Azərbaycanca
Türkçe
Удэге́йцы (саманазвы удээ, удихэ) — карэнныя насельнікі Далёкага Усходу Расіі, жывуць пераважна ў Хабараўскім і Прыморскім краях. Агульная колькасць — 1496 чал. (2010 г.).
| Удэгейцы (удээ, удихэ) | |
 | |
| Агульная колькасць | 1496 |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Расія |
| Мова | удэгейская |
| Рэлігія | анімізм, шаманізм |
| Блізкія этнічныя групы | ульчы, нанайцы, орачы, эвенкі |
Паходжанне і гісторыя
Мяркуецца, што удэгейцы — нашчадкі старажытнага палеазіяцкага насельніцтва, блізкага да ніўхаў і айнаў, пазней асіміляванага тунгуса-маньчжурскімі прышэльцамі з захаду і поўначы. У паўднёвай групы удэгейцаў ясна прасочваецца ўплыў выхадцаў са старажытнага Бахая, кітайцаў і карэйцаў.
У кітайскіх пісьмовых крыніцах народ удэгей упершыню ўзгадваецца ў XIV ст. Да XX ст. ён насяляў ўзгор’і Сіхатэ-Алінь ад ракі Усуры на поўначы да Японскага мора на поўдні. Гэтая тэрыторыя фармальна залежала ад Кітая, але ў рэчаіснасці кантакты кітайцаў і удэгейцаў абмяжоўваліся гандлёвымі зносінамі. Кітайскія гандляры часам сяліліся сярод удэгейцаў. Сюды таксама прыходзілі кітайскія паляўнічыя і проста беглякі. Вынікам гэтых кантактаў стала з’яўленне кітайска-удэгейскіх крэолаў тазаў.
У 1850 г. тэрыторыі ўдэгейцаў былі анексаваны Расійскай імперыяй. Расійскія даследчыкі да канца XIX ст. не вылучалі удэгейцаў як самастойны этнас, лічылі іх адным народам з орачамі. Канчатковае прызнанне яны атрымалі толькі пасля ўсталявання савецкай улады. Калектывізацыя 1930-ых гг. прывяла да заканчэння традыцыйнага ладу жыцця, у якім значнае месца адводзілася паляванню. Удэгейцы былі вымушаны кампактна сяліцца ў вёсках і буйных населеных пунктах разам з рускімі. У выніку суцэльны арэал жыццядзейнасці знік. Адзіны народ быў раз’яднаны на анюйскую, хорскую, бікінскую, цернейскую і іншыя групы.
Колькасць удэгейцаў у Расіі:
Традыцыйная культура
Галоўным заняткам удэгейцаў здаўна было паляванне. Яно давала не толькі мяса для ежы і скуры для вопраткі, але таксама рогі, футра, жоўць і іншыя прадукты, якія абменьвалі ў кітайскіх, а пазней і ў рускіх гандляроў на тканіны, тытунь, муку і г. д. Асноўныя прылады для палявання — драўляныя лукі бэі, самастрэлы, капканы, сеткі. Рыбалоўства і збіральніцтва адыгрывалі меней значную ролю. З дапамогай лукаў і астрог здабывалі ласосяў і карпавых. Рыбу сушылі, елі сырой або марожанай. На марскім ўзбярэжжы ўдэгейцы і тазы збіралі водарасці і малюскаў, у лесе — жэньшэнь, якія куплялі кітайскія гандляры. Земляробства з’явілася толькі ў XIX ст. пад уплывам кітайцаў і рускіх. У агародах вырошчвалі кукурузу, цыбулю, гарбузы, кавуны, бульбу і г. д. Распаўсюджаныя рамёствы — кавальская справа, вытворчасць з дрэва прыладаў працы, лодак з кары бярозы (ветразяў не ведалі), вопраткі (лічылася жаночым заняткам) і г. д.
Удэгейцы жылі асобнымі сем’ямі і часцяком мянялі месца жыхарства ў пошуках лепшых месц для палявання. Летнім жытлом звычайна быў будан джугды, які ладзіўся ў форме каркаса, крытага доўгімі палоскамі бяросты. Зімовы будан туа джо рабілі з тоўстых жэрдак, паверх бяросты клалі хваёвую кару. Пры змене месца жыхарства таксама карысталіся мабільнымі чумамі чало. Вопратку шылі з скуры звяроў і рыбы. Насілі халаты з запахам на правы бок, футравыя курткі, берасцяныя капялюшы і г. д. Жанчыны ўпрыгожваліся нагруднікамі лэлі.
Сем’і аб’ядноўваліся ў экзагамныя роды, якія валодалі пэўнымі тэрыторыямі для палявання і збіральніцтва. На родзічаў распаўсюджваўся звычай кроўнай помсты за сваіх сваякоў. Міжродавыя адносіны вырашаліся шляхам супольных судоў або праз войны. Ваенныя дзеянні вяліся па пэўных правілах. Жанчын і дзяцей воіны не чапалі, змагаліся толькі халоднай зброяй, на землях ворага забаранялася паляваць, піць ваду, лавіць рыбу. У некаторых родаў меліся асобыя воіны-абаронцы. Ваенная справа была іх галоўным заняткам, але яны маглі выступаць і ў якасці пасрэднікаў.
Жонак шукалі паза межамі свайго роду. Жаніх павінен быў выплаціць сям’і нявесты даволі значную суму грошай (у канцы XIX ст. — да 400 срэбраных рублёў). Часцей удэгеек куплялі кітайцы, а сярод саміх удэгейцаў множылася колькасць халасцякоў. Практыкаваўся абмен нявестамі паміж родамі.
Фальклор багаты чарадзейнымі казкамі, міфамі, напевамі з простымі мелодыямі і паўтаранымі словамі, гарлавымі гукамі і языкавым пстрыканнем. Удэгейцы добра вядомы драўлянай скульптурай, якая ў мінулым мела рытуальнае значэнне.
Рэлігія
Традыцыйныя вераванні былі анімістычнымі. Удэгейцы верылі ў шматлікіх духаў гаспадароў прыроды, якім прыносілі ахвяры. Асобнае месца займаў культ тыгра куты мафа. Таксама праводзіліся святы мядзведзя, якія скончваліся рытуальным паяданнем галавы звера. Значную ролю ў грамадстве адыгрывалі шаманы. Памерлых пакідалі ў лесе або хавалі на дрэвах.
З сярэдзіны XIX ст. расійскія ўлады імкнуліся распаўсюдзіць праваслаўе, але яно не асабліва паўплывала на ўдэгейцаў. У наш час удэгейцы амаль не наведваюць царкву.
Вядомыя ўдэгейцы
- Павел Васілевіч Суляндзіга
Літаратура
- Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков, Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский и др. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. - 928 с.: ил. ISBN 5-85270-155-6
Спасылкі
- Ассоциация коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации Архівавана 7 сакавіка 2013.
- О. О. Звиденная, Н. И. Новикова, Удэгейцы: охотники и собиратели реки Бикин (Этнологическая экспертиза 2010 года)
- Удэгейцы на etnic.ru Архівавана 26 кастрычніка 2012.
- Удэгейцы — Россия, Russia
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
U getaj staronki nyama praveranyh versij hutchej za ysyo yae yakasc ne acenvalasya na adpavednasc standartam Udege jcy samanazvy udee udihe karennyya naselniki Dalyokaga Ushodu Rasii zhyvuc peravazhna y Habarayskim i Prymorskim krayah Agulnaya kolkasc 1496 chal 2010 g Udegejcy udee udihe Agulnaya kolkasc 1496Regiyony prazhyvannya RasiyaMova udegejskayaReligiya animizm shamanizmBlizkiya etnichnyya grupy ulchy nanajcy orachy evenkiPahodzhanne i gistoryyaMyarkuecca shto udegejcy nashchadki starazhytnaga paleaziyackaga naselnictva blizkaga da niyhay i ajnay paznej asimilyavanaga tungusa manchzhurskimi pryshelcami z zahadu i poynachy U paydnyovaj grupy udegejcay yasna prasochvaecca yplyy vyhadcay sa starazhytnaga Bahaya kitajcay i karejcay U kitajskih pismovyh krynicah narod udegej upershynyu yzgadvaecca y XIV st Da XX st yon nasyalyay yzgor i Sihate Alin ad raki Usury na poynachy da Yaponskaga mora na poydni Getaya terytoryya farmalna zalezhala ad Kitaya ale y rechaisnasci kantakty kitajcay i udegejcay abmyazhoyvalisya gandlyovymi znosinami Kitajskiya gandlyary chasam syalilisya syarod udegejcay Syudy taksama pryhodzili kitajskiya palyaynichyya i prosta beglyaki Vynikam getyh kantaktay stala z yaylenne kitajska udegejskih kreolay tazay U 1850 g terytoryi ydegejcay byli aneksavany Rasijskaj imperyyaj Rasijskiya dasledchyki da kanca XIX st ne vyluchali udegejcay yak samastojny etnas lichyli ih adnym narodam z orachami Kanchatkovae pryznanne yany atrymali tolki paslya ystalyavannya saveckaj ulady Kalektyvizacyya 1930 yh gg pryvyala da zakanchennya tradycyjnaga ladu zhyccya u yakim znachnae mesca advodzilasya palyavannyu Udegejcy byli vymushany kampaktna syalicca y vyoskah i bujnyh naselenyh punktah razam z ruskimi U vyniku sucelny areal zhyccyadzejnasci znik Adziny narod byy raz yadnany na anyujskuyu horskuyu bikinskuyu cernejskuyu i inshyya grupy Kolkasc udegejcay u Rasii Tradycyjnaya kulturaGaloynym zanyatkam udegejcay zdayna bylo palyavanne Yano davala ne tolki myasa dlya ezhy i skury dlya vopratki ale taksama rogi futra zhoyc i inshyya pradukty yakiya abmenvali y kitajskih a paznej i y ruskih gandlyaroy na tkaniny tytun muku i g d Asnoynyya prylady dlya palyavannya draylyanyya luki bei samastrely kapkany setki Rybaloystva i zbiralnictva adygryvali menej znachnuyu rolyu Z dapamogaj lukay i astrog zdabyvali lasosyay i karpavyh Rybu sushyli eli syroj abo marozhanaj Na marskim yzbyarezhzhy ydegejcy i tazy zbirali vodarasci i malyuskay u lese zhenshen yakiya kuplyali kitajskiya gandlyary Zemlyarobstva z yavilasya tolki y XIX st pad uplyvam kitajcay i ruskih U agarodah vyroshchvali kukuruzu cybulyu garbuzy kavuny bulbu i g d Raspaysyudzhanyya ramyostvy kavalskaya sprava vytvorchasc z dreva pryladay pracy lodak z kary byarozy vetrazyay ne vedali vopratki lichylasya zhanochym zanyatkam i g d Udegejcy zhyli asobnymi sem yami i chascyakom myanyali mesca zhyharstva y poshukah lepshyh mesc dlya palyavannya Letnim zhytlom zvychajna byy budan dzhugdy yaki ladziysya y forme karkasa krytaga doygimi paloskami byarosty Zimovy budan tua dzho rabili z toystyh zherdak paverh byarosty klali hvayovuyu karu Pry zmene mesca zhyharstva taksama karystalisya mabilnymi chumami chalo Vopratku shyli z skury zvyaroy i ryby Nasili halaty z zapaham na pravy bok futravyya kurtki berascyanyya kapyalyushy i g d Zhanchyny yprygozhvalisya nagrudnikami leli Sem i ab yadnoyvalisya y ekzagamnyya rody yakiya valodali peynymi terytoryyami dlya palyavannya i zbiralnictva Na rodzichay raspaysyudzhvaysya zvychaj kroynaj pomsty za svaih svayakoy Mizhrodavyya adnosiny vyrashalisya shlyaham supolnyh sudoy abo praz vojny Vaennyya dzeyanni vyalisya pa peynyh pravilah Zhanchyn i dzyacej voiny ne chapali zmagalisya tolki halodnaj zbroyaj na zemlyah voraga zabaranyalasya palyavac pic vadu lavic rybu U nekatoryh roday melisya asobyya voiny abaroncy Vaennaya sprava byla ih galoynym zanyatkam ale yany magli vystupac i y yakasci pasrednikay Zhonak shukali paza mezhami svajgo rodu Zhanih pavinen byy vyplacic syam i nyavesty davoli znachnuyu sumu groshaj u kancy XIX st da 400 srebranyh rublyoy Chascej udegeek kuplyali kitajcy a syarod samih udegejcay mnozhylasya kolkasc halascyakoy Praktykavaysya abmen nyavestami pamizh rodami Falklor bagaty charadzejnymi kazkami mifami napevami z prostymi melodyyami i paytaranymi slovami garlavymi gukami i yazykavym pstrykannem Udegejcy dobra vyadomy draylyanaj skulpturaj yakaya y minulym mela rytualnae znachenne ReligiyaTradycyjnyya veravanni byli animistychnymi Udegejcy veryli y shmatlikih duhay gaspadaroy pryrody yakim prynosili ahvyary Asobnae mesca zajmay kult tygra kuty mafa Taksama pravodzilisya svyaty myadzvedzya yakiya skonchvalisya rytualnym payadannem galavy zvera Znachnuyu rolyu y gramadstve adygryvali shamany Pamerlyh pakidali y lese abo havali na drevah Z syaredziny XIX st rasijskiya ylady imknulisya raspaysyudzic pravaslaye ale yano ne asabliva payplyvala na ydegejcay U nash chas udegejcy amal ne navedvayuc carkvu Vyadomyya ydegejcyPavel Vasilevich SulyandzigaLitaraturaNarody i religii mira Enciklopediya Gl red V A Tishkov Redkol O Yu Artemova S A Arutyunov A N Kozhanovskij i dr M Bolshaya Rossijskaya enciklopediya 1999 928 s il ISBN 5 85270 155 6SpasylkiAssociaciya korennyh malochislennyh narodov Severa Sibiri i Dalnego Vostoka Rossijskoj Federacii Arhivavana 7 sakavika 2013 O O Zvidennaya N I Novikova Udegejcy ohotniki i sobirateli reki Bikin Etnologicheskaya ekspertiza 2010 goda Udegejcy na etnic ru Arhivavana 26 kastrychnika 2012 Udegejcy Rossiya Russia