Медыта цыя ад лац meditari сузіраць абдумваць практыкі канцэнтрацыі ўвагі і ўсвядомленасці якія ўключаюць ўтаймаванне ст

Медыта́цыя (ад лац.: meditari «сузіраць», «абдумваць») — практыкі канцэнтрацыі ўвагі і ўсвядомленасці, якія ўключаюць ўтаймаванне старонніх пачуццяў і эмоцый, дасягненне разумова яснага, эмацыйна спакойнага і стабільнага стану.

Спробы класіфікацыі

Медытацыя — гэта агульны тэрмін, які ўключае ў сябе велізарную колькасць разнастайных традыцый, тэхнік і пріёмаў. Нейрафізіёлагі неаднаразова дэманстравалі розныя мадэлі актывацыі і дэзактывацыі мозгу падчас розных тэхнік медытацыі. Большасць даследчыкаў вывучала гэту разнастайнасць, сувязь з рэлігіяй, этычным і духоўным кантэкстамі. Суадносна сфарміраваліся 2 мадэлі вызначэння медытацыі як супольнасці тэхнік разумовай трэніроўкі і як пашыраных эмпірычныя станаў ці змененых станаў свядомасці. Першая мадэль прапануе вывучэнне непасрэдна тэхнік, другая — кагнітыўных працэсаў. У выніку мадэлі вызначэнняў паўплывалі на разнастайнасць існуючых класіфікацый.

Класіфікацыя на аснове вывучэння кагнітыўных працэсаў першасна садзейнічала вылучэнню 4 тыпаў медытацыі: сфакусаваная ўвага (у асноўным на дыханні або целе), адкрытае назіранне, медытацыя дабрыні або спачування і мантра-медытацыя. Пашыранасць дадзенай класіфікацыі прывяла да пераважнага параўнання выяўленых тыпаў. Тым не меней, эксперыментальныя даследаванні паказалі розніцу знутры саміх тыпаў у ўважлівасці, творчасці, афекце, фенаменалагічным досведзе, варыябельнасці сардэчнага рытму і г. д. Рознасць уздзеяння дае магчымасць для падзелу вядомых тыпаў на групы ў адпаведнасці з аказваемымі эфектамі.

Вывучэнне тэхнік медытацыі выявіла, што існуе 309 розных прыёмаў, прычым яны могуць сумяшчацца. З іх толькі 20 сустракаюцца дастаткова часта, у тым ліку паўтарэнне складоў разумова або ўслых, кіраванне дыханнем, расслабленае ляжанне, канцэнтрацыя на духоўным пытанні, канцэнтрацыя на «энергетычных цэнтрах» цела, назіранне за целам, каардынацыя маторыкі і сэнсарных пачуццяў падчас хады. Шматмернае шкаляванне прывяло да вылучэння 7 кластараў розных тэхнік. Самы вялікі кластар уключае ў сябе пяць тэхнік, якія сканцэнтраваны на назіранні за целам, дыханнем або сэнсарным успрыманні.

Традыцыі

Хрысціянская традыцыя

«Медытацыя **Святога Ераніма**», малюнак **1520** — **1525** гг.

У агульнай хрысціянскай традыцыі здаўна існавала практыка роздумаў пасля настаўленняў і чытання Святога Пісання. У сярэднявеччы сярод рымска-каталіцкіх манахаў яна набыла назву медытацыя. Так, у адным з найбольш ранніх трактатаў «Scala Claustralium», дзе было ўжыта гэтае слова, картэзіянскі манах Гіга II (XII ст.) вызначаў яго як «стараннае даследаванне розуму, каб даведацца тое, што перш было ўтоена з-за жадання належнага майстэрства». Фама Аквінскі быў прыхільнікам глыбокай медытацыі, калі разважанне ахоплівала розныя рэчы. Тэрэза Авільская (1515 — 1582 гг.) лічыла медытацыю сродкам для спасціжэння хрысціянскага вучэння. Яна пісала:

Вы ведаеце, што адна справа — аргументаваць, а іншая справа для напамінку ставіць пэўныя ісціны перад розумам. Магчыма, вы мяне не разумееце; магчыма, я не магу выказаць сваю думку правільна, але я зраблю ўсё магчымае. Выкарыстанне разумення такім чынам — гэта тое, што я называю медытацыяй.

Медытацыя разглядалася як асобная практыка, адрозная ад малітвы. Такім жа чынам яна разумееца ў сучасным праваслаўі. Тым не меней, у праваслаўнай традыцыі адзінага слова для вызначэння медытацыі не існавала. Лічыцца, што яно магло замяняцца на іншыя словы накшталт «павучэнне» ці «богадуманне».

Медытацыя з’яўлялася важнай часткай духоўных практыкаванняў І. Лаёлы (1491 — 1556 гг.), заснавальніка ордэна езуітаў. У XVI ст., калі езуіты накіраваліся з місіянерскімі намерамі ў краіны Паўднёвай і Усходняй Азіі, яны распаўсюджвалі веды пра медытацыю сярод мясцовых насельнікаў, што прымалі хрысціянства. Але тут яны сутыкнуліся з іншай традыцыяй, заснаванай на старажытнай індыйскай практыцы дх’яна, і, нягледзячы на добрае разуменне яе адрозненняў ад хрысціянскіх традыцый, інтэрпрэтавалі яе як медытацыю. У прыватнасці, езуіцкія пісьменнікі паведамлялі аб важнасці медытацыі ў японскім будызме.

Ні ў XVI ст., ні ў пазнейшую пару хрысціянскія тэолагі не атаяснялі хрысціянскую медытацыю з усходнімі практыкамі. У 1989 г. у «Лісце да біскупаў Каталіцкай Царквы пра некаторыя аспекты хрысціянскай медытацыі» дыкастэрыя дактрыны веры Рымскай Курыі падкрэслівала істотныя адрозненні паміж дзвюмя традыцыямі. Тым не меней, існуе меркаванне, што тэхнікі, падобныя на ўсходнія практыкі, маюць прамое дачыненне да хрысціянства. Так, Мірча Эліядэ і шэраг іншых аўтараў адзначалі падабенствы малітвы ў праваслаўным ісіхазме і буддысцкай медытацыі. За ўзаемасувязь рэлігійных традыцый, у тым ліку практыку хрысціянскай і ўсходніх форм медытацыі ў XX ст. выступалі каталіцкія манахі , , .

Індуізм

Усходнія практыкі медытацыі бяруць пачатак у старажытнай Індыі. У «Упанішадах» і «Махабхараце» ўзгадваецца дх’яна — адна са ступеняў дасягнення дасканаласці. У «Махабхараце» яна апісана як ачышчэнне розуму, канцэнтрацыя, кантроль думак і дзеянняў у сядзячай позе. Патанджалі, містык канца 1 тысячагоддзя да н. э., уключыў стан дх’яны ў 8 паслядоўных станаў, якіх дасягае ёг. У ёзе яму папярэднічае стан дхарана (аднанакіраваная ўвага). Пасля дх’яна можа быць дасягнуты найвышэйшы стан самадхі, калі ёг пакідае матэрыяльны свет і далучаецца да вечнага. Такім чынам, у раннім індуізме медытацыя атаесамлялася з практыкаваннямі адносна невялікага кола пустэльнікаў, прыхільнікаў ёгі.

У другой палове XIX ст. з папулярнасцю неаіндуісцкага руху многія рэлігійныя практыкі, якія раней успрымаліся як прыналежныя адмысловым групам, атрымалі болей шырокае распаўсюджванне. Адным з адэптаў такога падыходу быў бенгалец (1863 — 1902 гг.). Ён імкнуўся прымірыць розныя методыкі медытацыі, што склаліся за шмат стагоддзяў у розных напрамках ёгі, і таму пісаў:

...аб'екты медытацыі ніколі не могуць быць аднолькавымі для ўсіх людзей. Людзі абвяшчалі і прапаведавалі іншым толькі тыя вонкавыя аб'екты, за якія яны трымаліся, каб удасканальвацца ў медытацыі. Забыўшыся пасля пра тое, што гэтыя прадметы былі сродкам дасягнення дасканалага разумовага спакою, людзі ўзнімалі іх вышэй за ўсё астатняе.

У 1893 — 1895 гг. ён наведаў з лекцыямі ЗША і Вялікабрытанію. У 1896 г. у Нью-Ёрку была выдадзена яго кніга «Раджаёга», якая аказала вялікі ўплыў на фарміраванне заходняга ўспрымання ёгі і злучаных з ёю практык. У 1930-я гг. індуісцкія методыкі медытацыі вывучаў Карл Густаў Юнг.

У далейшыя гады практыкі медытацыі не толькі пашыраліся сярод вернікаў і аматараў ёгі, аднак і ўдасканальваліся. Напрыклад, так званая «трансцэндэнтальная медытацыя», распрацаваная Махарышы Махешам Ёгі ў 1950-х гг., уключала прыёмы «маўклівых мантр», запазычаныя ў будызме. Яны прызначаліся для кожнага верніка, а не толькі пустэльнікаў. У 1967 г. яго паслядоўнікамі сталі члены брытанскай групы «The Beatles». Джордж Харысан тлумачыў падыход да медытацыі наступным чынам:

У любым выпадку, энергія ва ўтоеным выглядзе прысутнічае кожны дзень. Такім чынам, медытацыя — гэта проста натуральны працэс кантакту з ёю. Такім чынам, калі мы робім гэта штодзень, то даем сабе шанец увайсці ў кантакт з энергіяй і даць яе сабе крыху больш. Такім чынам, вы можаце рабіць усё, што звычайна робіце, можа быць, толькі з крыху большым шчасцем.

Наведванне ў 1968 г. чальцамі «The Beatles» ашрама Махарышы Махеша Ёгі ва Утаракхандзе спарадзіла новую хвалю цікавасці да індуісцкай медытацыі ў заходніх краінах і ў самой Індыі. У нашы дні даступныя тэхнікі медытацыі практыкуюцца прадстаўнікамі розных напрамкаў індуізму.

Джайнізм

Тлумачальнікі джайнскай тэалогіі па-рознаму разглядаюць карані медытацыі сярод прыхільнікаў гэтай рэлігіі. Адныя лічаць, што джайнізм першапачаткова быў болей засяроджаны на аскезе і ўтаймаванні патрабаванняў цела і толькі пазней запазычыў медытацыю з ёгі. Іншыя ўзгадваюць практыку медытацыі , заснавальніка джайнізму. У джайнізме медытацыя — частка рытуалаў шыкшаўрата (цялесных абмежаванняў). Яе мэта не ў рэлаксацыі і не ў прасвятленні, а ў спыненні кармічных прыхільнасцей і дзейнасці. Кароткія медытацыі з выкарыстаннем дыхальных методык асабліва характэрны для джайнскіх манахаў. Свецкія асобы могуць практыкаваць медытацыю на добраахвотных пачатках.

Будызм

Будысцкая традыцыя медытацыі першапачаткова фарміравалася на аснове папярэдняй практыкі брахманаў і ўжо ў ранні перыяд свайго існавання аказвала адваротны ўплыў. У ранніх будысцкіх тэкстах медытацыя разглядалася як важная практыка, але яна тычылася толькі той часткі вернікаў, што абіралі пустэльніцтва. Ёй папярэднічала адмова ад 5 перашкод (імкнення да сусвету, нядобразычлівасці, злосці, неспакою, сумневаў) і дробных грахоў падчас адзіноты. Дх’янай звалася толькі першая стадыя медытацыі, якая суправаджалася роздумамі. Падчас другой стадыі пустэльник дасягаў «унутранай цішыні», калі розум «аб’ядноўваўся» без роздумаў з задавальненнем. Вынікам медытацыі павінны былі стаць разуменне сутнасці ўсяго і, ў рэшце рэшт, — вызваленне.

З самога пачатку ў будызме развіваліся розныя прыёмы. Так, у размове пра 4 асновы ўважлівасці Буда вылучаў медытацыю седзячы, стоячы, лежачы, падчас хады. Вядома, што ён дасягнуў прасвятлення бодхі, седзячы пад дрэвам. Але, паводле падання, на працягу трэцяга тыдня пасля прасвятлення ён стварыў залаты мост у паветры і практыкаваў медытацыю ў руху. Традыцыя чарагавання медытацыі седзячы і падчас хады захавалася і асабліва шырока прадстаўлена ў найстарэйшай будысцкай школе Тхеравада, дзе медытацыя саматха, што ўяўляе канцэнтрацыю на адным аб’екце, толькі дапаўняе медытацыю віпасана, накіраваную на ўсведамленне вышэйшай рэчаіснасці. Падчас хады вернік засяроджвае ўвагу на самім гэтым дзеянні. У некаторых выпадках такая форма канцэнтрацыі ўспрымаецца прасцей, чым пры іншых паставах.

У ваджраяне канцэнтрацыя ўвагі разглядаецца як частка агульнай медытатыўнай практыкі, хаця не лічыцца абавязковай. У тыбецкім будызме асабліва важную ролю мае канцэнтрацыя з дапамогай візуалізацыі, яна спалучаецца з разумовымі практыкаваннямі, кантролем дыхання, вымаўленнем мантр і іншымі прыёмамі, што, як паказваюць навуковыя даследаванні, садзейнічае розным псіхафізіялагічным зменам станоўчага характару.

Асаблівую ролю медытацыя адыгрывае ў дзэн. Сама назва гэтага напрамку паходзіць ад слова «дх’яна». Дзэн накіраваны да таго, што адбываецца ў дадзены канкрэтны момант. Вернік або манах павінны ўсвядоміць злучнасць навакольнага свету, часткай якога з’яўляецца чалавек. Такое ўсведамленне адбываецца выпадкова. Медытацыя дапамагае сканцэнтраваць увагу і перажыць выпадковасць. Яна можа практыкавацца падчас выканання звычайных спраў, у тым ліку працы, але болей пашырана форма сядзячай медытацыі дза-дзэн, што прадугледжвае прыстасоўванне да свайго цела, дыхання і розуму. Падрыхтоўка цела ўключае шырокі комплекс дзеянняў ад пэўнай дыеты да адмовы ад шкодных звычак, але галоўнымі застаецца прыстасаванне да сядзячых пастаў лотаса і паўлотаса. Рэгуляванне дыхання робіць яго роўным, павольным і рытмічным, што непасрэдна ўздзейнічае на эмоцыі і такім чынам рыхтуе да глыбокай медытацыі. У практыцы дза-дзэн прыкладна вылучаюць асобныя этапы засяроджвання, непасрэдна медытацыі і паглыблення. Актыўнасць разумовай дзейнасці перарываецца, замест гэтага прыходзіць адчуванне свядомасці.

Псіхатэрапія

Эксперыментальныя навуковыя даследаванні ўздзеяння медытацыі на фізіялогію і псіхіку чалавека пачаліся ў 1970-х гг. Яны прадэманстравалі, што некаторыя станоўчыя эфекты накшталт зменаў сардэчнага рытму і зніжэння крывянага ціску захоўваюцца толькі пры працяглых практыкаваннях і губляюцца пасля іх спынення. Працілеглыя вынікі былі дасягнуты падчас даследавання ўздзеяння медытацыі на творчыя здольнасці. Было вызначана, што фізіялагічная расслабленасць і сістэматычная дэсенсібілізацыя, дасягнутыя дзякуючы медытацыі, садзейнічаюць памяншэнню пачуцця трывогі і стрэсавага стану, вызваленню ад прыгнечаных несвядомых думак, эмоцый і вобразаў, зменам звыклых шаблонаў думак і паводзінаў, адчуванню адзінства з сусветам, любові і спачування. Гэта садзейнічала запазычванню медытатыўных практык у метадычны арсенал псіхатэрапеўтаў.

У сучаснай псіхатэрапіі ўжываюцца розныя прыёмы медытацыі, скіраваныя пераважна на дыхальныя практыкаванні, фізічныя практыкаванні для паслаблення цела, унутраную канцэнтрацыю, кіруемае ўяўленне з дапамогай слоў або музыкі. Асобна стаіць так званая «медытацыя цішыні», якая не патрабуе ніякіх высілкаў, але дазваляе розуму адпачыць.

Крытыкі выкарыстання медытацыі ў псіхатэрапіі заўважаюць малую даследавальнасць яе адмоўных наступстаў, хаця яны існуюць. Так, у інтэрнэт-апытанні 342 чалавек у 2017 г. 25,4% з іх паведамілі пра адмоўны вопыт, у тым ліку адмоўныя эмоцыі, боль, дэперсаналізацыю і іншае. 5,7% былі вымушаны звярнуцца за дапамогай да медыкаў. Вядомы таксама медыцынскія апісанні псіхозаў, выкліканых медытацыяй.

Глядзі таксама

Крыніцы

Nash JD, Newberg A, Awasthi B. Toward a unifying taxonomy and definition for meditation. Front Psychol. 2013 Nov 20;4:806
Cortland J Dahl, Antoine Lutz, Richard J Davidson Reconstructing and deconstructing the self: cognitive mechanisms in meditation practice. Trends Cogn Sci. 2015 Sep;19(9):515-23
Matko K, Sedlmeier P. What Is Meditation? Proposing an Empirically Derived Classification System. Front Psychol. 2019 Oct 15;10:2276
GUIGO II ON CONTEMPLATION THE LADDER OF FOUR RUNGS
St. Thomas Aquinas’ 4 Ways to Grow in Wisdom: Part 4
Saint Teresa, The Interior Castle; or The Mansions — London: Thomas Baker, 1921 — P. 223
The Orthodox Faith — Volume IV — Spirituality — Meditation
Медитируют ли христиане?
What Are the Spiritual Exercises?
Linda Zampol D’ORTIA, Lucia DOLCE, Ana Fernandes PINTO Saints, Sects, and (Holy) Sites: The Jesuit Mapping of Japanese Buddhism (Sixteenth Century)
Letter to the bishops of the Catholic Church on some aspects of Christian meditation 1989.
Claudia Guggenbühl Mircea Eliade and Surendranath Dasgupta. The History of their Encounter
Mitchell B., Liester. "Hesychasm: A Christian Path of Transcendence." Quest 89.2 MARCH—APRIL 2000): 54—59, 65 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 снежня 2022. Праверана 1 снежня 2022.
Papademetriou, George C. "The Enlightenment of Zen Buddhism and the Hesychastic Vision of the Divine Light." Journal of Ecumenical Studies, vol. 50 no. 1, 2015, p. 57—65
Бхагаватгіта 6:11—14
Srinivasan T. M. From meditation to dhyana. Int J Yoga. 2013 Jan-Jun; 6(1): 1–3
Tayyaba Razzaq An Analytical Comparison of Meditation Between Hinduism & Buddhism (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 снежня 2022. Праверана 12 снежня 2022.
Swami Vivekananda on Guidelines for Meditation
Yoga: How did it conquer the world and what's changed?
Harold Coward Mysticism in the Analytical Psychology of Carl Jung and the Yoga Psychology of Patañjali: A Comparative Study. Philosophy East and West, Vol. 29, No. 3, (Jul., 1979), pp. 323-336
How The Beatles learned Transcendental Meditation — and what they thought about it (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2022. Праверана 14 снежня 2022.
Prem Suman Jain Concept and Stages of Meditation in Jainism
Is There a Tradition of Meditation in Jainism
Wynne, A. 2007, pp. 24–26.
Johannes Bronkhorst Early Buddhist meditation
Ari Ubeysekara Walking Meditation in Theravada Buddhism
What Exactly Is Vipassana Meditation?
Hankey A. Studies of advanced stages of meditation in the tibetan buddhist and vedic traditions. I: a comparison of general changes. Evid Based Complement Alternat Med. 2006 Dec;3(4):513-21
Japanese Zen Buddhist Philosophy
Dilwar Hussain and Braj Bhushan Psychology of Meditation and Health: Present Status and Future Directions
What Is Meditation Therapy and What Are the Benefits?
Ruth Baer, Catherine Crane, Edward Miller, Willem Kuyken, Doing no harm in mindfulness-based programs: Conceptual issues and empirical findings, Clinical Psychology Review, Volume 71, 2019, p. 101-114
Sharma, P., Mahapatra, A., & Gupta, R. (2022). Meditation-induced psychosis: A narrative review and individual patient data analysis. Irish Journal of Psychological Medicine, 39(4), 391-397

Літаратура

Дубянецкі Э. С. Медытацыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — С. 253. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).
Letter to the bishops of the Catholic Church on some aspects of Christian meditation. — Vatican City, Washington: United States Catholic Conference, Office for Pub. and Promotion Services, 1989. — ISBN 1-55586-336-1.
Tse-fu Kuan. Mindfulness in early Buddhism : new approaches through psychology and textual analysis of Pali, Chinese, and Sanskrit sources. — New York: Routledge, 2008. — ISBN 978-0-415-43737-0.
Wynne, A. The origin of Buddhist mediation. — New York, London: Routledge, 2007. — ISBN 978-0-415-42387-8. Архівавана 14 красавіка 2021.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Медытацыя
Медытацыя — Catholic.by
The History and Origin of Meditation
Meditation — Psychology Today
Buddhism — Meditation — Oxford Bibliographies
How Meditation Went Mainstream
Fr. George Morelli, Mindfulness as Known by the Church Fathers Архівавана 26 лістапада 2022.

[1] Nash JD, Newberg A, Awasthi B. Toward a unifying taxonomy and definition for meditation. Front Psychol. 2013 Nov 20;4:806

[2] Cortland J Dahl, Antoine Lutz, Richard J Davidson Reconstructing and deconstructing the self: cognitive mechanisms in meditation practice. Trends Cogn Sci. 2015 Sep;19(9):515-23

[3] Matko K, Sedlmeier P. What Is Meditation? Proposing an Empirically Derived Classification System. Front Psychol. 2019 Oct 15;10:2276

[4] GUIGO II ON CONTEMPLATION THE LADDER OF FOUR RUNGS

[5] St. Thomas Aquinas’ 4 Ways to Grow in Wisdom: Part 4

[6] Saint Teresa, The Interior Castle; or The Mansions — London: Thomas Baker, 1921 — P. 223

[7] The Orthodox Faith — Volume IV — Spirituality — Meditation

[8] Медитируют ли христиане?

[9] What Are the Spiritual Exercises?

[10] Linda Zampol D’ORTIA, Lucia DOLCE, Ana Fernandes PINTO Saints, Sects, and (Holy) Sites: The Jesuit Mapping of Japanese Buddhism (Sixteenth Century)

[FOOTNOTELetter_to_the_bishops_of_the_Catholic_Church_on_some_aspects_of_Christian_meditation1989-11] Letter to the bishops of the Catholic Church on some aspects of Christian meditation 1989.

[12] Claudia Guggenbühl Mircea Eliade and Surendranath Dasgupta. The History of their Encounter

[13] Mitchell B., Liester. "Hesychasm: A Christian Path of Transcendence." Quest 89.2 MARCH—APRIL 2000): 54—59, 65 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 снежня 2022. Праверана 1 снежня 2022.

[14] Papademetriou, George C. "The Enlightenment of Zen Buddhism and the Hesychastic Vision of the Divine Light." Journal of Ecumenical Studies, vol. 50 no. 1, 2015, p. 57—65

[15] Бхагаватгіта 6:11—14

[16] Srinivasan T. M. From meditation to dhyana. Int J Yoga. 2013 Jan-Jun; 6(1): 1–3

[17] Tayyaba Razzaq An Analytical Comparison of Meditation Between Hinduism & Buddhism (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 снежня 2022. Праверана 12 снежня 2022.

[18] Swami Vivekananda on Guidelines for Meditation

[19] Yoga: How did it conquer the world and what's changed?

[20] Harold Coward Mysticism in the Analytical Psychology of Carl Jung and the Yoga Psychology of Patañjali: A Comparative Study. Philosophy East and West, Vol. 29, No. 3, (Jul., 1979), pp. 323-336

[21] How The Beatles learned Transcendental Meditation — and what they thought about it (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2022. Праверана 14 снежня 2022.

[22] Prem Suman Jain Concept and Stages of Meditation in Jainism

[23] Is There a Tradition of Meditation in Jainism

[FOOTNOTEWynne,_A.200724–26-24] Wynne, A. 2007, pp. 24–26.

[25] Johannes Bronkhorst Early Buddhist meditation

[26] Ari Ubeysekara Walking Meditation in Theravada Buddhism

[27] What Exactly Is Vipassana Meditation?

[28] Hankey A. Studies of advanced stages of meditation in the tibetan buddhist and vedic traditions. I: a comparison of general changes. Evid Based Complement Alternat Med. 2006 Dec;3(4):513-21

[29] Japanese Zen Buddhist Philosophy

[30] Dilwar Hussain and Braj Bhushan Psychology of Meditation and Health: Present Status and Future Directions

[31] What Is Meditation Therapy and What Are the Benefits?

[32] Ruth Baer, Catherine Crane, Edward Miller, Willem Kuyken, Doing no harm in mindfulness-based programs: Conceptual issues and empirical findings, Clinical Psychology Review, Volume 71, 2019, p. 101-114

[33] Sharma, P., Mahapatra, A., & Gupta, R. (2022). Meditation-induced psychosis: A narrative review and individual patient data analysis. Irish Journal of Psychological Medicine, 39(4), 391-397