Магістрат ад лац Magistratus magistrates начальства дзеяч англ magistrate фр magistrat у XIII XIX ст абагульненая назва

Магістрат (ад лац.: Magistratus, magistrates «начальства, дзеяч»; англ.: magistrate; фр.: magistrat) — у XIII-XIX ст. абагульненая назва па Магдэбургскім праве органаў саслоўнага мяшчанскага самакіравання з судом у ВКЛ, і ў некаторых іншых еўрапейскіх дзяржавах.

Гісторыя

У Старажытным Рыме — абазначаў дзяржаўнаю пасаду, а таксама асобы, які яе займалі (консул, прэтор). Магістрат у рымскім праве мае назву асобы, замяшчае дзяржаўную пасаду, які адпраўляе магістратуру. Улада яго амаль не абмяжоўвалася законам. На працягу тэрміну службы ён быў не змяняльны, прыцягненне яго да суду было магчыма толькі ў выключных выпадках. Ён быў абавязаны ажыццяўляць уладныя паўнамоцтвы ад імя і на карысць "рымскага народа". Аднак у адносінах да народа лічыўся не слугой (minister), а як бы «вышэйшым спадаром» (magister, magistratus). Гарантыямі супраць злоўжыванняў яўляліся: справаздача перад народам аб усіх парушэннях закона і недагляд, ад якіх дзяржава магла б пацярпець шкоду, пасля заканчэння тэрміну пасады; права ўмяшання аднаго ў дзеянні іншага (intercessio paris potestatis); ўстойлівасць і аўтарытэт грамадскіх звычаяў. Ён павінен быў дасягнуць пэўнага ўзросту і асабіста з'яўляцца на "коміцыі". Пасады замяшчаць у пэўным парадку (квэстар, трыбун плебсу, курульны эдыля, , консул, цэнзар). Між заняткам пасад павінен быў прайсці пэўны тэрмін; другасная пасада магла быць занятая толькі праз некаторы колькасць гадоў. Ажыццяўленне ім сваіх паўнамоцтваў будавалася на бязвыплатнай аснове, бо іх дзейнасць разглядалася як ганаровы абавязак (honor) рымскага грамадзяніна, і адмовіцца ад яе можна было толькі па паважным прычынам. Па аб'ёму паўнамоцтваў дзяліліся на вышэйшыя і ніжэйшыя (magistratus majores і magistratus minores), з якіх першыя (консул, прэторій, цэнзар, дыктатар, magister equitum) абіраліся "центуріатнымі", а другія (эдыль, квестар, плебейскі трыбун і дробныя судовыя і паліцэйскія пасады) - "трыбутнымі коміціямі". Па характару падзяляліся на звычайныя або ардынарныя (ordinarii), і надзвычайныя або экстраардынарныя (extraordinarii). Надзвычайныя абіраліся ў асабліва важных выпадках, да іх ставіліся "дыктатар", "magister equitum", "interrex", "гарадскі прэфект" (у перыяд рэспублікі), "децемвіры" для заканадаўства, "тріумвіры". Курульнымі (curules) зваліся яны, якія мелі права на "курульнае крэсла": "консул", "прэторый", "курульны эдыля", "дыктатар", "magister equitum". А плебейскімі магістраты зваліся "трыбуны" і "плебейскай эдыля". Усе вышэйшыя яны зваліся "патрыцыянскімі", нават у той час, калі "плебеі" ўжо атрымалі да іх доступ. Да паўнамоцтваў усіх вышэйшых іх, а таксама "трыбунаў", "эдыля" і "квэстарав" ставіліся: скліканне народных сходаў; выданне эдыктаў і дэкрэтаў па прадметах свайго вядзення; ўнясенне прапаноў у Сенат; накладанне штрафаў; арганізацыя "ауспіцый". Вышэйшыя магістраты мелі таксама вышэйшую юрысдыкцыю і ваенную ўладу, меў права склікаць Сенат, весці "каміцыі", загадваць ніжэйшых магістратаў.

Па саксонскай традыцыі, суд складаўся з пажыццёва выбраных прысяжных - "шефенав" і галавы - "фогта" (ад ням.: Vogt, польск.: Wójt, бел.: Войт), куды да самакіравання ўваходзілі ратманы (ням.: Ratsmänner), узначаленыя бургамістрам (ням.: Bürgermeister).
У Літве, Польшчы (ў беларускіх гарадах), якія атрымалі Магдэбургскае права, а таксама ў некаторых заходнееўрапейскіх краінах - орган гарадскога самакіравання; муніцыпалітэт (мэрыя). Ведаў адміністрацыйнымі, гаспадарчымі, фінансавымі, судовымі справамі і паліцыянтамі. У складзе яго былі кіраўнік магістрата бурмістр (войт), яго памочнікі, радцы (дарадцы) і лаўнікі (засядацелі). У магістрат існаваў на тэрыторыі Русі з 1356 г. да XVII ст., у большасці гарадоў. У некаторых гарадах пры стварэнні гарадскіх дум у магістраце засталіся галоўным чынам судовыя функцыі. Паўсюдна магістрат, як інстытут самакіравання ў гарадах Беларусі і Украіны быў паступова ліквідаваны ў Расійскай імперыі пачынаючы з 1860-х г..
У Расіі з 1720 г. - зваліся саслоўныя органы гарадскога самакіравання, уведзеныя Пятром I на ўзор заходнееўрапейскіх; да судовай рэформы 1864 г.. Таксама - і саслоўныя судовыя органы. Па рэгламенце Галоўнага магістрата магістрат абіраўся грамадзянамі ў складзе прэзідэнта, 2-4 бурмістраў, 2-8 ратманаў. Вырашалі судовыя, паліцэйскія, гаспадарчыя і фінансавыя пытанні. З 1727 г. ён пераназваныя ў ратушы і падпарадкаваныя губернатарам і ваяводам. Адноўленыя з 1743 г. У яго вядзенні засталіся судовыя пытанні і размеркаванне казённых збораў. У 1775 г. - ператвораныя ў губернскія і павятовыя суды для гарадскіх саслоўяў. З 1785 г. - ўвайшлі ў сістэму гарадскога самакіравання ў якасці судовых устаноў. У XIX ст. — зваліся гарадскія ўстановы ў губернях Царства Польскага, уведзеныя для Варшавы ў 1816 г., у іншых гарадах - у 1818 г.. Першапачаткова яны называліся "муніцыпальнымі ўстановамі". На чале іх стаяў прэзідэнт або бурмістр; у склад уваходзілі радцы (ратманы) або "ламнікі". Адміністрацыйныя і паліцыянты справы вырашаліся аднаасобна прэзідэнтам ці бурмістрам; справы аб даходах і патрэбах горада, размеркаванні пра грамадскі павіннасці - з удзелам радцаў і лаўніка. У 1842 г. муніцыпальныя ўстановы Царства Польскага былі пераназваныя ў магістрат. У 1861 г. гарадское кіраванне атрымала значную самастойнасць: былі ўведзеныя гарадскія саветы (з выбарных галасоў) для кіравання гарадскім гаспадаркай; іх выканаўчымі органамі з'яўляліся магістрат, якія захавалі сваю ранейшую паліцэйскую (акрамя Варшавы) і судовую ўладу. Пасля 1863 г. сфера самастойных дзеянняў яго ізноў была абмежавана. У Варшаве, губернскіх і вялікіх павятовых гарадах узначальвалі прэзідэнты, а ў малых павятовых - бургамістр; члены яго ў вялікіх гарадах зваліся дарадцамі, а ў малых - лаўнік. Прэзідэнты, бургамістр, дарадцы і лаўнік назначаліся ўрадам. Пры магістраце знаходзіліся суды для дазволу дробных спраў, падпарадкаваныя прэзідэнтам і бургамістра. Да 1866 г. прэзідэнтам і бургамістра ва ўсіх гарадах, акрамя Варшавы, належала таксама паліцэйская ўлада. З сярэдзіны 1860-х гг. у выніку ажыццяўлення судовай рэформы пачалася паступовая ліквідацыя яго.
У Францыі - судовы і адміністрацыйны орган. У Вялікабрытаніі - вышэйшыя паліцэйскія чыноўнікі і сусветныя суддзі. У Германіі - сукупнасць гарадскіх устаноў.

Літаратура

за ред. академіка АН УРСР О. С. Мельничука, "Словник іншомовних слів", м. Київ, 1985 р., c. 504;
укл. Василь Яременко і Оксана Сліпушко, «Тлумачний словник української мови», вид. «Аконіт», м. Київ, 2000 р. ISBN 966-7173-02-X, том 2 (Ж-О), с. 545;
Регламент или устав главного магистрата;
Гайдай Л., "Історія України в особах, термінах, назвах і поняттях", м. Луцьк, "Вежа", 2000 р.;
за ред. Підкови І. та Шуста Р., "Довідник з історії України", м. Київ, "Генеза", 1993 р. Архівавана 10 красавіка 2009.;

Спасылкі

URZĄD MIASTA KRAKOWA