Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Каляндар (ад лац.: calendarium, літар.: пазыковая кніжка) — сістэма злічэння працяглых прамежкаў часу, якая выкарыстоўвае перыядычныя з'явы прыроды: вярчэнне Зямлі вакол Сонца і вакол уласнай восі, рух Месяца вакол Зямлі. Спробы ўзгадніць між сабою гэтыя з'явы прывялі да стварэння трох тыпаў календара: месячнага, месячна-сонечнага і сонечнага, найбольш распаўсюджанага. У аснову сонечнага календара пакладзены сонечны трапічны год.
| Каляндар | |||
|---|---|---|---|
| Звесткі аб календары | |||
| Тып календара | , , Месяцава-сонечны | ||
| Каляндарная эра | Устаўка высакосных | ||
| | |||
| Іншыя календары | |||
| · Армянскі: , хрысціянскі · · · · · Будысцкі · · · · · Галацэнскі · Грыгарыянскі · · · · Старажытнаіндыйскі · Старажытнакітайскі · · · · · · · · · Кітайскі · · · · · · Новаюліянскі · · Сіметрычны · · · · Тайскі: месяцавы, · · · · · · · Чучхэ · Шведскі · · Эфіопскі · Юліянскі · · · Яўрэйскі | |||
Гісторыя
З прыняццем хрысціянства ў многіх краінах рабіліся спробы суаднесці біблейскую храналогію з існуючымі каляндарнымі сістэмамі і вызначыць дакладную дату нараджэння Ісуса Хрыста. У 525 г. рымскі манах Дыянісій Малы вызначыў, што Хрыстос нарадзіўся ў 753 г. ад заснавання Рыма, або ў 284 г. эры Дыяклетыяна. З цягам часу гэта сістэма летазлічэння («наша эра») зацвердзілася ў краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы.
У Візантыйскай імперыі распрацавана летазлічэнне «ад стварэння свету» (пачатак — ), год пачынаўся 1 верасня (т.зв. канстанцінопальская эра). 3 хрышчэннем Русі ў канцы X ст. ва ўсходніх славян распаўсюдзіўся візантыйскі каляндар, аднак за пачатак года браўся дзень 1 сакавіка. Розніца ў паўгода паміж старажытнарускім і візантыйскім каляндарамі выклікала існаванне на Русі 2 асноўных сістэм летазлічэння: сакавіцкай (рускі год адстае ад візантыйскага на паўгода) і ультрасакавіцкай (рускі год абганяе візантыйскі на паўгода). Вераснёўская сістэма (канстанцінопальская эра) спачатку на Русі ўжывалася мала. Зберагліся сляды знаёмства ўсходніх славян з іншымі сістэмамі летазлічэння: антыяхійскай эрай (пункт адліку — 1.9.5968 г. да н.э.), александрыйскай эрай (25.3.5493 г. да н.э.), балгарскай эрай (5504 г. да н.э.) і інш. Маскоўскі царкоўны сабор 1492 г. пастанавіў лічыць пачаткам года 1 верасня.
Сучасны сонечны каляндар (грыгарыянскі) быў створаны ў 1582 і прыняты рымскім папай Рыгорам XIII, і ў розных краінах уводзіўся ў розны час. Даўжыня года ў ім складае 365, 2425 сутак. Пры гэтым дні 5— 14.10.1582 былі выкінуты з календара. Розніца паміж грыгарыянскім і юліянскім календарамі ў XVI — XVII стст. складала 10, у XVIII ст. — 11, у XIX ст. — 12, у XX — XXI ст. — 13 сутак. У Беларусі грыгарыянскі каляндар дзейнічаў да 1796 г., і дзейнічае пасля 1 лютага (14 лютага) 1918 г. (таксама ўводзіўся на акупаваных германскімі войскамі тэрыторыях).
Вялікае Княства Літоўскае
3 пашырэннем каталіцтва ў ВКЛ з XIII ст. пачало распаўсюджвацца летазлічэнне . Пачатак года пры гэтым адлічваўся з 1 студзеня (відаць, такі адлік быў запазычаны са Свяшчэннай Рымскай імперыі; у розных краінах Заходняй Еўропы існавалі і іншыя сістэмы адліку). Летазлічэнне ад «нараджэння Хрыста» ўжывалася каталіцкай царквой і было прынята ў канцылярыі ВКЛ і канцылярыях мясцовых устаноў. Разам з гэтым у дакументах канцылярыі ВКЛ да сярэдзіны XVI ст. пазначаліся індыкты (парадкавы нумар года ўнутры 15-гадовых цыклаў). 3 XVI ст. летазлічэнне ад «нараджэння Хрыста» пачало выкарыстоўвацца ў беларуска-літоўскіх летапісах, у кірылічных друкаваных выданнях (у т.л. ў Ф. Скарыны) і прыватных дакументах. На думку , у канцылярыі вялікага князя Свідрыгайлы на Валыні ў 1440—1452 гг. ужывалася своеасаблівая сістэма пазначэння гадоў: першыя дзве лічбы ставіліся паводле дыянісійскай эры, а 2 астатнія — паводле візантыйскай эры (такім чынам, розніца паміж пазначаным на дакуменце і рэальным годам складала 8—9 гадоў у бок павелічэння). Шырокае распаўсюджанне ў ВКЛ атрымала практычная храналогія з мэтай перакладу дат ад «стварэння свету» на даты ад «нараджэння Хрыста», для вызначэння дзён царкоўных свят, найперш Вялікадня. У сярэдзіне XVI ст. створаны энцыклапедычны зборнік (зберагаўся ў бібліятэцы Жыровіцкага манастыра), дзе змешчаны два 3-таблічныя комплексы «вруцэлет», табліцы велікоднай поўні, для вызначэння дня тыдня кожнага месяца, індэкса дня тыдня велікоднай поўні і інш.
Пасля прыняцця грыгарыянскага календара, ён быў адразу прыняты ў Рэчы Паспалітай. Аднак праваслаўная і пратэстанцкія цэрквы дзяржавы ўбачылі ў грыгарыянскім календары спробу падначаліць іх духоўнай уладзе рымскага папы і адмовіліся прымаць новаўвядзенне. Праваслаўныя абвясцілі, што прымуць новы каляндар толькі з дазволу канстанцінопальскага патрыярха. Патрыярх 20 сакавіка 1583 г. забараніў змену каляндара.
У 1582 г. лютэранскі магістрат Рыгі адхіліў увядзенне грыгарыянскага каляндара ў горадзе. У 1584 г. кароль Стафан Баторый паўтарыў загад увесці новы каляндар пад пагрозай вялікага штрафу. Магістрат саступіў, але апазіцыя палічыла гэта за парушэнне свабоды веравызнання, якое было гарантавана дагаворам аб падпарадкаванні польскаму каралю. Калі на Каляды 1584 г. рыжскія езуіты пачалі набажэнства паводле новага каляндар, іх касцёл, як і дамы некаторых членаў магістрата, былі разгромлены натоўпам. 23 студзеня 1585 г. заключана пагадненне паміж магістратам і бюргерскай апазіцыяй, паводле якога ўжыванне новага каляндара было забаронена ў Рызе. Аднак Стафан Баторый адмяніў пагадненне, а ўлада магістрата была адноўлена.
Значны канфлікт адбыўся ў Львове. У 1583 г. львоўскі бурмістр атрымаў загад Стафана Баторыя ўвесці ў горадзе новы каляндар. Былі апячатаны цэрквы, што выклікала масавыя пратэсты праваслаўных. Пры пасрэдніцтве канцлера ВКЛ А. Валовіча, ваявод кіеўскага К. Астрожскага і белзскага С. Жалкеўскага, кашталяна менскага Я. Глябовіча паміж львоўскім каталіцкім архібіскуам і львоўскім праваслаўным епіскапам 15 лютага 1585 г. заключана мірнае пагадненне. Стафан Баторый гарантаваў праваслаўным Рэчы Паспалітай свабодна ўжываць стары каляндар прывілеямі ад 21 студзеня 1584, 18 мая 1585 і 8 верасня 1586 г. (праваслаўным Вільні).
3 сярэдзіны 1580-х г. пачалася літаратурная палеміка адносна каляндара паміж праваслаўнымі і католікамі, якая цягнулася да 1650-х г. Памфлет «Каляндар рымскі новы» змясціў ў сваім творы «Ключ царства нябеснага» (Львоў, 1587 г.). Яго падтрымаў В. Суражскі ў «Кніжыцы» (Астрог, 1588 г.) і «Псалтыры» (Астрог, 1598 г.), С. Зізаній у творы «Казанне святога Кірылы» (Вільня, 1596 г.), (Хрыстафор Філалет) у «Апокрысісе» (Вільня, 1597 г.). У XVII ст. пераважалі кнігі каталіцкіх аўтараў супраць ужывання старога каляндара. У абарону новага каляндара выступілі (Тышкевіч), езуіты , , і іншыя. Рэктар Кіеўскай брацкай школы , калі прыняў унію, выступіў за прыняцце новага каляндара ў кнізе «Стары каляндар» (Вільня, 1640 г.; 2-е выданне выйшла пад назвай «Акуляры старому календару», Кракаў, 1644 г.). Аналагічныя погляды выказаў уніят у кнізе «Каляндар сапраўдны веры Хрыстовай» (Вільня, 1644 г.).
Каляндарнае пытанне было закранута і пры падрыхтоўцы уніі паміж праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі Рэчы Паспалітай. Ініцыятары уніі епіскапы Іпацій Пацей і Кірыла Цярлецкі выражалі згоду на прыняцце грыгарыянскага каляндара. У час іх візіту ў Рым там у 1596 г. выдадзена па-беларуску кірылічная пасхалія паводле новага каляндара на 1409 — гг.. Аднак царкоўная унія была заключана на ўмовах захавання старой абраднасці праваслаўнай царквы, у т.л. выкарыстання юліянскага каляндара. У 1598 г. на з'ездзе ў Луцку многія праваслаўныя князі і шляхта падпісалі акт аб прыняцці уніі і новага каляндара; аналагічны акт у 1603 г. прыняты ў Валынскім ваяводстве. За пераход на грыгарыянскі каляндар выступалі і некаторыя уніяцкія духоўныя асобы, аднак афіцыйна уніяцкая царква Рэчы Паспалітай захавала стары каляндар.
Прыняцце новага каляндара пры адначасовым захаванні старога праваслаўнымі, а пасля уніятамі, выклікала шматлікія «каляндарныя» канфлікты. Каталіцкія духоўныя асобы часта скардзіліся ўладам, што праваслаўныя і уніяты працуюць у каталіцкія святы (напрыклад, у Полацку ў 1599 г.). Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай юліянскі каляндар быў зноў уведзены ў свецкае жыццё ў Беларусі і Літве ў 1800 г.
Глядзіце таксама
- Юліянскі каляндар
- Грэгарыянскі каляндар
Спасылкі
![image]()
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Каляндар
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
U panyaccya yosc i inshyya znachenni gl Kalyandar ad lac calendarium litar pazykovaya knizhka sistema zlichennya pracyaglyh pramezhkay chasu yakaya vykarystoyvae peryyadychnyya z yavy pryrody vyarchenne Zyamli vakol Sonca i vakol ulasnaj vosi ruh Mesyaca vakol Zyamli Sproby yzgadnic mizh saboyu getyya z yavy pryvyali da stvarennya troh typay kalendara mesyachnaga mesyachna sonechnaga i sonechnaga najbolsh raspaysyudzhanaga U asnovu sonechnaga kalendara pakladzeny sonechny trapichny god KalyandarZvestki ab kalendaryTyp kalendara Mesyacava sonechnyKalyandarnaya era Ustayka vysakosnyhInshyya kalendary Armyanski hrysciyanski Budyscki Galacenski Grygaryyanski Starazhytnaindyjski Starazhytnakitajski Kitajski Novayuliyanski Simetrychny Tajski mesyacavy Chuchhe Shvedski Efiopski Yuliyanski YayrejskiGistoryyaZ prynyaccem hrysciyanstva y mnogih krainah rabilisya sproby suadnesci biblejskuyu hranalogiyu z isnuyuchymi kalyandarnymi sistemami i vyznachyc dakladnuyu datu naradzhennya Isusa Hrysta U 525 g rymski manah Dyyanisij Maly vyznachyy shto Hrystos naradziysya y 753 g ad zasnavannya Ryma abo y 284 g ery Dyyakletyyana Z cyagam chasu geta sistema letazlichennya nasha era zacverdzilasya y krainah Zahodnyaj i Centralnaj Eyropy U Vizantyjskaj imperyi raspracavana letazlichenne ad stvarennya svetu pachatak god pachynaysya 1 verasnya t zv kanstancinopalskaya era 3 hryshchennem Rusi y kancy X st va yshodnih slavyan raspaysyudziysya vizantyjski kalyandar adnak za pachatak goda braysya dzen 1 sakavika Roznica y paygoda pamizh starazhytnaruskim i vizantyjskim kalyandarami vyklikala isnavanne na Rusi 2 asnoynyh sistem letazlichennya sakavickaj ruski god adstae ad vizantyjskaga na paygoda i ultrasakavickaj ruski god abganyae vizantyjski na paygoda Verasnyoyskaya sistema kanstancinopalskaya era spachatku na Rusi yzhyvalasya mala Zberaglisya slyady znayomstva yshodnih slavyan z inshymi sistemami letazlichennya antyyahijskaj eraj punkt adliku 1 9 5968 g da n e aleksandryjskaj eraj 25 3 5493 g da n e balgarskaj eraj 5504 g da n e i insh Maskoyski carkoyny sabor 1492 g pastanaviy lichyc pachatkam goda 1 verasnya Suchasny sonechny kalyandar grygaryyanski byy stvorany y 1582 i prynyaty rymskim papaj Rygoram XIII i y roznyh krainah uvodziysya y rozny chas Dayzhynya goda y im skladae 365 2425 sutak Pry getym dni 5 14 10 1582 byli vykinuty z kalendara Roznica pamizh grygaryyanskim i yuliyanskim kalendarami y XVI XVII stst skladala 10 u XVIII st 11 u XIX st 12 u XX XXI st 13 sutak U Belarusi grygaryyanski kalyandar dzejnichay da 1796 g i dzejnichae paslya 1 lyutaga 14 lyutaga 1918 g taksama yvodziysya na akupavanyh germanskimi vojskami terytoryyah Vyalikae Knyastva Litoyskae 3 pashyrennem katalictva y VKL z XIII st pachalo raspaysyudzhvacca letazlichenne Pachatak goda pry getym adlichvaysya z 1 studzenya vidac taki adlik byy zapazychany sa Svyashchennaj Rymskaj imperyi u roznyh krainah Zahodnyaj Eyropy isnavali i inshyya sistemy adliku Letazlichenne ad naradzhennya Hrysta yzhyvalasya katalickaj carkvoj i bylo prynyata y kancylyaryi VKL i kancylyaryyah myascovyh ustanoy Razam z getym u dakumentah kancylyaryi VKL da syaredziny XVI st paznachalisya indykty paradkavy numar goda ynutry 15 gadovyh cyklay 3 XVI st letazlichenne ad naradzhennya Hrysta pachalo vykarystoyvacca y belaruska litoyskih letapisah u kirylichnyh drukavanyh vydannyah u t l y F Skaryny i pryvatnyh dakumentah Na dumku u kancylyaryi vyalikaga knyazya Svidrygajly na Valyni y 1440 1452 gg uzhyvalasya svoeasablivaya sistema paznachennya gadoy pershyya dzve lichby stavilisya pavodle dyyanisijskaj ery a 2 astatniya pavodle vizantyjskaj ery takim chynam roznica pamizh paznachanym na dakumence i realnym godam skladala 8 9 gadoy u bok pavelichennya Shyrokae raspaysyudzhanne y VKL atrymala praktychnaya hranalogiya z metaj perakladu dat ad stvarennya svetu na daty ad naradzhennya Hrysta dlya vyznachennya dzyon carkoynyh svyat najpersh Vyalikadnya U syaredzine XVI st stvorany encyklapedychny zbornik zberagaysya y bibliyatecy Zhyrovickaga manastyra dze zmeshchany dva 3 tablichnyya kompleksy vrucelet tablicy velikodnaj poyni dlya vyznachennya dnya tydnya kozhnaga mesyaca indeksa dnya tydnya velikodnaj poyni i insh Paslya prynyaccya grygaryyanskaga kalendara yon byy adrazu prynyaty y Rechy Paspalitaj Adnak pravaslaynaya i pratestanckiya cerkvy dzyarzhavy ybachyli y grygaryyanskim kalendary sprobu padnachalic ih duhoynaj uladze rymskaga papy i admovilisya prymac novayvyadzenne Pravaslaynyya abvyascili shto prymuc novy kalyandar tolki z dazvolu kanstancinopalskaga patryyarha Patryyarh 20 sakavika 1583 g zabaraniy zmenu kalyandara U 1582 g lyuteranski magistrat Rygi adhiliy uvyadzenne grygaryyanskaga kalyandara y goradze U 1584 g karol Stafan Batoryj paytaryy zagad uvesci novy kalyandar pad pagrozaj vyalikaga shtrafu Magistrat sastupiy ale apazicyya palichyla geta za parushenne svabody veravyznannya yakoe bylo garantavana dagavoram ab padparadkavanni polskamu karalyu Kali na Kalyady 1584 g ryzhskiya ezuity pachali nabazhenstva pavodle novaga kalyandar ih kascyol yak i damy nekatoryh chlenay magistrata byli razgromleny natoypam 23 studzenya 1585 g zaklyuchana pagadnenne pamizh magistratam i byurgerskaj apazicyyaj pavodle yakoga yzhyvanne novaga kalyandara bylo zabaronena y Ryze Adnak Stafan Batoryj admyaniy pagadnenne a ylada magistrata byla adnoylena Znachny kanflikt adbyysya y Lvove U 1583 g lvoyski burmistr atrymay zagad Stafana Batoryya yvesci y goradze novy kalyandar Byli apyachatany cerkvy shto vyklikala masavyya pratesty pravaslaynyh Pry pasrednictve kanclera VKL A Valovicha vayavod kieyskaga K Astrozhskaga i belzskaga S Zhalkeyskaga kashtalyana menskaga Ya Glyabovicha pamizh lvoyskim katalickim arhibiskuam i lvoyskim pravaslaynym episkapam 15 lyutaga 1585 g zaklyuchana mirnae pagadnenne Stafan Batoryj garantavay pravaslaynym Rechy Paspalitaj svabodna yzhyvac stary kalyandar pryvileyami ad 21 studzenya 1584 18 maya 1585 i 8 verasnya 1586 g pravaslaynym Vilni 3 syaredziny 1580 h g pachalasya litaraturnaya palemika adnosna kalyandara pamizh pravaslaynymi i katolikami yakaya cyagnulasya da 1650 h g Pamflet Kalyandar rymski novy zmyasciy y svaim tvory Klyuch carstva nyabesnaga Lvoy 1587 g Yago padtrymay V Surazhski y Knizhycy Astrog 1588 g i Psaltyry Astrog 1598 g S Zizanij u tvory Kazanne svyatoga Kiryly Vilnya 1596 g Hrystafor Filalet u Apokrysise Vilnya 1597 g U XVII st peravazhali knigi katalickih aytaray suprac uzhyvannya staroga kalyandara U abaronu novaga kalyandara vystupili Tyshkevich ezuity i inshyya Rektar Kieyskaj brackaj shkoly kali prynyay uniyu vystupiy za prynyacce novaga kalyandara y knize Stary kalyandar Vilnya 1640 g 2 e vydanne vyjshla pad nazvaj Akulyary staromu kalendaru Krakay 1644 g Analagichnyya poglyady vykazay uniyat u knize Kalyandar sapraydny very Hrystovaj Vilnya 1644 g Kalyandarnae pytanne bylo zakranuta i pry padryhtoycy unii pamizh pravaslaynaj i katalickaj cerkvami Rechy Paspalitaj Inicyyatary unii episkapy Ipacij Pacej i Kiryla Cyarlecki vyrazhali zgodu na prynyacce grygaryyanskaga kalyandara U chas ih vizitu y Rym tam u 1596 g vydadzena pa belarusku kirylichnaya pashaliya pavodle novaga kalyandara na 1409 gg Adnak carkoynaya uniya byla zaklyuchana na ymovah zahavannya staroj abradnasci pravaslaynaj carkvy u t l vykarystannya yuliyanskaga kalyandara U 1598 g na z ezdze y Lucku mnogiya pravaslaynyya knyazi i shlyahta padpisali akt ab prynyacci unii i novaga kalyandara analagichny akt u 1603 g prynyaty y Valynskim vayavodstve Za perahod na grygaryyanski kalyandar vystupali i nekatoryya uniyackiya duhoynyya asoby adnak aficyjna uniyackaya carkva Rechy Paspalitaj zahavala stary kalyandar Prynyacce novaga kalyandara pry adnachasovym zahavanni staroga pravaslaynymi a paslya uniyatami vyklikala shmatlikiya kalyandarnyya kanflikty Katalickiya duhoynyya asoby chasta skardzilisya yladam shto pravaslaynyya i uniyaty pracuyuc u katalickiya svyaty napryklad u Polacku y 1599 g Paslya padzelay Rechy Paspalitaj yuliyanski kalyandar byy znoy uvedzeny y sveckae zhyccyo y Belarusi i Litve y 1800 g Glyadzice taksamaYuliyanski kalyandar Gregaryyanski kalyandarSpasylkiNa Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Kalyandar