Каханне

Любо́ў, таксама каха́нне — стаўленне да каго-небудзь як да безумоўнай каштоўнасці, лучнасць, яднанне і агульнасць з якою ўспрымаецца як дабро. Да кахання не адносяць эмацыйныя станы, звязаныя са страсцю ці прыхільнасцю (у т.л. да адносін, вопыту і г.д.); рамантычныя (лірычныя) перажыванні, звязаныя з сексуальнай цягай і сексуальнымі адносінамі.

У дыялогу Платона «Пір» — творы, які задаў большасць асноўных сюжэтаў наступных філасофскіх разважанняў пра каханне, — уз'яднальная функцыя любові (у Платона — любоў-эрас) падаецца як галоўная. У Платона любоўю завецца прага цэласнасці і імкненне да яе, у каханні кожны знаходзіць сваё непаўторнае іншае Я, у лучнасці з якім знаходзіцца гармонія.

У свой час, Арыстоцель лічыў, што сапраўдная любоў (у Арыстоцеля — любоў-філія) засноўваецца на ўзаемнасці, добразычлівасці, даверы, клопаце, імкненні да дасканаласці. У Арыстоцеля адбываецца істотная змена ў разуменні любові, калі ў Платона любоў — стаўленне таго, хто любіць, да таго, каго любяць; адносіны няроўных, то Арыстоцель настойвае на тым, што ў любові, якую ён лічыў гранічнай формай сяброўства, выяўляецца роўнасць.

Платон і Арыстоцель разважалі пра любоў, але праз выяўленыя ў гэтых развагах уласцівасці любові як пачуцця — стаўленне да іншага, адносін паміж людзьмі — у пазнейшыя часы пачалі асэнсоўваць і каханне. Развагамі старажытнасці былі зададзеныя фундаментальныя характарыстыкі кахання як пачуцця, якое, па-першае, накіравана ад таго, хто кахае, да аб'екта кахання і, па-другое, прымушае таго, хто кахае, ахвяраваць дзеля таго, каго ён кахае. Характарыстыкі аднолькава ўласцівыя каханню мужчыны да жанчыны і жанчыны да мужчыны, праўда ў асобных выпадках яны выяўляцца па-рознаму.

Асновы разумення кахання

Тэрміналогія

Складанасць і дыялектычная шматпланавасць кахання спарадзіла значную колькасць трактовак феномена ў розных мовах, культурах на працягу ўсяе гісторыі чалавечага грамадства.

Класіфікацыя форм кахання

Распазнаванне асобных тыпаў любові можна бачыць ужо ў старажытнагрэчаскай мове:

• «Эрас» (стар.-грэч.: ἔρως) — стыхійная, захопленая закаханасць, у выглядзе шанавання, накіраванага на аб'ект кахання «знізу ўверх». Яна не пакiдае месца для жалю або міласэрнасці;
• «Фiлiя» (стар.-грэч.: φιλία) — любоў-сяброўства ці любоў-прыязнасць, абумоўленая сацыяльнымі сувязямі і асабістым выбарам;
• «Сторге» (стар.-грэч.: στοργή) — любоў-пяшчота, асабліва сямейная;
• «Агапэ» (стар.-грэч.: ἀγάπη) — ахвярная любоў, безумоўная любоў, у хрысціянстве такая любоў Бога да чалавека.

Таксама грэкамі вылучалася яшчэ 3 разнавіднасці:

• «Людус» (лац.: ludus) — любоў-гульня да першых праяў нуды, заснаваная на палавой цязе і накіраваная на атрыманне задавальненняў;
• «Манія» (стар.-грэч.: μανία) — каханне-апантанасць, аснова якой — запал і рэўнасць. Старажытныя грэкі называлі манію «вар'яцтвам ад багоў»;
• «Прагма» (стар.-грэч.: πράγμα) — разумовае каханне, калі перажыванне гэтага пачуцця ў чалавеку падахвочваецца не сардэчнай прыхільнасцю, а толькі ў карыслівых інтарэсах з мэтай здабывання выгад.

У далейшым на гэтай аснове быў распрацаваны шэраг класіфікацый, у тым ліку прапанаваная канадскім сацыёлагам Дж. А. Лі канцэпцыя шасці любоўных стыляў: тры асноўныя стылі — эрас, сторге і людус — у сваіх змешваннях даюць яшчэ тры: агапэ, каханне-манію і рацыянальную любоў-прагму.

Уладзімір Сяргеевіч Салаўёў вызначае каханне як цягу адной адушаўлёнай істоты да іншай для злучэння з ёю і ўзаемнага папаўнення жыцця і вылучае тры яе віды:

• Любоў, якая больш дае, чым атрымлівае, або сыходнае каханне (лац.: amor descendens) — да гэтага віду любові ён адносіць бацькоўскую любоў, пераважна матчыну любоў да дзяцей. У чалавека гэтая любоў, або апека старэйшых пра малодшых, абарона слабых моцнымі, стварае бацькаўшчыну і паступова арганізуецца ў нацыянальна-дзяржаўны побыт;
• Любоў, якая больш атрымлівае, чым дае, або ўзыходзячае каханне (лац.: amor ascendens) — да гэтага віду любові ён адносіць любоў дзяцей да бацькоў, а таксама прыхільнасць жывёл да сваіх апекуноў, асабліва адданасць хатніх жывёл чалавеку. У чалавека, на яго думку, гэтая любоў можа распаўсюджвацца таксама на памерлых продкаў, а затым і на больш агульныя і аддаленыя прычыны быцця (да сусветнай наканаванасці, адзінага Айца Нябеснага), і з'яўляецца коранем усяго рэлігійнага развіцця чалавецтва;
• Любоў, якая роўна дае і атрымлівае, або палавая любоў (лац.: amor aequalis) — да гэтага віду любові ён адносіць каханне мужа і жонкі адно да аднаго, а таксама ўстойлівую сувязь паміж бацькамі ў іншых відаў жывёл (птушак, некаторых жывёл і т. п. ). У чалавека гэтая любоў можа дасягаць выгляду дасканалай паўнаты жыццёвай узаемнасці і праз гэта станавіцца найвышэйшым сімвалам ідэальных адносін паміж асабістым пачаткам і грамадскім цэлым;

Салаўёў падкрэслівае, што ў Бібліі адносіны паміж Богам (у тым ліку ў асобе Хрыста і Царквы) і абранай ім народнасцю адлюстроўваюцца пераважна як шлюбны саюз, з чаго ён робіць выснову, што ідэальны пачатак грамадскіх адносін, па хрысціянству, ёсць не ўлада, а любоў.

Таксама Салаўёў піша, што з пункта гледжання этыкі каханне ўяўляе сабой складаную з'яву, якая складаецца з:

• Жалю, пераважна ў бацькоўскай любові;
• Глыбокай павагі, пераважна ў каханні дзяцей да бацькоў і вынікаючай з яе рэлігійнай любові;
• Пачуцця сораму, які ў злучэнні з двума першымі элементамі ўтварае чалавечую форму палавой ці шлюбнай любові.

Вытокі і эвалюцыя паняцця любові

Сэрца — сімвал кахання

У гісторыі рэлігій каханне двойчы атрымала першынствуючае значэнне: як дзікая стыхійная сіла палавой цягі — у паганскім фалізме (яшчэ захоўваюцца дзе-нідзе ў выглядзе арганізаваных рэлігійных суполак, як, напрыклад, індыйскія сактысты з іх свяшчэнна-парнаграфічнымі пісаннямі, тантрамі), і затым, у супрацьлегласць з гэтым, як ідэальны пачатак духоўнага і грамадскага яднання — у хрысціянскай агапэ (грэч. άγάπη).

Натуральна, што і ў гісторыі філасофіі паняцце займала важнае месца ў розных сістэмах. Для Эмпедокла каханне (грэч. φιλια) было адным з двух пачаткаў сусвету, менавіта пачаткам сусветнай адзінства і цэласці (інтэграцыі), метафізічным законам прыцягнення і цэнтраімклівага руху. У Платона каханне ёсць дэманічнае (злучае зямны свет з боскім) імкненне канечнай істоты да дасканалай паўнаты быцця і вынікаючая адсюль «творчасць у прыгажосці». Гэта эстэтычнае значэнне кахання было пакінута без увагі ў філасофіі патрыятычнай і схаластычнай. Платон у сваім трактаце «Пір» уводзіць істотна фармулёўку пра сувязь любові і пазнання. Каханне ў яго працэс бесперапыннага руху. Платанічны эрас ёсць эрас пазнання.

Згодна з Арыстоцелем, мэтай любові з'яўляецца сяброўства, а не пачуццёвая цяга. Арыстоцель прапанаваў так вызначыць паняцце любові: «любіць значыць жадаць каму-небудзь таго, што лічыш дабром, дзеля яго [гэта значыць гэтага іншага чалавека], а не дзеля самога сябе, і імкнуцца па меры сіл дастаўляць яму гэтыя даброты».

Іншы сэнс у паняцце ўкладвалі суфійскія філосафы і літаратары Персіі і Арабскага ўсходу ў часы Сярэднявечча. Так у паэзіі Амара Хаяма і Алішэра Наваі каханне ў духу суфійскай традыцыі атаясамліваецца з віном. Віно, якое налівалі ў посуд, гэта значыць у тленную чалавечую абалонку, напаўняе людзей духоўным складнікам, дыялектычна ўводзячы паняцце любові да Бога. Тым не менш, існаванне Бога само па сабе не з'яўлялася ў іх абавязковай атрыбутыкай. І кірунак, вектар любові, мог мець розныя значэнні.

У Сярэднявеччы своеасаблівае зліццё хрысціянскіх і платанічных ідэй аб гэтым прадмеце мы знаходзім у Дантэ. Наогул у сярэднія вякі любоў была прадметам рэлігійнай містыкі, з аднаго боку (Віктарынцы, Бернард Клервоскі і асабліва Банавентура ў яго творах «Stimulus amoris», «Incendium amoris», «Amatorium»), і адмысловага роду паэзіі з другога; гэтая паэзія, якая з Паўднёвай Францыі распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе, была прысвечана культу жанчыны і ідэалізаванай палавой любові ў сэнсе гарманічнага злучэння ўсіх трох яе элементаў: глыбокай павагі, жалю і сарамлівасці.

У эпоху Адраджэння працамі Марсілія Фічына, Франчэска Катані, Джардана Бруна і іншых пачынае развівацца плынь неаплатанізму. У аснове гэтай любоўнай філасофіі знаходзіцца вучэнне пра прыгажосць. Прырода любові ёсць імкненне да прыгажосці. Гэтая канцэпцыя звязвае этыку і эстэтыку і аказвае значнае ўздзеянне на мастацтва эпохі Адраджэння.

У эпоху барока Бенедыкт Спіноза даў наступнае вызначэнне: «Каханне ёсць асалода, якая суправаджаецца ідэяй знешняй прычыны» (лац.: Amor est Laetitia concomitante idea causae externae) Спіноза атаясамляе каханне з абсалютным пазнаннем (amor Dei intellectualis) і сцвярджаў, што філасофстваваць ёсць ні што іншае, як любіць Бога.

У новай філасофіі варта адзначыць тэорыю палавой любові ў Шапенгаўэра («Metaphysik der Liebe» у «Parerga u. Paral.»). Індывідуалізацыю гэтай страсці ў чалавека Шапенгаўэр тлумачыць тым, што жыццёвая воля (ням.: Wille zum Leben) імкнецца тут не толькі да ўвекавечання роду (як у жывёл), але і да стварэння як мага больш дасканалых асобін роду; такім чынам, калі гэты мужчына горача любіць менавіта гэтую жанчыну (і наадварот), то значыць, ён менавіта з ёю можа ў дадзеных умовах зрабіць найлепшае патомства.

У XX стагоддзі ўзаемасувязь паміж любоўю і сексуальнасцю легла ў аснову работ Зігмунда Фрэйда. Каханне па Фрэйду — іррацыянальнае паняцце, з якога выключаны духоўны пачатак. Каханне ў тэорыі сублімацыі, распрацаванай Фрэйдам, зводзіцца да першабытнай сексуальнасці, якая з'яўляецца адным з асноўных стымулаў развіцця чалавека.

Пазней былі зроблены спробы развіцця тэорыі Фрэйда і пераходу ад чыста біялагічнага апісання да сацыяльнага і культурнага складнікаў як да асновы з'явы. Гэта новы напрамак, зароджаны ў ЗША, быў названы неафрэйдызмам. Адным з лідараў неафрейдызму лічыцца псіхааналітык Эрых Фром.

У студзені 2009 года навукоўцы інстытута Стоні Брук (Нью-Ёрк, ЗША) падвялі навуковую базу пад існаванне «вечнай любові»: яны прыйшлі да высновы, што ўзровень дапаміна (гармона задавальнення жыццём) аднолькавы і ў старажылаў любові, і ў тых, хто толькі што пакахаў. Аднак яны не ўлічвалі ўзровень аксітацыну, які адказвае за прыхільнасць, і яго ўзровень змяняецца з цягам часу.

Каханне ў псіхалогіі і сексалогіі

У псіхалогіі і сексалогіі, як правіла, гаворка ідзе менавіта пра каханне як эмоцыю моцнай (гарачай) прыхільнасці і асабістай адданасці аб'екту кахання.

Важнымі аспектамі любові з'яўляюцца павага і клопат, і іх наяўнасць дазваляе адрозніць станоўчую любоў ад кахання-хваробы, свайго роду маніі. Каханне звычайна падразумявае адкрытасць, агульнасць інтарэсаў і жаданняў (сексуальных або любых іншых), інтэнсіўнасць якіх можа быць выяўлена ў кожным канкрэтным выпадку ў рознай ступені.

Значэнне кахання

Вядомы філосаф-неафрэйдыст Эрых Фром лічыў, што чалавеку ўласціва «імкненне да міжасобаснага яднання», але лічыў, што гэтага яднання можна дасягаць прынцыпова рознымі шляхамі, у сувязі з чым выкарыстаў у сваіх працах слова «каханне» для абазначэння канкрэтнай формы міжасобаснага яднання, якая мае, на яго думку, «ідэальную каштоўнасць ва ўсіх вялікіх гуманістычных рэлігіях і філасофскіх сістэмах прошлых чатырох тысячагоддзяў гісторыі Захаду і Усходу». Менавіта тэме такой любові прысвечана частка яго прац. На думку Фрома, такая любоў з'яўляецца «спелым адказам на праблему чалавечага існавання», у той час як іншыя формы міжасобаснага яднання з'яўляюцца разбуральнымі. У прыватнасці, Фром лічыў прыкладам такога разбуральнага яднання адносіны Гітлера з народам Германіі.

Л. М. Талстой лічыў, што «Каханне ёсць адзіная разумная дзейнасць чалавека» і перасцерагаў:

Любоў гэтая, у якой толькі і ёсць жыццё, выяўляецца ў душы чалавека, як ледзь прыкметны, пяшчотны парастак сярод падобных на яе грубых парасткаў пустазельных траў, розных пажаднасцей чалавека, якія мы называем любоўю. Спачатку людзям і самому чалавеку здаецца, што гэты парастак, — той, з якога павінна вырастаць тое дрэва, у якім будуць хавацца птушкі, — і ўсе іншыя парасткі ўсё адно і тое ж. Людзі нават аддаюць перавагу спачатку парасткам пустазельных траў, якія растуць хутчэй, і адзіны парастак жыцця глухне і замірае; але яшчэ горш тое, што яшчэ часцей бывае: людзі чулі, што ў ліку гэтых парасткаў ёсць адзін сапраўдны, жыццёвы, званы любоўю, і яны замест яго, топчучы яго, пачынаюць выхоўваць іншы парастак пустазельнай травы, называючы яго любоўю. Але што яшчэ горш: людзі грубымі рукамі чапляюць самы парастак і крычаць: «вось ён, мы знайшлі яго, мы цяпер ведаем яго, выгадуем яго. Каханне! Каханне! Найвышэйшае пачуццё, вось яно!», і людзі пачынаюць перасаджваць яго, выпраўляць яго і захопліваюць, замінаць яго так, што парастак памірае не расквітнелы, і тыя ж або іншыя людзі кажуць: усё гэта глупства, дробязі, сентыментальнасць. Парастак кахання, пры праяўленні сваім пяшчотны, не церпіць дотыку, магутны толькі пры сваім разросце. Усё, што будуць рабіць над ім людзі, толькі горш для яго. Яму трэба аднаго, — таго, каб нішто не хавала ад яго сонца розуму, якое адно росціць яго

Каханне ў працах Фрома

Асноўны артыкул:

Эрых Фром ў сваіх працах параўноўвае дзве супрацьлеглыя формы любові: каханне па прынцыпе быцця або плённае каханне, і каханне па прынцыпе валодання або няплённае каханне. Першае «прадугледжвае праяўленне цікавасці і клопату, пазнанне, душэўны водгук, выяўленне пачуццяў, асалоду і можа быць накіравана на чалавека, дрэва, карціну, ідэю. Яна ўзбуджае і ўзмацняе адчуванне паўнаты жыцця. Гэта працэс самаабнаўлення і самазбагачэння». Другая азначае пазбаўленне аб'екта свайго «кахання» свабоды і трыманне яго пад кантролем. «Такая любоў не даруе жыццё, а душыць, губіць, душыць, забівае яго». Ён таксама кажа аб глыбокім адрозненні сталай любові ад яе няспелых форм і ўсебакова даследуе прадмет любові.

«Калі чалавек любіць толькі аднаго чалавека і абыякавы да ўсіх іншых, яго каханне - гэта не каханне, а сімбіятычная прыхільнасць, або пашыраны эгаізм».

Плённае каханне мае на ўвазе клопат, адказнасць, павагу і веданне, а таксама жаданне, каб іншы чалавек рос і развіваўся. Яно з'яўляецца дзейнасцю, а не страсцю.

Афарызмы пра каханне

• Любоў да радзімы — першая дабрачыннасць цывілізаванага чалавека. — Напалеон
• Так, чалавек, якога ты любіш ува мне, вядома, лепш за мяне: я не такі. Але ты кахай, і я паспрабую быць лепшым. — Міхаіл Прышвін
• Магчыма, у гэтым свеце ты ўсяго толькі чалавек, але для кагосьці ты — увесь свет. — Габрыэль Гарсія Маркес
• Колькі гадоў люблю, а ўлюбляюся ў цябе кожны дзень. — Ліна Кастэнка

Зноскі

1. У старажытых грэкаў было агульна ўяўленне пра любоў, з якой яны вылучалі асобныя віды, якія кожны разумеў шмат у чым розна, а менавіта любоў-эрас, любоў-філія, любоў-сторгэ і любоў-агапэ. Дакладная дыферэнцыяцыя зместу гэтых паняццяў адбылася ў пазнейшыя часы, паняцце любоў-агапэ наогул канчаткова напоўніўся зместам праз хрысціянскае мысленне.
2. Аверинцев С. С., Спиркин А. Г. Любовь // БСЭ
3. Светлана Коппел-Ковтун Несколько слов о любви // Всеукраинский журнал «Мгарскій колоколъ». —№ 108. — январь 2012
4. Кон И. С. Дружба. — 4-е изд. — СПб.: ИД «Питер», 2001. — С. 269. — ISBN 9785469001805.
5. Любовь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
6. Шестаков В. Эрос и культура: философия любви и европейское искусство. Глава 1. Философия любви в Древней Греции и Риме
7. Аристотель. Риторика. Книга II. Глава IV.
8. Омар Хайям(недаступная спасылка) // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправл. / под ред. А. А. Грицанова. — Мн.: Книжный Дом. 2003. — 1280 с. — (Мир энциклопедий). ISBN 985-428-636-3. (Праверана 13 кастрычніка 2012) (копия)
9. V.— Письмо четвертое: свет истины // Флоренский П. А. Столп и утверждение истины — М.: Правда, 1990. — 490 с. Репринт 1914 года.
10. Эрих Фромм Архівавана 7 лютага 2013. // Карпенко Л. А., Кондаков И. М. История психологии в лицах.
11. Наука поверила, что любовь не умирает Архівавана 27 ліпеня 2010. // Мой район, 04.01. 2009 г.
12. Genie James, C. W. Randolph. In the Mood Again: Use the Power of Healthy Hormones to Reboot Your Sex Life. — , 2009 ISBN 1-4391-4916-X, 9781439149164
13. Love // Oxford Illustrated American dictionary. — London, 1998.
14. Hatfield E., Rapson R. L. Love, Sex, and Intimacy. — New York, 1993. Архівавана 26 верасня 2010.
15. Мастерс У., Джонсон В., Колодни Р. Сексуальность Человека. — М., 1998. Архівавана 23 сакавіка 2011.
16. Фромм, Эрих Зелигманн. Абзац "Желание межличностного слияния...". Любовь – ответ на проблему человеческого существования // Искусство любить. Исследование природы любви = The Art of Loving. An Enquiry into the Nature of Love (1956) / Перевод Л. А. Чернышёвой. — М.: Педагогика, 1990. — 160 с. — (Philosophy). — 50 000 экз. — ISBN 5-7155-0516-X.
17. Фромм, Эрих Зелигманн Искусство любить. От абзаца: «Итак, что же мы будем иметь в виду…» до абзаца «В противоположность симбиотическому…».
18. Толстой Л. Н. О жизни. Глава XXII. Абзац: «Жизнь есть деятельность…».
19. Толстой Л. Н. О жизни. Глава XXV. Абзац: «Любовь эта, в которой только и есть жизнь…».
20. Фромм, Эрих Зелигманн Иметь или быть Архівавана 8 чэрвеня 2011. Абзац: «Может ли человек…»
21. Фромм, Эрих Зелигманн Иметь или быть Архівавана 8 чэрвеня 2011. Абзац: «Если человек испытывает…»
22. Абзац: «В понимании Э. Фромма плодотворная ориентация…» и далее. — Глава 8. Гуманистический психоанализ Э. Фромма. Раздел: «Индивидуальный и социальный характер» // Лейбин В. М. Постклассический психоанализ. Энциклопедия. Том 2.. — С. 106.
23. Корнетов Н. А., Янковская А. Е., Китлер С. В., Силаева А. В., Шагалова Л. В. «К вопросу динамики развития представлений об организационном стрессе и подходов к его оценке». // «Фундаментальные исследования». — № 10. — 2011.Часть 3. — С. 600. Абзац: «Факторами, провоцирующими ОС, являются также особенности социально-экономических условий страны» и следующий.
24. Фромм, Эрих Зелигманн Искусство любить Абзац: «Итак, что же мы будем…»
25. Абзац: «Когда Э. Фромм говорил о любви как действенной силе…» — Глава 8. Гуманистический психоанализ Э. Фромма. Раздел: «Природа человека и его потребности» // Лейбин В. М. Постклассический психоанализ. Энциклопедия. Том 2. — С. 89.
26. Эрих Фромм (1900—1980) // Великие мыслители. Абзац: «Тема любви к человеку…»
27. Фромм, Эрих Зелигманн Искусство любви. Архівавана 19 жніўня 2011. Абзац: «Любовь, в основе своей, это не только…».
28. Абзац: «В понимании Э. Фромма плодотворная ориентация…». — Глава 8. Гуманистический психоанализ Э. Фромма. Раздел: «Индивидуальный и социальный характер» // Лейбин В. М. Постклассический психоанализ. Энциклопедия. Том 2.. — С. 106.

Літаратура

• Платон. Пир // Платон. Собр. соч. в 4 тт. Т. 2. М.: Мысль, 1990;
• Соловьев В. С. Смысл любви // Соловьев В. С. Соч. в 2 тт. Т. 2. М.: Мысль, 1989.
• Ребер, Артур С. Большой толковый психологический словарь = The Penguin Dictionary of Psychology: Second Edition. — 2-е издание. — М: Вече, АСТ, 2001. — Т. 1-2. — 1152 с. — 8 000 экз. — ISBN 5-17-009151-6, ISBN 5-17-009148-6, ISBN 5-17-008900-7, ISBN 5-7838-0606-4, ISBN 5-7838-0605-6.
• Болонь Жан-Клод История любовных побед от античности до наших дней. М., Текст, 2010. ISBN 5-7516-0803-3
• Вышеславцев Б. П. Этика преображенного Эроса. Проблемы Закона и Благодати(недаступная спасылка). — М.: Республика. — 1994. — 368 с.
• Дроздов. В. Мистическая любовь в иранском суфизме Архівавана 22 ліпеня 2014. // Востоковедение: Филологические исследования Вып. 26: Сб. статей. — СПб.: 2005. — С. 129—138
• Ильин Е. П. Эмоции и чувства. — СПб: Питер, 2001. — 752 с. ISBN 5-318-00236-6
• Иванченко Г. В. Логос любви. — М.: Смысл, 2007. — ISBN 978-5-89357-236-0
• Карпов М. М. Что такое любовь? Очерк. — Ростов н/Д. 2005. — 76 с.
• Слободяник А. П. Любовь, определение Архівавана 21 мая 2009. // Психотерапия, внушение, гипноз. Киев: Здоров’я, 1977. — С. 345—346
• Чавдарова Д. Метафора «любовь — пища» в русской литературе XIX века Архівавана 2 ліпеня 2014. // Алфавит: Строение повествовательного текста. Синтагматика. Парадигматика. — Смоленск: , 2004. — С. 222—230
• Fromm, Erich. The Art of loving. An Enquiry into the Nature of Love. — N.Y.: Harper & Row, 1956.

Спасылкі

• Фрагмент фільма «Рамеа і Джульета»: Прызнанне ў каханні, 00:08:42, 1968 на YouTube
• «Музей Кахання» на сайце «Рамеа і Джульета»