна важна таксама для інактывацыі Х-храмасомы ў млекакормячых. Метыліраванне ДНК выкарыстоўваецца ў геномным імпрынтынге. Значныя парушэнні профілю метыліравання ДНК адбываецца пры .

Нягледзячы на біялагічную ролю, 5-метылцытазін можа спантанна страчваць амінную агрупу (дэамініравацца), ператвараючыся ў тымін, таму метыліраванныя цытазіны з'яўляюцца крыніцай павышанай колькасці мутацый.

Пашкоджанні ДНК

Асноўны артыкул: Мутацыя

Інтэркаліраваннае хімічнае злучэнне, якое знаходзіцца ў сярэдзіне спіралі — бензапірэн, асноўны мутаген табачнага дыма

ДНК можа пашкоджвацца разнастайнымі мутагенамі, да якіх адносяцца акісляючыя і алкіліруючыя рэчывы, а таксама высокаэнергетычная электрамагнітная радыяцыя — ультрафіялетавае і рэнтгенаўскае выпраменьванні. Тып пашкоджанні ДНК залежыць ад тыпу мутагена. Напрыклад, ультрафіялет пашкоджвае ДНК шляхам утварэння ў ёй дымераў тыміна, якія ўзнікаюць пры стварэнні кавалентных сувязяў паміж суседнімі асновамі.

Аксіданты, такія як свабодныя радыкалы або , прыводзяць да некалькіх тыпах пашкоджанні ДНК, уключаючы мадыфікацыі асноў, у асаблівасці гуаназіна, а таксама двухланцужковыя парывы ў ДНК. Згодна некаторым ацэнкам, у кожнай клетцы чалавека акісляючымі злучэннямі штодня пашкоджваецца каля 500 асноў. Сярод розных тыпаў пашкоджанняў найбольш небяспечныя — гэта двухланцужковыя парывы, таму што яны цяжка рэпарыруюцца і могуць прывесці да страт участкаў храмасом (дзелецыям) і транслакацыям.

Многія малекулы мутагенаў устаўляюцца () паміж двума суседнімі парамі асноў. Большасць гэтых злучэнняў, напрыклад, этыдый, , доксарубіцын і маюць структуру. Для таго, каб інтэркаліруючае злучэнне магло змясціцца паміж асновамі, яны павінны разысціся, расплетаяючы і парушаючы структуру двайной спіралі. Гэтыя змены ў структуры ДНК перашкаджаюць транскрыпцыі і рэплікацыі, выклікаючы мутацыі. Таму інтэркаліруючыя злучэнні часта з'яўляюцца канцэрагенамі, найбольш вядомыя з якіх — бензапірэн, акрыдзіны, і . Нягледзячы на ​​гэтыя негатыўныя ўласцівасці, з-за іх здольнасці прыгнятаць транскрыпцыю і рэплікацыю ДНК, інтэркаліруючыя злучэнні выкарыстоўваюцца ў хіміятэрапіі для падаўлення клетак , якія хутка растуць.

Суперскручанасць

Калі ўзяцца за канцы вяроўкі і пачаць скручваць іх у розныя бакі, яна становіцца карацей, і на вяроўцы ўтвараюцца «супервіткі». Гэтак жа можа быць суперскручана і ДНК. У звычайным стане ланцужок ДНК робіць адзін абарот на кожныя 10,4 асновы, але ў суперскручаным стане спіраль можа быць згорнутая тужэй або можа быць расплеценай. Вылучаюць два тыпа суперскручвання: станоўчае — у кірунку нармальных віткоў, пры якім асновы размешчаны бліжэй адна да адной; і адмоўнае — у процілеглым кірунку. У прыродзе малекулы ДНК звычайна знаходзяцца ў адмоўным суперскручванні, якое ўносіцца ферментамі — . Гэтыя ферменты выдаляюць дадатковае скручванне, якое ўзнікае ў ДНК у выніку транскрыпцыі і рэплікацыі.

Структура целамер. Зялёным колерам пазначаны іон метала, які хелаціраваны ў цэнтры структуры

Структуры на канцах храмасом

На канцах лінейных храмасом знаходзяцца спецыялізаваныя структуры ДНК, якія называюцца . Асноўная функцыя гэтых участкаў — падтрыманне цэласнасці канцоў храмасом. Целамеры таксама абараняюць канцы ДНК ад дэградацыі і прадухіляюць актывацыю сістэмы рэпарацыі. Паколькі звычайныя ДНК-полімеразы не могуць репліцыраваць 3' канцы храмасом, гэта робіць адмысловы фермент — .

У клетках чалавека целамеры часта прадстаўлены адналанцужковай ДНК і складаюцца з некалькіх тысяч паўтаральных адзінак паслядоўнасці ТТАГГГ. Гэтыя паслядоўнасці з высокім утрыманнем гуаніна стабілізуюць канцы храмасом, фарміруючы вельмі незвычайныя структуры, —  — якія складаюцца з чатырох, а не двух, асноў, якія ўзаемадзейнічаюць. Чатыры гуанінавыя асновы, усе атамы якіх знаходзяцца ў адной плоскасці, утвараюць пласцінку, стабілізаванную вадароднымі сувязямі паміж асновамі і хелаціраваннем у цэнтры яе іона металу (часцей за ўсё калія). Гэтыя пласцінкі размяшчаюцца стосікам адна за адной

На канцах храмасом могуць утварацца і іншыя структуры: асновы могуць быць размешчаны ў адным ланцужку або ў розных паралельных ланцужках. Акрамя гэтых «стосікавых» структур целамуры ўтвараюць вялікія петлепадобная структуры — Т-завесы, або целамерныя завесы. У іх адналанцужковая ДНК размяшчаецца ў выглядзе шырокага кальца, стабілізаванага целамернымі бялкамі. У канцы Т-завесы адналанцужковая целамерная ДНК далучаецца да двухланцужковай ДНК, парушаючы спарванне ланцужкоў у гэтай малекуле і ўтвараючы сувязі з адным з ланцугоў. Гэта трохланцужковае ўтварэнне называецца Д-пятля (ад англ.: displacement loop).

Біялагічныя функцыі

ДНК з'яўляецца носьбітам генетычнай інфармацыі, запісанай у выглядзе паслядоўнасці нуклеатыдаў з дапамогай генетычнага кода. З малекуламі ДНК звязаны дзве асноватворныя ўласцівасці жывых арганізмаў — спадчыннасць і зменлівасць. У ходзе працэсу рэплікацыі ДНК утвараюцца дзве копіі зыходнага ланцужка, якія атрымліваюць у спадчыну даччыныя клеткі пры дзяленні, такім чынам атрымаўшыяся клеткі аказваюцца генетычна ідэнтычныя зыходнай.

Генетычная інфармацыя рэалізуецца пры у працэсах транскрыпцыі (сінтэзу малекул РНК на матрыцы ДНК) і трансляцыі (сінтэзу бялкоў на матрыцы РНК).

Паслядоўнасць нуклеатыдаў «кадуе» інфармацыю аб розных тыпах РНК: інфармацыйных, або матрычных (), рыбасамальных () і транспартных (). Усе гэтыя тыпы РНК сінтэзуюцца на аснове ДНК у працэсе транскрыпцыі. Ролю іх у біясінтэзе бялкоў (працэсе трансляцыі) розная. Інфармацыйная РНК змяшчае інфармацыю аб паслядоўнасці амінакіслот у бялку, рыбасамальныя РНК служаць асновай для рыбасом (складаных нуклеапратэінавых комплексаў, асноўная функцыя якіх — зборка бялку з асобных амінакіслот на аснове іРНК), транспартныя РНК дастаўляюць амінакіслоты да месца зборкі бялкоў — у актыўны цэнтр рыбасомы, якая «паўзе» па іРНК.

Гл. таксама

• Кандэнсацыя ДНК
• Мабільныя генетычныя элементы

Зноскі

1. Erica Westly. No Nobel for You: Top 10 Nobel Snubs. Rosalind Franklin--her work on the structure of DNA never received a Nobel (англ.). Scientific American (6 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 8 студзеня 2014. Праверана 18 лістапада 2013.
2. Dahm R (2005). "Friedrich Miescher and the discovery of DNA". Dev Biol. 278 (2): 274–88. PMID 15680349.
3. Hershey A, Chase M (1952). "Independent functions of viral protein and nucleic acid in growth of bacteriophage" (PDF). J Gen Physiol. 36 (1): 39–56. PMID 12981234.
4. Watson J, Crick F (1953). "Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid" (PDF). Nature. 171 (4356): 737–8. PMID 13054692.
5. The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1962 Nobelprize .org Accessed 22 Dec 06
6. Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, and Peter Walters. Molecular Biology of the Cell; Fourth Edition. — New York and London: Garland Science, 2002.
7. Butler, John M. (2001) Forensic DNA Typing «Elsevier». С. 14 — 15. ISBN 978-0-12-147951-0
8. Berg J., Tymoczko J. and Stryer L. (2002) Biochemistry. W. H. Freeman and Company ISBN 0-7167-4955-6
9. Abbreviations and Symbols for Nucleic Acids, Polynucleotides and their Constituents IUPAC-IUB Commission on Biochemical Nomenclature (CBN) Accessed 03 Jan 2006
10. Takahashi I, Marmur J. (1963). "Replacement of thymidylic acid by deoxyuridylic acid in the deoxyribonucleic acid of a transducing phage for Bacillus subtilis". Nature. 197: 794–5. PMID 13980287.
11. Agris P (2004). "Decoding the genome: a modified view". Nucleic Acids Res. 32 (1): 223–38. PMID 14715921.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: url-status (спасылка)
12. Ghosh A, Bansal M (2003). "A glossary of DNA structures from A to Z". Acta Crystallogr D Biol Crystallogr. 59 (Pt 4): 620–6. PMID 12657780.
13. Mandelkern M, Elias J, Eden D, Crothers D (1981). "The dimensions of DNA in solution". J Mol Biol. 152 (1): 153–61. PMID 7338906.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
14. Wing R, Drew H, Takano T, Broka C, Tanaka S, Itakura K, Dickerson R (1980). "Crystal structure analysis of a complete turn of B-DNA". Nature. 287 (5784): 755–8. PMID 7432492.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
15. Pabo C, Sauer R. "Protein-DNA recognition". Annu Rev Biochem. 53: 293–321. PMID 6236744.
16. Ponnuswamy P, Gromiha M (1994). "On the conformational stability of oligonucleotide duplexes and tRNA molecules". J Theor Biol. 169 (4): 419–32. PMID 7526075.
17. Clausen-Schaumann H, Rief M, Tolksdorf C, Gaub H (2000). "Mechanical stability of single DNA molecules" (PDF). Biophys J. 78 (4): 1997–2007. PMID 10733978. Архівавана з арыгінала 24 верасня 2019. Праверана 15 лютага 2015.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
18. Chalikian T, Völker J, Plum G, Breslauer K (1999). "A more unified picture for the thermodynamics of nucleic acid duplex melting: a characterization by calorimetric and volumetric techniques" (PDF). Proc Natl Acad Sci U S A. 96 (14): 7853–8. PMID 10393911. Архівавана з арыгінала 24 верасня 2019. Праверана 15 лютага 2015.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
19. Молекулярная биология клетки: в 3-х томах / Б. Альбертс, А. Джонсон, Д. Льюис и др. — М.-Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», Институт компьютерных исследований, 2013. — Т. I. — С. 719-733. — 808 с. — ISBN 978-5-4344-0112-8.
20. Bird A (2002). "DNA methylation patterns and epigenetic memory". Genes Dev. 16 (1): 6–21. PMID 11782440.
21. Gommers-Ampt J, Van Leeuwen F, de Beer A, Vliegenthart J, Dizdaroglu M, Kowalak J, Crain P, Borst P (1993). "beta-D-glucosyl-hydroxymethyluracil: a novel modified base present in the DNA of the parasitic protozoan T. brucei". Cell. 75 (6): 1129–36. PMID 8261512.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
22. Jones P. A. Functions of DNA methylation: islands, start sites, gene bodies and beyond // Nature Reviews Genetics. — 2012. — Т. 13. — № 7. — С. 484—492.
23. Klose R, Bird A (2006). "Genomic DNA methylation: the mark and its mediators". Trends Biochem Sci. 31 (2): 89–97. PMID 16403636.
24. Li E., Beard C., Jaenisch R. Role for DNA methylation in genomic imprinting //Nature. — 1993. — Т. 366. — №. 6453. — С. 362—365
25. Ehrlich M. DNA methylation in cancer: too much, but also too little //Oncogene. — 2002. — Т. 21. — №. 35. — С. 5400-5413
26. Walsh C, Xu G. "Cytosine methylation and DNA repair". Curr Top Microbiol Immunol. 301: 283–315. PMID 16570853.
27. Created from PDB 1JDG Архівавана 22 верасня 2008.
28. Douki T, Reynaud-Angelin A, Cadet J, Sage E (2003). "Bipyrimidine photoproducts rather than oxidative lesions are the main type of DNA damage involved in the genotoxic effect of solar UVA radiation". Biochemistry. 42 (30): 9221–6. PMID 12885257.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
29. Cadet J, Delatour T, Douki T, Gasparutto D, Pouget J, Ravanat J, Sauvaigo S (1999). "Hydroxyl radicals and DNA base damage". Mutat Res. 424 (1–2): 9–21. PMID 10064846.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
30. Shigenaga M, Gimeno C, Ames B (1989). "Urinary 8-hydroxy-2′-deoxyguanosine as a biological marker of in vivo oxidative DNA damage". Proc Natl Acad Sci U S A. 86 (24): 9697–701. PMID 2602371.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка) Архіўная копія (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 7 сакавіка 2008. Праверана 15 лютага 2015.
31. Cathcart R, Schwiers E, Saul R, Ames B (1984). "Thymine glycol and thymidine glycol in human and rat urine: a possible assay for oxidative DNA damage" (PDF). Proc Natl Acad Sci U S A. 81 (18): 5633–7. PMID 6592579.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка) Архіўная копія (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 25 чэрвеня 2008. Праверана 15 лютага 2015.
32. Ferguson L, Denny W (1991). "The genetic toxicology of acridines". Mutat Res. 258 (2): 123–60. PMID 1881402.
33. Jeffrey A (1985). "DNA modification by chemical carcinogens". Pharmacol Ther. 28 (2): 237–72. PMID 3936066.
34. Stephens T, Bunde C, Fillmore B (2000). "Mechanism of action in thalidomide teratogenesis". Biochem Pharmacol. 59 (12): 1489–99. PMID 10799645.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
35. Braña M, Cacho M, Gradillas A, de Pascual-Teresa B, Ramos A (2001). "Intercalators as anticancer drugs". Curr Pharm Des. 7 (17): 1745–80. PMID 11562309.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
36. Benham C, Mielke S (2005). "DNA mechanics". Annu Rev Biomed Eng. 7: 21–53. PMID 16004565.
37. Champoux J (2001). "DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism". Annu Rev Biochem. 70: 369–413. PMID 11395412.
38. Wang J (2002). "Cellular roles of DNA topoisomerases: a molecular perspective". Nat Rev Mol Cell Biol. 3 (6): 430–40. PMID 12042765.
39. Created from NDB UD0017 Архівавана 7 чэрвеня 2013.
40. Greider C, Blackburn E (1985). "Identification of a specific telomere terminal transferase activity in Tetrahymena extracts". Cell. 43 (2 Pt 1): 405–13. PMID 3907856.
41. Nugent C, Lundblad V (1998). "The telomerase reverse transcriptase: components and regulation". Genes Dev. 12 (8): 1073–85. PMID 9553037.
42. Wright W, Tesmer V, Huffman K, Levene S, Shay J (1997). "Normal human chromosomes have long G-rich telomeric overhangs at one end". Genes Dev. 11 (21): 2801–9. PMID 9353250.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
43. Burge S, Parkinson G, Hazel P, Todd A, Neidle S (2006). "Quadruplex DNA: sequence, topology and structure". Nucleic Acids Res. 34 (19): 5402–15. PMID 17012276. Архівавана з арыгінала 24 верасня 2019. Праверана 1 сакавіка 2015.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
44. Griffith J, Comeau L, Rosenfield S, Stansel R, Bianchi A, Moss H, de Lange T (1999). "Mammalian telomeres end in a large duplex loop". Cell. 97 (4): 503–14. PMID 10338214.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

Літаратура

• Дэзоксірыбануклеінавая кіслата // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 327. — 576 с. — ISBN 985-11-0106-0 (Т. 6).