Сірыя

Сі́рыя (араб. سُورِيَا‎), афіцыйна Сіры́йская Ара́бская Рэспу́бліка (араб. الجمهورية العربية السورية‎) — краіна на Блізкім Усходзе. Мяжуе з Ліванам і Ізраілем на паўднёвым захадзе, з Іарданіяй на поўдні, з Іракам і Турцыяй на поўначы; мае выхад да Міжземнага мора. Сталіца Сірыі — адзін з самых старажытных гарадоў Усхода — Дамаск.

Сірыя
араб. سُورِيَا‎

Сцяг Сірыі Герб Сірыі
Гімн: «Хумат ад-Дыяры»
Дата незалежнасці	17 красавіка 1946 (ад Францыі)
Афіцыйныя мовы	арабская
Сталіца	Дамаск
Найбуйнейшы горад	Алепа, Дамаск, Хомс
Форма кіравання	Прэзідэнцкая рэспубліка
	Абу Мухамад аль-Галані пасада вакантная пасада вакантная
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	86-я ў свеце 185 180 км² 0,06
Насельніцтва • Ацэнка (2010) • Шчыльнасць	22 838 000 чал. (55-56-я) 103 чал./км²
Этнахаронім	сірыец, сірыйка
Валюта	сірыйскі фунт
Інтэрнэт-дамен	.sy
Код ISO (Alpha-2)	SY
Код ISO (Alpha-3)	SYR
Код МАК	SYR
Тэлефонны код	+963
Часавыя паясы	UTC+03:00 і Asia/Damascus^[d]

Этымалогія

Назва Сірыя паходзіць ад старажытнагрэчаскай назвы калоній Асірыі, утвораных ад семіцкага слова «Сірыён».

Гісторыя

Асноўны артыкул:

Сірыя — асяродак старажытных цывілізацый. «Старажытная Сірыя», т.зв. Вялікая Сірыя, да пачатку XX ст. ўключаліся тэрыторыі сучасных Сірыі, Лівана, Іарданіі і Ізраіля. Такім чынам, гісторыя Сірыі да 1920-х гадоў адносіцца да значна больш шырокай тэрыторыі. Гісторыя сучаснай Сірыі пачынаецца з 1919. Доўгі час Сірыя ўваходзіла ў склад Асманскай імперыі, а пасля І Сусветнай вайны перайшла пад кантроль Францыі.

Старажытная Сірыя. Антычнасць

Асноўны артыкул: Сірыя, рымская правінцыя

У сярэдзіне IV-га тысячагоддзя да н.э. тэрыторыю Сірыі засялялі народы семіцкага паходжання. Яны заснавалі гарады-дзяржавы. Каля 2000 да н.э. ў паўднёва-заходняй часткі Сірыі пасяліліся ханаанеі, на ўзбярэжжы — фінікійцы; каля 1700 да н.э. на тэрыторыі Сірыі з’явіліся амарыты, каля 1500 да н.э. — арамеі, у XII ст. да н.э. — яўрэі.

Арабская Сірыя

Іслам замацаваўся ў Сірыі ў 661 годзе, калі Дамаск стаў сталіцай Халіфата. У гэты час Халіфат ўжо быў магутнай дзяржавай, якая распасціралась ад Пірэнэйскага паўвострава да Цэнтральнай Азіі. Дамаск стаў культурным і эканамічным цэнтрам усяго арабскага свету, а ўжо ў VIII стагоддзі з’яўляўся адным з найбуйнейшых гарадоў ва ўсім свеце.

У XII стагоддзі на тэрыторыі Сірыі былі ўтвораны дзяржавы крыжакоў, якія праіснавалі менш за сотню гадоў. З XIII стагоддзя Дамаск стаў правінцыйным цэнтрам Імперыі мамлюкаў. У 1400 годзе Сірыя падвергнулася нападу з боку Тамерлана, які разграміў атрады мамлюкаў, разбурыў Дамаск і вывез ўсе яго багацця ў Самарканд.

Сірыя ў складзе Асманскай імперыі

З 1517 года Сірыя на 4 стагоддзя ўвайшла ў склад Асманскай імперыі.

Сірыя ў гады Першай сусветнай вайны

Французскі мандат

Хаця ў 1918 годзе прадстаўнікі нацыянальнага руху Сірыі абвясцілі аб незалежнасці краіны, Ліга Нацый у 1920 годзе перадала Францыі палітычны кантроль (мандат) над Сірыяй. Французскія войскі бязлітасна задушылі нацыянальныя выступленні сірыйцаў. У 1925 годзе падчас паўстання ў Дамаску загінула каля 5 тысяч чалавек.

Сірыя ў гады Другой сусветнай вайны. Абвяшчэнне незалежнасці

Ва ўмовах Другой сусветнай вайны (у чэрвені 1941 брытанскія войскі і часткі «Свабоднай Францыі» генерала Ш. дэ Голя выбілі з тэрыторыі Сірыі армію рэжыму «Вішы»), французская адміністрацыя 27 верасня 1941 заявіла аб прызнанні незалежнасці Сірыі, 23 снежня 1943 падпісана адпаведнае франка-сірыйскае пагадненне. У жніўні 1943 выбраны першы прэзідэнт незалежнай Сірыі — Ш. Куатлі. Пасля доўгага палітычнага змагання Сірыя атрымала дзяржаўную незалежнасць, афіцыйна абвешчаную 17 красавіка 1946 пасля канчатковага вываду з краіны французскіх і англійскіх войск. Гэтая дата стала нацыянальным святам — Днём эвакуацыі.

Найноўшая гісторыя Сірыі

Гл. таксама: Баасісцкая Сірыя

Слабасць палітычных традыцый і глыбокія сацыяльныя падзелы спрыялі таму, што палітычная сістэма Сірыі ад самага пачатку існавання незалежнай дзяржавы была кволай. Важную ролю ў палітыцы мела войска, а адной з формаў палітычнай барацьбы сталі ваенныя перавароты, першы з якіх адбыўся ўзімку 1948—1949 гадоў. У 1949 годзе мелі месца яшчэ два ваенныя перавароты, была скасавана канстытуцыя, распушчаны парламент, забароненыя дзейнасць партый і прафсаюзаў.

Падчас «халоднай вайны» Сірыя стала саюзнікам СССР, які доўга пастаўляў ёй зброю, і зацята супраціўлялася спробам ЗША кантраляваць Блізкі Усход.

У 1958 годзе Сірыя і Егіпет падпісалі дамоўленасць аб стварэнні Аб’яднанай Арабскай Рэспублікі (ААР), але яна праіснавала толькі тры гады. Намаганне егіпцян кіраваць усімі палітычнымі і грамадскімі працэсамі (напрыклад, егіпецкія спецслужбы фактычна знішчылі ўсе нацыянальныя палітычныя партыі Сірыі) сталі прычынай ваеннага перавароту ў Сірыі і яе выхаду з ААР.

Доўгі час Сірыя была ваеннай базай палестынскіх партызанаў і падтрымлівала іх змаганне, што што стала прычынай Шасцідзённай вайны з Ізраілем у 1967 годзе і акупацыі апошнім т. зв. Галанскіх вышыняў.

Новы ваенны пераварот 1963 года быў абвешчаны «рэвалюцыяй 8 сакавіка». Да ўлады ў краіне прыйшла партыя БААС (Партыя арабскага сацыялістычнага адраджэння). Новым была праведзена нацыяналізацыя банкаў, прадпрыемстваў і буйных землеўладанняў.

У 1970 годзе адбыўся чарговы ваенны пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшло ваеннае крыло партыі БААС на чале з генералам Хафезам Асадам. Асад займаў пасаду прэзідэнта да сваёй смерці ў 2000 годзе. Афіцыйна кандыдатуру прэзідэнта прапануе Народная рада (заканадаўчы орган), а пасля яго абіраюць на ўсеагульным рэферэндуме тэрмінам на 7 гадоў. Пасля смерці Хафеза Асада прэзідэнтам краіны стаў яго сын Башар Асад, які атрымаў на рэферэндуме 97,3 % галасоў.

Грамадзянская вайна

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна ў Сірыі

У ходзе т.зв. «Арабскай вясны» па ўсім Бліжнім Усходзе пракацілася хваля паўстанняў і рэвалюцый, якія перакінуліся і на Сірыю.

Супрацьстаянне паміж прыхільнікамі і праціўнікамі прэзідэнта Башара Асада ў Сірыі працягваецца з сярэдзіны сакавіка 2011 года. Яно пачалося з масавых выступаў з патрабаваннямі палітычных свабод, якія першапачаткова, па большай частцы, былі мірнымі, аднак жорстка падаўляліся ўладамі. Праз некалькі месяцаў апазіцыянеры перайшлі да адкрытай узброенай барацьбы супраць урада і паставілі сваёй мэтай звяржэнне рэжыму. ААН афіцыйна прызнала тое, што адбываецца ў краіне грамадзянскай вайной летам 2012 года.

Да ліпеня 2013 года сірыйскі ўрад кантраляваў прыблізна 30-40 % тэрыторыі краіны і 60 % насельніцтва Сірыі. У канцы 2012 года Арганізацыя Аб’яднаных Нацый апублікавала даклад, у якім апісала канфлікт як «адкрыта сяктанцкі» паміж алавіцкімі ўрадавымі войскамі, міліцыянтамі і іншымі шыітскімі групамі з аднаго боку і суніцкімі паўстанцкімі групамі з другога, але і сірыйскі ўрад і сірыйская апазіцыя абверглі гэтае сцвярджэнне.

8 снежня 2024 года сірыйская апазіцыя заняла сталіцу, рэжым Башара Асада быў зрынуты.

Дзяржаўны лад і палітыка

Асноўны артыкул:

Знешняя палітыка

Дачыненні з Беларуссю

Дыпламатычныя адносіны ўрады ўстанавілі 26 жніўня 1993 года.

Адміністрацыйны падзел

Краіна дзеліцца на 14 правінцый (мухафазатаў), кіраўнікі якіх прызначаюцца міністрам унутраных спраў, пасля зацвярджэння кабінетам міністраў. У кожнай правінцыі ёсць парламент.

Спіс сірыйскіх правінцый:

Правінцыі Сірыі

1. (насельніцтва 4 500 000, сталіца Дамаск)
2. (насельніцтва 2 235 000, сталіца Дамаск)
3. (насельніцтва 69 000, сталіца Эль-Кунейтра)
4. (насельніцтва 858 000, сталіца )
5. (насельніцтва 304 000, сталіца )
6. (насельніцтва 1 561 000, сталіца Хомс) (у тым ліку — Пальміра)
7. (насельніцтва 720 000, сталіца Тартус)
8. (насельніцтва 891 000, сталіца Латакія)
9. (насельніцтва 1 416 000, сталіца Хама)
10. (насельніцтва 1 288 000, сталіца Ідліб)
11. (насельніцтва 4 120 000 сталіца Алепа)
12. (насельніцтва 811 000, сталіца )
13. (насельніцтва 1 040 000, сталіца Дэйр-эз-Зор)
14. (насельніцтва 1 256 000, сталіца Хасеке).

Эканоміка

Асноўны артыкул:

Насельніцтва

Асноўны артыкул:

Культура

Будучы адной з самых старажытных дзяржаў свету, Сірыя стала калыскай многіх цывілізацый і культур. У Сірыі зарадзілася угарыцкая клінапіс і адна з першых формаў пісьменства — фінікійская (XIV стагоддзе да н. э.). Сірыйскія дзеячы навукі і мастацтва ўнеслі вялікі ўклад у развіццё сусветнай культуры ў межах эліністычнай, рымскай, візантыйскай і арабскай культур. Дамаск — сталіца Сірыі і адзін з найстарэйшых гарадоў свету; першыя згадкі пра яго ставяцца да 2500 году да нашай эры.

Гл. таксама

• Фейсал I
• Горад Босра

Зноскі

1. Абвешчана ўпершыню ў верасні 1936, потым - 1 студзеня 1944; прызнана 17 красавіка 1946.
2. з іх 11703 км² акупаваныя Ізраілем і анексаваныя ў 1980 г.
3. З іх каля 40 тыс. пражываюць на акупаваных тэрыторыях у Галанскіх вышынях і ў гарах Хермон.
4. Zakrt A. History of the Syrian Pound - Wanabqa — 2022. Праверана 28 сакавіка 2025.
5. سوريا.. اعتماد التوقيت الصيفي على مدار السنة — Enab Baladi, 2022.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q22080795"></a>
6. Permanent daylight saving time in Syria — Time.is, 2022.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107386567"></a>
7. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
8. السورية, رئاسة مجلس الوزراء في الجمهورية العربية. Your Website Title (нявызн.)(недаступная спасылка). pministry.gov.sy. Архівавана з першакрыніцы 16 снежня 2024. Праверана 11 снежня 2024.
9. Informe de la comisión encomendada por el consejo para el estudio de la frontera entre Siria e Irak (нявызн.). (18 мая 1932). Праверана 8 ліпеня 2013.
10. http://nashaniva.by/?c=ar&i=104855
11. Аляксандр Лукашэнка павіншаваў Прэзідэнта Сірыі Башара Асада з нагоды 15-й гадавіны ўстанаўлення дыпламатычных адносін паміж дзвюма краінамі// Афіцыйны інтэрнэт-партал Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 26 жніўня 2008

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сірыя