Рэа льнасць ад лац realis рэчаісны філасофскі тэрмін які ўжываецца ў розных значэннях як існуючае наогул аб ектыўна пака

Рэа́льнасць (ад лац.: realis — рэчаісны) — філасофскі тэрмін, які ўжываецца ў розных значэннях як існуючае наогул; аб’ектыўна паказаны свет; фрагмент , які складае прадметную вобласць адпаведнай навукі; аб’ектыўна існуючыя з’явы, факты, гэта значыць існуючыя сапраўды. Адрозніваюць аб’ектыўную (рэчаіснасць) рэальнасць і суб’ектыўную (з’явы свядомасці) рэальнасць.

Звязаныя паняцці

Ісціна

Гнасеалагічныя характарыстыка мыслення ў яго дачыненні да свайго прадмета. У раздзелах навукі (фізіцы, хіміі, гісторыі, сацыялогіі і інш.) катэгорыя ісціны валодае дваістай характарыстыкай. З аднаго боку, ісціна ёсць у традыцыйным разуменні мэта навуковага пазнання, а з другога — гэта самастойная каштоўнасць, якая забяспечвае прынцыповую магчымасць навуковых ведаў супадаць з аб’ектыўнай рэальнасцю, як мінімум быць комплексам базавых рашэнняў тэарэтычных і практычных задач.

Факт

Тэрмін у шырокім сэнсе можа выступаць як сінонім ісціны; падзея або вынік; рэальнае, а не выдуманае; канкрэтнае і адзінкавае ў супрацьлегласць агульнаму і абстрактнаму. Цвёрда усталяванае ўтрыманне свядомасці. У філасофіі навукі факт — гэта асаблівая прапанова, якая фіксуе эмпірычнае веданне, зацвярджэнне або ўмова, якое можа быць верыфікавана. Факт супрацьпастаўляецца тэорыі або гіпотэзе. Навуковая тэорыя апісвае і тлумачыць факты, а таксама можа прадказаць новыя. Зацвярджэнне, якое не можа быць непасрэдна пацверджана або аспрэчана, называецца дапушчэннем або меркаваннем.

Светапогляд

Сукупнасць поглядаў, ацэнак, прынцыпаў і вобразных уяўленняў, якія вызначаюць самае агульнае бачанне, разуменне свету, месцы ў ім чалавека, а таксама — жыццёвыя пазіцыі, праграмы паводзін, дзеянняў людзей. Светапогляд надае чалавечай дзейнасці арганізаваны, асэнсаваны і мэтанакіраваны характар.

Быццё і рэальнасць

Паняцце рэальнасць ўступае ў складаныя адносіны з паняццем быцця:

. Быццё з’яўляецца сукупнасцю разнавіднасцей рэальнасці (калі паняцце рэальнасці гранічна пашырана і ўключае ў сябе такія паняцці як, напрыклад, суб’ектыўная рэальнасць)
. Быццё ўтрымлівае рэальнасць як складовую частку (калі рэальнасці супрацьпастаўлена ірэальнасць або сюррэальнасць)
. Рэальнасць утрымлівае ў сабе быццё (у экзістэнцыялізме, дзе быццём валодае толькі чалавек).

Віды рэальнасці

Фізічная рэальнасць
Віртуальная рэальнасць
Акрамя таго, адрозніваюць актуальную рэальнасць (тое, што ёсць цяпер) і патэнцыйную (што «рэальна» можа адбыцца), а таксама рэальнасць аб’ектыўную і . У гэтых класіфікацыях рэальнасць супадае з быццём.

Рэальнасць і віртуальнасць

Паняцці віртуальнасці і рэальнасці вывучаюцца філасофскай філасофія быцця і гнасеалогіяй, а таксама сацыяльнай філасофіяй, сацыялогіяй, псіхалогіяй, інфарматыкай. Пры гэтым паняцце рэальнасці разглядаецца праз быццё ў яго супастаўленні з небыццём, а таксама магчымымі формамі быцця. Катэгорыя «віртуальнасці» ўводзіцца праз апазіцыю субстанцыяльнасці і патэнцыяльнасці: віртуальны аб’ект існуе, хоць і не субстанцыяльна, але цалкам рэальна, у той жа час — не патэнцыяльна, а актуальна. Віртуальнасць не зводзіцца да сучасных камп’ютарных праграмным артэфактаў, да яе адносяцца, напрыклад, сны, галюцынацыі, транс, калектыўныя псіхозы, розныя памежныя («змрочныя») станы свядомасці, якія з’яўляюцца такімі ж формамі віртуальнасці, як і вобразы (сімуляцыі), змадэляваныя на сучасных IT-носьбітах. Віртуальная рэальнасць, як катэгорыя рэчаіснасці, сутнасць «недаузніклая падзея», «неданароджанае быццё». У сучаснай навуковай літаратуры такі падыход, заснаваны на прызнанні паліантычнасці рэальнасці і ажыццяўляе ў дадзеным кантэксце рацыянальную рэканструкцыю віртуальнай рэальнасці, атрымаў найменне «віртуалістыка». Нярэдка паняцце «віртуальнасці» псіхалагізіруецца, а вывучэнне феномена «віртуалізацыі» пераносіцца ў плоскасць праблем асобы. Між тым, гэта сацыяльны працэс, які змяняе не толькі ментальнасць, але і саму асобу. Сучасная тэндэнцыя такая, што віртуальнасць не толькі псіхалагізіруецца і інфарматызіруецца, але і сацыялізіруецца, а сацыяльнасць — віртуалізіруецца. Віртуалізіруецца не толькі грамадства, але і спароджаная ім асоба. Сучаснае інфармацыйнае грамадства постмадэрну структуруецца сваім рухам да віртуальнасці.

Віды рэальнасці

Фізічная рэальнасць

Матэрыяльны свет Сусвету, у сутнасці — асноўны аб’ект вывучэння прыродазнаўчых навук. На бягучы момант няма адзінага меркавання датычна паняцця жыцця, аднак навукоўцы ў цэлым прызнаюць, што біялагічная праява жыцця характарызуецца арганізацыяй, метабалізмам, ростам, адаптацыяй, рэакцыяй на раздражняльнікі і ўзнаўленнем. Таксама можна сказаць, што жыццё з’яўляецца характарыстыкай стану арганізма. Уласцівасці, характэрныя для зямных арганізмаў (раслін, жывёл, грыбоў, найпростых, архей і бактэрый) наступныя: яны складаюцца з клетак на вуглярод-воднай аснове са складанай арганізацыяй, маюць метабалізм, здольнасць да росту, рэагаванні на раздражняльнікі і ўзнаўленне. Сутнасць, якая валодае такімі ўласцівасцямі, як правіла, лічыцца жыццём. Аднак не ў кожным вызначэнні жыцця сцвярджаецца, што ўсе гэтыя ўласцівасці неабходныя.

Сацыяльная рэальнасць

Рэальнасць сацыяльнага свету. Сацыяльная рэальнасць адрозніваецца ад кагнітыўнай, біялагічнай або індывідуальнай, і складаецца з тэндэнцый сацыяльна прынятых у грамадстве. Некаторыя даследчыкі, як Джон Сёрль, лічаць, што сацыяльная рэальнасць можа быць ўстаноўлена асобна ад кожнага індывіда і ад навакольнага асяроддзя (у адрозненне ад перцэпцыйнай псіхалогіі, у тым ліку Дж. Дж. Гібсана, і найбольш экалагічных эканамічных тэорый).

Віртуальная рэальнасць у інфарматыцы

Створаны тэхнічнымі сродкамі свет (аб’екты і суб’екты), які перадаецца чалавеку праз яго адчуванні: зрок, слых, нюх, дотык і іншыя. Віртуальная рэальнасць імітуе як ўздзеянне, так і рэакцыі на ўздзеянне. Для стварэння пераканаўчага комплексу адчуванняў рэальнасці камп’ютарны сінтэз уласцівасцей і рэакцый віртуальнай рэальнасці вырабляецца ў рэальным часе. Аб’екты віртуальнай рэальнасці звычайна паводзяць сябе блізка да паводзін аналагічных аб’ектаў матэрыяльнай рэальнасці. Карыстальнік можа ўздзейнічаць на гэтыя аб’екты ў згодзе з рэальнымі законамі фізікі (гравітацыя, ўласцівасці вады, сутыкненне з прадметамі, адлюстраванне і т. п.). Аднак часта ў забаўляльных мэтах карыстальнікам віртуальных светаў дазваляецца больш, чым магчыма ў рэальным жыцці (напрыклад: лётаць, ствараць любыя прадметы і т. п.).

Камп’ютарныя гульні

Інтэрактыўныя камп’ютарныя гульні заснаваныя на ўзаемадзеянні гульца з ствараным імі віртуальным светам. Многія з іх заснаваныя на атаясненні гульца з персанажам гульні, бачным або разумеецца. Існуе устоянае меркаванне, што якасная трохмерная графіка абавязковая для якаснага набліжэння віртуальнага свету гульні да рэальнасці. Калі віртуальны свет гульні не адрозніваецца графічнай прыгажосцю, схематычны і нават двухмерны, апусканне карыстальніка ў гэты свет можа адбывацца за кошт захапляльнага гульнявога працэсу, характарыстыкі якога індывідуальны для кожнага карыстальніка. Існуе цэлы клас гульняў-сімулятараў якога-небудзь роду дзейнасці. Распаўсюджаныя авіясімулятары, аўтасімулятары, рознага роду эканамічныя і спартыўныя сімулятары, гульнявы свет якіх мадэлюе важныя для дадзенага роду фізічныя законы, ствараючы набліжаную да рэальнасці мадэль. Спецыяльна абсталяваныя трэнажоры і пэўны выгляд гульнявых аўтаматаў да высновы малюнка і гуку камп’ютарнай гульні/сімулятара дадаюць іншыя адчуванні, такія як нахіл матацыкла або трасяніна крэслы аўтамабіля. Падобныя прафесійныя трэнажоры з адпаведнымі рэальным сродкамі кіравання прымяняюцца для навучання пілотаў. Неадпаведнасць каманд інтэрфейсу карыстальніка дзеянням, якія ажыццяўляюцца ў гульні, яго складанасць могуць перашкаджаць апусканню ў свет гульні. З мэтай зняць гэтую праблему выкарыстоўваецца не толькі камп’ютарная клавіятура і мыш, але і камп’ютарны руль з педалямі, мэтапаказальнік ў выглядзе пісталета і іншыя гульнявыя маніпулятары.

Дапоўненая рэальнасць

Тэрмін, які адносіцца ды ўсіх праектаў, накіраваных на дадатак рэальнасці любымі віртуальнымі элементамі. Дапоўненая рэальнасць — складовая частка змешанай рэальнасці (англ.: mixed reality), у якую таксама ўваходзіць «дапоўненая віртуальнасць» (калі рэальныя аб’екты інтэгруюцца ў віртуальнае асяроддзе). Самы распаўсюджаныя прыклады дапоўненай рэальнасці — паралельна каляровым лініям, якія паказваюць знаходжанне бліжэйшага палявога гульца ды брамы пры тэлетрансляцыі футбольных матчаў, стрэлкі, якія паказзваюць адлегласці ад месца штрафнога ўдару да брамы, намаляваная траекторыя шайбы падчас хакея і т. п. Сам тэрмін меркавана быў прапанаваны даследчыкам Томам Кодэлам, які працаваў на карпарацыю Boeing (англ.: Tom Caudell) у 1990 годзе.. Існуе некалькі азначэнняў дапоўненай рэальнасці: даследчык Рональд Азума (англ.: Ronald Azuma) у 1997 годзе вызначыў дапоўненую рэальнасць як сістэму, якая:

Сумяшчае віртуальнае і рэальнае
Узаемадзейнічае ў рэальным часе
Працуе Ў 3D

У 1994 годзе Пол Мілграм (англ.: Paul Milgram) і Фуміа Кісіна (англ.: Fumio Kishino) апісалі кантынуум Віртуальнасць-Рэальнасць (англ.: Milgram's Reality-Virtuality Continuum) — прастору паміж рэальнасцю і віртуальнасцю, паміж якімі размешчаны дапоўненая рэальнасць (бліжэй да рэальнасці) і дапоўненая віртуальнасць (бліжэй да віртуальнасці). Яшчэ адно вызначэнне: Дапоўненая рэальнасць — даданне да паступаючага з рэальнага свету адчуванням ўяўных аб’ектаў, звычайна дадаткова-інфарматыўнага ўласцівасці. Інкалі выкарыстоўваюць у якасці сінонімаў назв «пашыраная рэальнасць», «палепшаная рэальнасць», «узбагачаная рэальнасць».

Кансенсуальная рэальнасць

Псіхалагічны тэрмін, які абазначае такое апісанне рэальнасці, у дачыненні да якога дасягнута агульнае пагадненне паміж людзьмі (усвядомленае або неусвядомленае). Чарлз Тарту ў кнізе «Абуджэнне» прапанаваў альтэрнатыўны тэрмін — «абумоўленая рэальнасць» (conditioned або conditional reality), паказваючы на недакладнасць тэрміна «рэальнасць кансенсусу», паколькі ніхто не пытаецца ў індывіда згоды, ці хоча ён жыць у «агульнапрынятай рэальнасці», бо да яе яго прывучаюць шляхам «абумоўлення» — выпрацоўкі умоўных рэфлексаў у працэсе выхавання і сацыялізацыі.

Аб’ектыўнасць

Навуковы падыход да даследавання разнастайных з’яў рэальнай рэчаіснасці, адзін з асноўных прынцыпаў матэрыялістычнай дыялектыкі, якая супрацьпаставіла сябе аб’ектывізму. У гнасеалагічныя аспекце «аб’ектыўнасць», пазначае магчымасць пазнання аб’ектыўнай ісціны, характарызуе змест ведаў, як такіх што адказваюць іх сапраўднай прыродзе. У лагічным аспекце, прадугледжвае наяўнасць лагічных спосабаў для аб’ектыўнага разгляду пазнавальнага прадмета.

Медыярэальнасць

Рэальнасць, якую вырабляюць, уяўляюць і адасабляюцца медыя. Даследуецца медыяфіласофіяй. Структура медыярэальнасці:

Візуальны вобраз — імідж, мем, медыявірус.
Медыясуб’ект — удзельнік медыярэальнасці: медыямагнат, журналіст, мэтавая група.
Мэдыятэхналогіі (логіка медыя) — PR, рэклама, зепінг.

Аб’ектыўная рэальнасць

Існаванне свету незалежна ад свядомасці чалавека (гэта значыць суб’екта). Разуменне свету не з пазіцыі суб’екта, гэта значыць рэальнасці навакольнага свету па-за залежнасці ад уяўленняў чалавека пра яго, а з пазіцыі таго, што ўсе існуе па-за нашай свядомасці і таго, што адлюстроўваецца ім (свядомасцю). «Рух, прастора, час, жыццё і г. д. — Усё гэта ўласцівасці або праявы уласцівасцей і узаемадзеянняў розных па ступені складанасці відаў матэрыі, якія ў сукупнасці і ўтвараюць свет у цэлым або ўсю аб’ектыўную рэальнасць (Быццё)».

Суб’ектыўная рэальнасць

У філасофіі дыялектычнага матэрыялізму: рэальнасць ідэальнага, гэта значыць ўтрымання разумовых працэсаў. Уяўленне аб суб’ектыўнай рэальнасці паўстала на аснове ленінскага вызначэння матэрыі як аб’ектыўнай рэальнасці. Калі ёсць аб’ектыўная рэальнасць, то лагічным ходам стала здагадка існавання суб’ектыўнай рэальнасці. Аднак, у савецкай філасофіі паўстаў шэраг праблем, звязаных з існаваннем суб’ектыўнай рэальнасці. Так, напрыклад, дыскусійным стала пытанне пра існаванне падобнай рэальнасці ў жывёл, усярэдзіне кібернетычных сістэм, а таксама структура суб’ектыўнай рэальнасці.

Рэальнасць як ўспрыманне

У штодзённай гутарковай мове «рэальнасць» можа азначаць «ўспрыманне, перакананні і стаўленне да рэчаіснасці», як суб’ектыўны погляд асобы на навакольны свет, па прынцыпе: «мая рэальнасць не з’яўляецца вашай рэальнасцю». Гэты выраз часам выкарыстоўваецца як гутарковай ў абмеркаваннях спрэчных пытанняў, што рэальна, а што не, калі дыскутуючыя бакі не могуць дасягнуць згоды. Напрыклад, у рэлігійным дыспуце паміж сябрамі, могуць у жарт сказаць: «Вы можаце не пагаджацца, але ў маёй рэальнасці, усе ідуць у рай».

Такім чынам, рэальнасць можа быць вызначана, як погляды, звязаныя з светапоглядам або яго часткай (канцэптуальнымі асновамі), адсюль: рэальнасць — ёсць сукупнасць усіх рэчаў, структур (фактычных і канцэптуальных), падзей (у мінулым і сучаснасці) і з’яў, якія назіраюцца і не назіраюцца. Гэта тое, што светапогляд (няхай гэта будзе на аснове індывідуальнага або агульнага чалавечага вопыту) у канчатковым рахунку, спрабуе апісаць або акрэсліць.

Некаторыя ідэі з фізікі, філасофіі, сацыялогіі, літаратуразнаўства, і іншых абласцей фарміруюць розныя тэорыі рэальнасці. Адным з такіх перакананняў з’яўляецца ўяўленне, што не існуе іншай рэальнасці за межамі ўспрымання і перакананні кожнага з нас пра рэальнасць. Такое стаўленне да рэальнасці прадстаўлена ў папулярным на Захадзе заяве, «Рэальнасць — ёсць ўспрыманне» або «Жыццё — гэта тое, як вы ўспрымаеце рэальнасць». У гэтыя фразах паказваецца на антырэалізм — гэта значыць, лічыцца, што няма ніякай аб’ектыўнай рэальнасці, прызнаная яна відавочна ці не.

Многія з канцэпцый навукі і філасофіі часта вызначаюцца ў культурным і сацыяльным аспектах. Гэтая ідэя была распрацавана Томасам Кунам ў яго кнізе «Структура навуковых рэвалюцый» (1962), а ў 1966 годзе выйшла кніга пра сацыялогіі ведаў — «Сацыяльнае канструяванне рэальнасці» («The Social Construction of Reality») за аўтарствам Пітэра Бергера і Томаса Лукмана.

Трактоўкі рэальнасці

Існуе дзве асноўныя трактоўкі рэальнасці: рэалізм, які сцвярджае аб’ектыўнае існаванне рэальнасці, якая толькі адкрываецца чалавекам у працэсе пазнання, і фенаменалізм, які сцвярджае, што рэальнасць залежыць ад пазнавальнай актыўнасці чалавека і канструюецца ў апошняй. Напрыклад, з пункту гледжання антырэалізму алімпійскія багі для старажытнага грэка былі такой жа рэальнасцю, як і электрон для сучаснага вучонага.

Рэалізм

Філасофскі тэрмін, які ўжываецца для абазначэння напрамку, пастулюе існаванне рэальнасці, незалежнай ад таго, хто пазнае суб’екта. У філасофскім значэнні тэрмін рэалізм ўжываецца ў трох сэнсах:

рэалізм як кірунак супрацьлеглы наміналізму і канцэптуалізму (умеранаму рэалізму) у сярэднявечнай філасофіі (праблема універсалій);
рэалізм служыць для абазначэння філасофскага напрамку новага часу, якое супрацьстаіць ідэалізму. Выразнікам гэтага віду рэалізму быў Гербарт са сваімі паслядоўнікамі; Эпістэмалагічны рэалізм або аб’ектывізм разглядае сапраўднае веданне незалежным ад ведаў, уяўленняў і вераванняў асобнага суб’екта пазнання. Эпістэмалагічны рэалізм настойвае на ідэі, што наш пачуццёвы вопыт забяспечвае прамы, непасрэдны доступ да аб’ектаў навакольнага свету.
рэалізм як кірунак супрацьлеглы антырэалізму ў сучаснай філасофіі навукі другой паловы XX стагоддзя.

Фенаменалізм

Філасофскае вучэнне пра тое, што мы спазнаем не сутнасць рэчаў, «рэчы ў сабе», а толькі з’явы. У аснове фенаменалізму ляжыць даследаванне аб’ектаў пазнання з анталагічнага і гнасеалагічнага пунктаў гледжання. У першым выпадку аб’екты разглядаюцца незалежна ад пытання аб іх узнаўляльнасці ў спазнанні, выключна з пункту гледжання ўзаемазалежнасці і адноснага значэння іх уласцівасцяў як вядомых формаў і праяваў быцця. Пры гэтым аказваецца, што адны ўласцівасці могуць быць прызнаныя сталымі і першапачатковымі, іншыя — змяняюць і вытворнымі. Так, напрыклад, шчыльнасць або маса ўяўляе пастаяннае ўласцівасць ўсіх матэрыяльных аб’ектаў параўнальна з іх колерам, формай і іншымі пачуццёва ўспрыманымі ўласцівасцямі. Гэтыя апошнія пры вядомай пункце гледжання могуць быць прызнаныя толькі рознымі праявамі масы.

Погляды на рэальнасць у гісторыі філасофіі

Вызначэнне рэальнасці гуляла важную ролю ўжо ў антычнай філасофіі. Паводле вучэння Дэмакрыта, толькі ў агульным меркаванні існуе колер, у думцы — салодкае, у думцы — горкае, у рэчаіснасці ж існуюць толькі — атамы і пустэча. «У агульным меркаванні» у яго азначае тое ж, што «паводле з агульнапрынятым меркаваннем» і «для нас», не па прыродзе саміх рэчаў; прыроду жа саміх рэчаў ён, у сваю чаргу, пазначае выразам «рэчаіснасць». Гэтае распазнаванне супадае, такім чынам, у Дэмакрыта з адрозненнем паміж «прыродай рэчаў», якая існуе аб’ектыўна, і формамі яе пачуццёвага ўспрымання суб’ектам.

Для Платона сапраўды рэальнымі былі толькі ідэі (эйдас). Усё, што знаходзіцца па-за свету ідэй (Гіперураніі), Платонам абвяшчалася толькі ценем, ілюзіяй. Арыстоцель таксама прызнаваў рэальнасць ідэй, але толькі ў рэчах. Падобныя думкі характэрныя таксама для многіх школ класічнай індыйскай філасофіі, у якіх сцвярджалася, сапраўдную рэальнасць мае толькі Брахман, тады як вядомы людзям свет, і нават багі — ілюзія, мая.

Сярод важных пытанняў сярэднявечнай філасофіі вылучаецца спрэчка аб рэальнасці універсалы паміж рэалістамі і наміналістамі. Рэалісты адстойвалі той погляд, што агульныя паняцці існуюць у рэчаіснасці, гэта значыць з’яўляюцца рэальнымі. Наміналисты лічылі, што агульныя паняцці існуюць толькі як назвы, імёны.

Рэнэ Дэкарт, абвяшчаючы прынцыпы універсальнага сумневу, прыйшоў да высновы, што адзінае, у чым нельга сумнявацца — гэта ў існаванні, рэальнасці самога даследчыка — cogito ergo sum (думаю, такім чынам, існую). Шматлікія філосафы і філасофскія школы пасля Дэкарта сталі разглядаць пытанне аб рэальнасці свету па-за адчування, пераносячы асноўны акцэнт у вобласць гнасеалогіі (эпістэмалогіі), галіны філасофіі, які вывучае праблемы пазнання. Марксісцка-ленінская філасофія адносіць такіх філосафаў і такія школы да суб’ектыўных ідэалістаў, хоць яны самі сябе так не называюць. У прыватнасці, да іх адносіліся Джордж Берклі і Дэвід Юм. Суб’ектыўныя ідэалісты не абавязкова адмаўляюць рэальнасць свету па-за адчуванняў, яны альбо абвяшчаюць гэтае пытанне метафізічным, або, як Імануіл Кант, лічаць, што адказ на гэтае пытанне патрабуе трансцензуса — выхаду за межы эмпірычнага вопыту.

Гегель, развіваючы свае погляды ў духу Платона і сярэднявечнага рэалізму, абвясціў, што першасную рэальнасць мае абсалютная ідэя, якая спараджае эмпірычную пачуццёвую рэальнасць. Марксісцка-ленінская філасофія класіфікуе падобныя погляды як аб’ектыўна-ідэалістычныя.

Прыхільнікі матэрыялізму сцвярджаюць не толькі рэальнасць, але і першаснасць вонкавага матэрыяльнага свету, таму для іх па пытанні аб рэальнасці акцэнт ссоўваецца да пытання аб рэальнасці ідэальнага, свядомасці. Вульгарны матэрыялізм вырашаў гэтае пытанне кардынальна, сцвярджаючы, што свядомасць не толькі існуе, але мае матэрыяльную прыроду.

Гл. таксама

Ілюзія

Крыніцы

Реальность // Словарь иностранных слов русского языка
Реальность Архівавана 12 мая 2012. // Современный толковый словарь
Реальность // Философия: Энциклопедический словарь / Под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-8297-0050-6.
Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2016. Праверана 22 лютага 2015.
Философский словарь. — СПб. 1911. — С. 258
Введение. «Что такое философия» Архівавана 17 сакавіка 2013. // Фролов И. Т. «Введение в философию» Учеб. пособие для вузов / Авт. колл.: Фролов И. Т. и др. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Республика, 2003.
Ці аб’ектыўная фізічная рэальнасць?
- Виртуальная реальность. Философские и психологические проблемы. — М., 1997.
- Виртуальная реальность как феномен науки, техники и культуры. — СПб., 1996.
- Лефевр В. А. Космический субъект. — М.: Ин-кварто, 1996.
- Лосев А. Ф. Эллинистически-римская эстетика I—II вв. н. э. — М.: Изд-во МГУ, 1979.
- Носов Н. А. Виртуальная философия // Философский век. Вып.7. Между физикой и метафизикой: наука и философия. СПб, 1998.
- Опенков М. Ю. Виртуальная реальность диалога / Л. А. Микешина, М. Ю. Опенков. Новые образы познания и реальности.- М., 1997. * Хоружий С. С. Род или недород? Заметки к онтологии виртуальности // Вопросы философии. — 1997. — № 6.
Definition of Life (нявызн.)(недаступная спасылка). California Academy of Sciences (2006). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2007. Праверана 7 студзеня 2007.
«Виртуальная реальность»(недаступная спасылка) // Словарь по естественным наукам
Brian X. Chen. If You’re Not Seeing Data, You’re Not Seeing (англ.). (25 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2011. Праверана 10 снежня 2010.
R. Azuma, A Survey of Augmented Reality Presence: Teleoperators and Virtual Environments, pp. 355—385, August 1997.
P. Milgram and A. F. Kishino, Taxonomy of Mixed Reality Visual Displays Архівавана 3 лістапада 2009. IEICE Transactions on Information and Systems, E77-D(12), pp. 1321—1329, 1994.
Киселёв А. Своеобразие языка Арнольда Минделла. Предисловие переводчика. // Минделл А. Сила безмолвия: Как симптомы обогащают жизнь. — М.: АСТ, 2004. — ISBN 5-17-021066-3.
Медиареальность. Медиасубъект. Медиафилософия
Объективная реальность // Философский словарь / Под ред. И. Т. Фролова. / 4-е изд. — М.: Политиздат, 1981. —445 с.
Realism // Encyclopædia Britannica. .
Realism // Interdisciplinary Encyclopedia of Religion and Science ISSN: 2037—2329

[1] Реальность // Словарь иностранных слов русского языка

[2] Реальность Архівавана 12 мая 2012. // Современный толковый словарь

[3] Реальность // Философия: Энциклопедический словарь / Под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-8297-0050-6.

[nfe-fact-4] Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2016. Праверана 22 лютага 2015.

[5] Философский словарь. — СПб. 1911. — С. 258

[6] Введение. «Что такое философия» Архівавана 17 сакавіка 2013. // Фролов И. Т. «Введение в философию» Учеб. пособие для вузов / Авт. колл.: Фролов И. Т. и др. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Республика, 2003.

[7] Ці аб’ектыўная фізічная рэальнасць?

[8] Виртуальная реальность. Философские и психологические проблемы. — М., 1997.

Виртуальная реальность как феномен науки, техники и культуры. — СПб., 1996.

Лефевр В. А. Космический субъект. — М.: Ин-кварто, 1996.

Лосев А. Ф. Эллинистически-римская эстетика I—II вв. н. э. — М.: Изд-во МГУ, 1979.

Носов Н. А. Виртуальная философия // Философский век. Вып.7. Между физикой и метафизикой: наука и философия. СПб, 1998.

Опенков М. Ю. Виртуальная реальность диалога / Л. А. Микешина, М. Ю. Опенков. Новые образы познания и реальности.- М., 1997. * Хоружий С. С. Род или недород? Заметки к онтологии виртуальности // Вопросы философии. — 1997. — № 6.

[9] Виртуальная реальность. Философские и психологические проблемы. — М., 1997.

[10] Виртуальная реальность как феномен науки, техники и культуры. — СПб., 1996.

[11] Лефевр В. А. Космический субъект. — М.: Ин-кварто, 1996.

[12] Лосев А. Ф. Эллинистически-римская эстетика I—II вв. н. э. — М.: Изд-во МГУ, 1979.

[13] Носов Н. А. Виртуальная философия // Философский век. Вып.7. Между физикой и метафизикой: наука и философия. СПб, 1998.

[14] Опенков М. Ю. Виртуальная реальность диалога / Л. А. Микешина, М. Ю. Опенков. Новые образы познания и реальности.- М., 1997. * Хоружий С. С. Род или недород? Заметки к онтологии виртуальности // Вопросы философии. — 1997. — № 6.

[9] Definition of Life (нявызн.)(недаступная спасылка). California Academy of Sciences (2006). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2007. Праверана 7 студзеня 2007.

[10] «Виртуальная реальность»(недаступная спасылка) // Словарь по естественным наукам

[11] Brian X. Chen. If You’re Not Seeing Data, You’re Not Seeing (англ.). (25 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2011. Праверана 10 снежня 2010.

[12] R. Azuma, A Survey of Augmented Reality Presence: Teleoperators and Virtual Environments, pp. 355—385, August 1997.

[13] P. Milgram and A. F. Kishino, Taxonomy of Mixed Reality Visual Displays Архівавана 3 лістапада 2009. IEICE Transactions on Information and Systems, E77-D(12), pp. 1321—1329, 1994.

[Киселёв-14] Киселёв А. Своеобразие языка Арнольда Минделла. Предисловие переводчика. // Минделл А. Сила безмолвия: Как симптомы обогащают жизнь. — М.: АСТ, 2004. — ISBN 5-17-021066-3.

[15] Медиареальность. Медиасубъект. Медиафилософия

[16] Объективная реальность // Философский словарь / Под ред. И. Т. Фролова. / 4-е изд. — М.: Политиздат, 1981. —445 с.

[17] Realism // Encyclopædia Britannica. .

[18] Realism // Interdisciplinary Encyclopedia of Religion and Science ISSN: 2037—2329