Узбекістан

}} Узбекіста́н (узб.: Oʻzbekiston) — дзяржава ў цэнтральнай частцы Сярэдняй Азіі. Мяжуе на ўсходзе — з Кыргызстанам; на паўночным усходзе, поўначы і паўночным захадзе — з Казахстанам; на паўднёвым захадзе і поўдні — з Туркменістанам; на поўдні — з Афганістанам і на паўднёвым усходзе — з Таджыкістанам.

Рэспубліка Узбекістан
O'zbekiston Respublikasi

Сцяг Узбекістана Герб Узбекістана
Дэвіз: «Gulla, yashna mustaqil O'zbekiston!»
Гімн: «Serquyosh hur o'lkam (Мой сонечны, свабодны край)»
Дата незалежнасці	1 верасня 1991
Афіцыйная мова	Узбекская, каракалпакская — рэгіянальны статус
Сталіца	Ташкент
Найбуйнейшыя гарады	Ташкент, Самарканд, Бухара, Андыжан, Фергана, Наманган, Каршы, Нукус, Каканд, Маргілан
Форма кіравання	Прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт	Шаўкат Мірзіяеў
Дзярж. рэлігія	Свецкая дзяржава
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	56-я ў свеце 448.978 км² 4,9
Насельніцтва • Ацэнка (2025) • Перапіс (2022) • Шчыльнасць	37 543 167 чал. 37 322 034 чал. 77 чал./км²
ВУП (ППЗ)   • Разам (2024)   • На душу насельніцтва	$▲428,2 млрд  (57-ы) $▲11.578  (122-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2024)   • На душу насельніцтва	$▲112,624 млрд  (67-ы) $▲ 3.050
ІРЧП (2022)	▲0,727 (высокі) (106-ы)
Этнахаронім	узбекі
Валюта	узбекскі сум^[d]
Інтэрнэт-дамен	.uz
Код ISO (Alpha-2)	UZ
Код ISO (Alpha-3)	UZB
Код МАК	UZB
Тэлефонны код	+998
Часавыя паясы	UTC+5, Asia/Samarkand^[d] і Asia/Tashkent^[d]

Дзяржаўны лад

Алій Мажліс

Узбекістан — дэмакратычная дзяржава. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Дзейнічае Канстытуцыя ад 1992 года. Вышэйшым дзяржаўным прадстаўнічым органам з’яўляецца Олій Мажліс Рэспублікі Узбекістан, які ажыццяўляе заканадаўчую ўладу. Олій Мажліс Рэспублікі Узбекістан складаецца з дзвюх палат — заканадаўчай палаты (ніжняя палата) і Сената (верхняя палата). Органам выканаўчай улады Рэспублікі Узбекістан, які забяспечвае кіраўніцтва функцыянавання эканомікі, сацыяльнай і духоўнай сферы, выкананне законаў, іншых рашэнняў Олій Мажліса, Указаў і распараджэнняў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан з’яўляецца Кабінет Міністраў Рэспублікі Узбекістан.

Прырода

Гісторыя

Асноўны артыкул:

Чалавек на тэрыторыі Узбекістана вядомы з эпохі палеаліту (грот Тэшык-Таш з пахаваннем хлопчыка-неандэртальца і інш.). У IV—III-м тыс. да н.э. тут існавала неалітычная кельтэмінарская культура, на позніх этапах якой пачаўся пераход да земляробства і жывёлагадоўлі. У эпоху бронзы ўзнікла штучнае арашэнне. З сярэдзіны I-га тыс. да н.э. тэрыторыя Узбекістана насялялі іранскамоўныя плямёны, якія стварылі шэраг дзяржаўных утварэнняў — Бактрыя, Сагдыяна, Харэзм; у стэпах і пустынях жылі качэўнікі-жывёлаводы сакі. У VI ст. да н.э. тут усталявана ўлада дзяржавы Ахеменідаў. У 329— ў Согдзія і Бактрыю ўварваліся войскі Аляксандра Македонскага і заваявалі іх пасля доўгага змагання з мясцовым насельніцтвам на чале са . Каля 250 да н.э. намеснік у Бактрыі стварыў Грэка-Бактрыйскае царства, якое ў сярэдзіне II ст. да н.э. знішчылі тахары. У I ст. да н.э.—III ст. н.э. тэрыторыя Узбекістана ў складзе Кушанскай дзяржавы. У V ст. тут усталявана ўлада эфталітаў, у 560-я — цюркаў з Заходне-Цюркскага каганата. У пачатку VIII ст. пачаліся арабскія заваяванні. У 712 арабы заваявалі Харэзм і раён паміж рэкамі Амудар’я і Сырдар’я, які назвалі . Мясцовае насельніцтва супраціўлялася заваёўнікам, найбуйнейшым было паўстанне Муканы ў 770—780-я. З таго часу ва Узбекістане пашырыўся іслам, які хутка выцесніў мясцовыя рэлігіі (будызм, зараастрызм, маніхейства, хрысціянства). Панаванне арабаў у IX ст. змянілася ўладай мясцовых дынастый, утворана дзяржава Саманідаў са сталіцай у г. Бухара. У 999 яна заваявана аб’яднаннем цюркскіх плямён на чале з , тэрыторыя Узбекістана апынулася пад уладай адной з цюркскіх дынастый — . Пачалося фарміраванне цюркскай народнасці, якая пазней атрымала назву узбекаў. У канцы XI ст. трапіла ў залежнасць ад сельджукаў, з XII ст. — . З канца XII ст. пачалося ўзвышэнне , правіцелі якой у пачатку XIII ст. аб’ядналі пад сваёй уладай Сярэднюю Азію і Іран. У 1219—1221 у Сярэднюю Азію ўварваліся манголы, якія спустошылі краіну. Большая частка тэрыторыі Узбекістана ўвайшла ў склад , які ў пачатку XIV ст. ўтварылася дзяржава Цімура (1336—1405) са сталіцай у г. Самарканд. У XV ст. дзяржава Цімурыдаў дасягнула росквіту, асабліва Самарканд у час кіравання Улугбека (1409—1449). На мяжы XV—XVI стст. уладанні Цімурыдаў заваяваны плямёнамі узбекаў на чале з , якія далі сваю назву цюркскай народнасці, што ўжо склалася на тэрыторыі Узбекістана. Паступова ўтварыліся 3 дзяржавы на чале з узбекскімі дынастыямі: Бухарскае ханства (з сярэдзіны XVIII ст. Бухарскі эмірат), Хівінскае ханства і Какандскае ханства (з канца XVIII ст.).

Найбольш моцнае з іх Какандскае ханства ў 1-й палове XIX ст. праводзіла актыўную заваёўніцкую палітыку зямель кіргізаў і казахаў. Рух какандцаў прывёў да сутыкнення на поўначы з сустрэчнай расійскай экспансіяй у напрамку сярэдняй Азіі. У 1853 расійскія войскі авалодалі какандскай крэпасцю Ак-Мячэць (цяпер Кзыл-Арда), а з 1864 пачалі наступленне на галоўныя цэнтры Какандскага ханства. У 1864 расійская армія заваявала Ташкент, а ў 1867 прымусіла какандцаў прызнаць вярхоўную ўладу Расійскай імперыі. Пасля кароткачасовай вайны расійскі пратэктарат у 1868 прызнаў Бухарскі эмірат, а ў 1873 і Хівінскае ханства. У 1866 створана Туркестанскае генерал-губернатарства са сталіцай у Ташкенце. Пасля Какандскага паўстання 1873—1876. Какандскае ханства скасавана. Пад прамым расійскім кіраваннем генерал-губернатар К. П. Каўфман правёў зямельную рэформу, што спрыяла развіццю рыначных адносін. Будаваліся чыгункі. Неўзабаве Узбекістан стаў галоўным раёнам вытворчасці бавоўны у Расійскай імперыі (потым СССР). Пагаршэнне становішча насельніцтва ў час 1-й сусветнай вайны прывяло да Сярэднеазіяцкага паўстання 1916.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 на тэрыторыі Узбекістана створаны Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Адначасова пачалі фарміравацца нацыянальныя узбекскія арганізацыі «», «». 14 лістапада 1917 улада ў Ташкенце перайшла да Савета на чале з бальшавікамі. Адначасова ў Какандзе лідары узбекскіх нацыянальных арганізацый стварылі ўласны ўрад — (ліквідавана ў лютым 1918 Чырвонай Арміяй). 30 красавіка 1918 абвешчана . У лютым 1920 Чырвоная Армія скінула хівінскага , створана ; у верасні 1920 скінуты бухарскі эмір і абвешчана Бухарская Народная Савецкая Рэспубліка. Да 1926 працягвалася змаганне з басмацтвам. У 1921—1922 і 1926—1929 тут праведзена зямельна-водная рэформа. 27 кастрычніка 1924 рашэннем ЦВК СССР створана Узбекская ССР. 1-ы Устаноўчы з’езд Саветаў Узбекістана (13—17 лютага 1925) прыняў Дэкларацыю пра дзяржаўны суверэнітэт Узбекскай ССР. У 1929 пачалася прымусовая калектывізацыя, што прывяло да новага ўздыму басмацкага руху. За гады савецкай улады ва Узбекістане створана буйная прамысловасць, узнікла узбекская інтэлігенцыя, якая імкнулася пашырыць культуру ў масы. У Другую сусветную вайну ва Узбекістан эвакуіравана больш за 90 прадпрыемстваў і ўстаноў, у т.л. з Беларусі; каля 200 тыс. дзяцей. Больш як 280 воінаў з Узбекістана прысвоена званне Героя Савецкага Саюза, у т.л. 18 чал. за вызваленне Беларусі. Разам з дасягненнямі да 1980-х нарасталі негатыўныя тэндэнцыі, звязаныя з монакультурай бавоўны, абмяленнем Арала. 20 чэрвеня 1990 прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце, а 31 жніўня 1991 абвясціў дзяржаўную незалежнасць Узбекістана. Урад прэзідэнта І. Карымава праводзіць палітыку развіцця рыначных адносін і ўмацавання эканамічных сувязей з іншымі краінамі, курс на пабудову свецкай дзяржавы.

Насельніцтва

Вядомыя асобы

• Тамерлан, таксама Цімур (1336—1405) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзеяч і палітык, заснавальнік дынастыі Цімурыдаў, эмір
• Алішэр Наваі (1441—1501) — паэт, філосаф, дзяржаўны дзеяч цімурыдскага Харасана
• Асман Якубаў (1911—1944) — Герой Савецкага Саюза
• Гулям Якубаў (1915—1944) — Герой Савецкага Саюза
• Ганна Вікторыя Герман (1936—1982) — польская спявачка.

Дачыненні з Беларуссю

Асноўны артыкул: Беларуска-ўзбекістанскія адносіны

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 21 студзеня 1993 года.

Гл. таксама

• Узбекская кухня

Зноскі

1. Demographic situation in the Republic of Uzbekistan - 9/11/2024 (нявызн.). Statistics Agency of Uzbekistan. Архівавана з першакрыніцы 2 December 2020. Праверана 9 May 2024.
2. GPD of Uzbekistan 2024 (нявызн.).
3. GPD per capita of Uzbekistan (нявызн.).
4. GDP, current prices (нявызн.).
5. PIB per cápita (нявызн.).
6. Human Development Report 2023/24 (англ.). (13 сакавіка 2024). Архівавана з першакрыніцы 13 March 2024. Праверана 9 May 2024.
7. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
8. Аляксандр Лукашэнка павіншаваў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан Іслама Карымава// Прэс-служба Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 21 студзеня 2008

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).

Спасылкі

• Саёхат значит путешествие — Фотографии Узбекистана, Казахстана, Туркменистана Архівавана 16 кастрычніка 2007. (польск.) (руск.) (фр.)
• Грашовая адзінка Узбекістана — сум (1994) Архівавана 5 ліпеня 2014.