Сістэма СІ

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сі (значэнні).

СІ (SI, фр.: Système International d'Unités) — міжнародная сістэма адзінак, сучасны варыянт метрычнай сістэмы. СІ з’яўляецца самай распаўсюджанай сістэмай адзінак у свеце, як у побыце, так і ў навуцы і тэхніцы. У цяперашні час СІ прынята ў якасці стандартнай сістэмы адзінак большасцю краін свету і амаль заўсёды выкарыстоўваецца ў вобласці навукі, нават у тых краінах, у якіх у побыце выкарыстоўваюцца традыцыйныя адзінкі. У гэтых нешматлікіх краінах (напрыклад, у ЗША), азначэнні традыцыйных адзінак былі зменены — яны пачалі вызначацца праз адзінкі СІ.

Даты пераходу краін на метрычную сістэму

СІ шырока ўжываецца ў свеце, як у бытавых вымярэннях (напрыклад, у гандлі), так і ў навуцы. Толькі адна прамыслова развітая краіна, ЗША, не выкарыстоўвае метрычную сістэму ў якасці асноўнай у сваёй камерцыйнай дзейнасці і . Вялікабрытанія афіцыйна прыняла частковае ўвядзенне метрычнай сістэмы, не маючы, аднак, намеру замены сваіх цалкам. Канада таксама прыняла СІ, але брытанская ці амерыканская сістэма па-ранейшаму дапускаецца законам для выкарыстання, і шырока прымяняецца ў многіх галінах жыцця канадскага грамадства, асабліва ў рознічным гандлі прадуктамі харчавання, будаўніцтве і чыгунцы. У Ліберыі і М’янме таксама шырока выкарыстоўваюцца адзінкі вымярэння брытанскай сістэмы. Гэтыя так званыя імперскія адзінкі з’яўляюцца агульнымі пры вымярэнні дыяметра або многіх рэчаў, напрыклад, роварных колаў, барабанаў, камп’ютарных манітораў і памераў іншых кампанентаў камп’ютара.

Міжнародная сістэма адзінак СІ складаецца з набору адзінак вымярэння і набору кратных і дробных прыставак да іх. Сістэма таксама вызначае стандартныя скарочаныя абазначэнні для адзінак і правілы запісу вытворных адзінак. Сістэма СІ не з’яўляецца нязменнай, яна ёсць набор стандартаў, у якім ствараюцца адзінкі вымярэння і карэктуюцца іх значэнні ў адпаведнасці з міжнароднымі дагаворамі ў залежнасці ад узроўню сучаснага развіцця вымяральных тэхналогій. Вызначэнні адзінак СІ разглядаюцца і аналізуюцца на , якая праводзіцца раз на чатыры гады ў Парыжы. Міжнародны стандарт (ICS 01060) апісвае Міжнародную сістэму СІ і рэкамендацыі па выкарыстанні кратных і вытворных адзінак.

Агульныя звесткі

Краіны, якія не прынялі сістэму СІ у якасці асноўнай або адзінай сістэмы адзінак: Ліберыя, М’янма, ЗША.

СІ была прынятая XI , некаторыя наступныя канферэнцыі занеслі ў СІ рад змен.

СІ вызначае сем асноўных і вытворныя адзінкі фізічных велічынь (далей — адзінкі), а таксама набор прыставак. Устаноўлены стандартныя скарочаныя абазначэнні для адзінак і правілы запісу вытворных адзінак.

Асноўныя адзінкі: кілаграм, метр, секунда, ампер, кельвін, моль і кандэла. У рамках СІ лічыцца, што гэтыя адзінкі маюць незалежную размернасць, г. зн. ні адна з асноўных адзінак не можа быць атрымана з іншых.

Вытворныя адзінкі атрымліваюцца з асноўных з дапамогай алгебраічных дзеянняў, такіх як множанне і дзяленне. Некаторым з вытворных адзінак у СІ прысвоены ўласныя назвы.

Прыстаўкі можна выкарыстоўваць перад назвамі адзінак; яны азначаюць, што адзінку трэба памножыць або падзяліць на вызначаны цэлы лік, ступень ліку 10. Напрыклад, прыстаўка «кіла» азначае множанне на 1000 (кіламетр = 1000 метраў). Прыстаўкі СІ называюцца таксама дзесятковымі прыстаўкамі.

Міжнародныя, беларускія і рускія абазначэнні

У Беларусі дзейнічае пастанова, якая прадпісвае абавязковае выкарыстанне адзінак СІ. У ёй пералічаныя адзінкі фізічных велічынь, дазволеныя да ўжывання, прыведзеныя іх міжнародныя, беларускія і рускія абазначэнні і ўстаноўленыя правілы іх выкарыстання.

Паводле гэтых правілаў, пры дагаворна-прававых адносінах у вобласці супрацоўніцтва з замежнымі краінамі, а таксама ў пастаўляемых за мяжу разам з экспартнай прадукцыяй тэхнічных і іншых дакументах дазваляецца ўжываць толькі міжнародныя абазначэнні адзінак. Ужыванне міжнародных абазначэнняў абавязкова таксама на шкалах і таблічках вымяральных прыбораў. У астатніх выпадках, напрыклад, ва ўнутраных дакументах і звычайных публікацыях можна выкарыстоўваць ці міжнародныя, ці беларускія, ці рускія пазначэнні. Не дапускаецца адначасова ўжываць міжнародныя і беларускія ці рускія абазначэнні, за выключэннем публікацый па адзінках велічынь.

Гісторыя

Міжнародны эталон метра, які выкарыстоўваўся з 1889 па 1960 год

СІ з’яўляецца развіццём метрычнай сістэмы мер, якая была створана французскімі навукоўцамі і ўпершыню шырока ўкаранёна пасля Вялікай Французскай рэвалюцыі. Да ўвядзення метрычнай сістэмы адзінкі выбіраліся выпадкова і незалежна адна ад адной. Таму перавод з адной адзінкі ў іншую быў складаным. Да таго ж, у розных месцах ужываліся розныя адзінкі, часам з аднолькавымі назвамі. Метрычная сістэма павінна была стаць зручнай і адзінай сістэмай мер і ваг. Метрычная сістэма была задумана групай навукоўцаў (сярод іх быў Антуан Лавуазье, вядомы як «бацька сучаснай хіміі»), сфарміраванай па запыту Нацыянальнага схода і Людовіка XVI у Францыі для стварэння адзінай і рацыянальнай сістэмы мер. 1 жніўня 1793 году Нацыянальны сход прыняў новую адзінку метр для вымярэння даўжыні, а таксама іншыя дзесятковыя адзінкі з папярэднімі вызначэннямі і тэрміны.

У 1799 годзе былі зацверджаны два эталоны — для адзінкі даўжыні (метр) і для адзінкі масы (кілаграм). Пазней, у 1832 годзе, Карл Фрыдрых Гаус рэкамендаваў выкарыстанне такой метрычнай сістэмы, якая была бы ўзгоднена для фізічных вылічэнняў. Гаус правёў вымярэнне магнітнага поля Зямлі выкарыстоўваючы метрычную сістэму, заснаваную на трох механічных адзінках — міліметры, граме і секундзе, якія адпавядалі фізічным велічыням даўжыні, масы і часу. У 1874 годзе была ўведзена сістэма СГС, заснаваная на трох адзінках — сантыметр, грам і секунда. Былі таксама ўведзены дзесятковыя прыстаўкі ад мікра да мега. У 1889 годзе 1-я прыняла сістэму мер, падобную на СГС, але заснаваную на метры, кілаграме і секундзе, бо гэтыя адзінкі былі прызнаны зручнейшымі для практычнага выкарыстання. У наступным былі ўведзены базавыя адзінкі для фізічных велічынь у вобласці электрычнасці і оптыкі. У 1960 годзе XI Генеральная канферэнцыя па мерах і вагах прыняла стандарт, які ўпершыню атрымаў назву «Міжнародная сістэма адзінак (СІ)». У 1971 годзе XIV Генеральная канферэнцыя па мерах і вагах занесла змены ў СІ, дадаўшы, у прыватнасці, адзінку колькасці рэчыва (моль).

Адзін з камітэтаў МКМВ прапанаваў шэраг змяненняў у азначэнні асноўных адзінак вымярэння ў сістэме СІ. Сустрэча МКМВ у кастрычніку 2010 году паказала, што прапанова не была поўнай, і, як чакаецца, гэтае пытанне будзе разгледжана ў 2015 годзе.

Адзінкі СІ

Назвы адзінак СІ пішуцца з малой літары, пасля пазначэнняў адзінак СІ кропка не ставіцца, у адрозненне ад звычайных скарачэнняў.

Асноўныя адзінкі

Велічыня	Адзінка вымярэння		Абазначэнне
	беларуская назва	міжнародная назва	беларускае	міжнароднае
Даўжыня	метр	metre (meter)	м	m
Маса	кілаграм	kilogram	кг	kg
Час	секунда	second	с	s
Сіла току	ампер	ampere	А	A
Тэрмадынамічная тэмпература	кельвін	kelvin	К	K
	кандэла	candela	кд	cd
Колькасць рэчыва	моль	mole	моль	mol

Вытворныя адзінкі

Вытворныя адзінкі могуць быць выражаны праз асноўныя з дапамогай матэматычных аперацый множання і дзялення. Некаторым з вытворных адзінак, для зручнасці, прысвоены ўласныя назвы, такія адзінкі таксама можна выкарыстаць у матэматычных выразах для ўтварэння іншых вытворных адзінак.

Матэматычны выраз для вытворнай адзінкі вымярэння выцякае з фізічнага закону, з дапамогай якога гэтая адзінка вымярэння вызначаецца або азначэння фізічнай велічыні, для якой яна ўводзіцца. Напрыклад, хуткасць — гэтая адлегласць, якую цела праходзіць у адзінку часу; адпаведна, адзінка вымярэння хуткасці — м/с (метр у секунду).

Часта адна і тая жа адзінка можа быць запісаная па-рознаму, з дапамогай рознага набору асноўных і вытворных адзінак (гл., напрыклад, апошні слупок у табліцы Вытворныя адзінкі з уласнымі назвамі). Аднак на практыцы выкарыстоўваюцца ўстаноўленыя (ці проста агульнапрынятыя) выразы, якія найлепшым чынам адлюстроўваюць фізічны сэнс велічыні. Напрыклад, для запісу значэння моманту сілы прынята выкарыстоўваць Н•м, а не м•Н ці Дж.

Вытворныя адзінкі з уласнымі назвамі

Велічыня	Адзінка вымярэння		Абазначэнне		Выраз
	беларуская назва	міжнародная назва	беларускае	міжнароднае
Плоскі вугал	радыян	radian	рад	rad	м•м^−1 = 1
Цялесны вугал	стэрадыян	steradian	ср	sr	м²•м^−2 = 1
Тэмпература па шкале Цэльсія	градус Цэльсія	degree Celsius	°C	°C	K
Частата	герц	hertz	Гц	Hz	с^−1
Сіла	ньютан	newton	Н	N	кг•м/c²
Энергія	джоўль	joule	Дж	J	Н•м = кг•м²/c²
	ват	watt	Вт	W	Дж/с = кг•м²/c³
Ціск	паскаль	pascal	Па	Pa	Н/м² = кг•м^−1•с^−2
Светлавы паток	люмен	lumen	лм	lm	кд•ср
	люкс	lux	лк	lx	лм/м² = кд•ср•м^−2
Электрычны зарад	кулон	coulomb	Кл	C	А•с
Напружанне (рознасць патэнцыялаў)	вольт	volt	В	V	Дж/Кл = кг•м²•с^−3•А^−1
Супраціўленне	ом	ohm	Ом	Ω	В/А = кг•м²•с^−3•А^−2
	фарад	farad	Ф	F	Кл/В = кг^−1•м^−2•с^4•А²
Магнітны паток	вебер	weber	Вб	Wb	кг•м²•с^−2•А^−1
Магнітная індукцыя	Тэсла	tesla	Тл	T	Вб/м² = кг•с^−2•А^−1
Індуктыўнасць	генры	henry	Гн	H	кг•м²•с^−2•А^−2
Электрычная праводнасць	сіменс	siemens	См	S	Ом^−1 = кг^−1•м^−2•с³А²
Радыеактыўнасць	Бекерэль	becquerel	Бк	Bq	з^−1
іанізуючага выпраменьвання	грэй	gray	Гр	Gy	Дж/кг = м²/c²
іанізуючага выпраменьвання	зіверт	sievert	Зв	Sv	Дж/кг = м²/c²
		katal	кат	kat	моль•с^−1

Новае вызначэнне

На XXIV Генеральнай канферэнцыі па мерах і вагах 17-21 кастрычніка 2011 года была аднагалосна прынятая рэзалюцыя, у якой, у прыватнасці, прапанавана ў будучай рэвізіі Міжнароднай сістэмы адзінак перавызначыць чатыры асноўныя адзінкі СІ: кілаграм, ампер, кельвін і моль. Мяркуецца, што новыя вызначэнні будуць грунтавацца на фіксаваных лікавых значэннях пастаяннай Планка, элементарнага электрычнага зарада, пастаяннай Больцмана і пастаяннай Авагадра, адпаведна. Усім гэтым велічыням будуць прыпісаны дакладныя значэнні, заснаваныя на найбольш дакладных выніках вымярэнняў, рэкамендаваных Камітэтам па дадзеных для навукі і тэхнікі (CODATA). У рэзалюцыі сфармуляваны наступныя палажэнні, якія тычацца гэтых адзінак:

• Кілаграм застанецца адзінкай масы; але яго велічыня будзе ўсталёўвацца фіксацыяй колькаснага значэння пастаяннай Планка роўным у дакладнасці 6,626 06X×10⁻³⁴, калі яна выражана адзінкай СІ м²·кг·с⁻¹, што эквівалентна Дж·с.
• Ампер застанецца адзінкай сілы электрычнага току; але яго велічыня будзе ўсталёўвацца фіксацыяй колькаснага значэння элементарнага электрычнага зарада роўным у дакладнасці 1,602 17X×10⁻¹⁹, калі ён выражаны адзінкай СІ с·А, што эквівалентна Кл.
• Кельвін застанецца адзінкай тэрмадынамічнай тэмпературы; але яго велічыня будзе ўсталёўвацца фіксацыяй колькаснага значэння пастаяннай Больцмана роўным у дакладнасці 1,380 6X×10⁻²³, калі яна выказана адзінкай СІ м⁻²·кг·с⁻²·К⁻¹, што эквівалентна Дж·К⁻¹.
• Моль застанецца адзінкай колькасці рэчыва; але яго велічыня будзе ўсталёўвацца фіксацыяй колькаснага значэння пастаяннай Авагадра роўным у дакладнасці 6,022 14X×10²³, калі яна выражана адзінкай СІ моль⁻¹.

Вышэй і далей Х замяняе адну або больш значных лічбаў, якія будуць вызначаныя ў далейшым на падставе найбольш дакладных рэкамендацый CODATA.

Рэзалюцыя не прадугледжвае змяняць сутнасць азначэнняў метра, секунды і кандэлы, аднак для падтрымання адзінства стылю, плануецца прыняць новыя, цалкам эквівалентныя існуючым, вызначэнні ў наступным выглядзе:

• Метр, сімвал м, з’яўляецца адзінкай даўжыні; яго велічыня усталёўваецца фіксацыяй колькаснага значэння хуткасці святла ў вакууме роўным у дакладнасці 299792458, калі яна выказана адзінкай СІ м·с⁻¹.
• Секунда, сімвал с, з’яўляецца адзінкай часу; яе велічыня усталёўваецца фіксацыяй колькаснага значэння частоты звыштонкага расшчаплення асноўнага стану атама цэзію-133 пры тэмпературы 0 К роўным у дакладнасці 9192631770, калі яна выказана адзінкай СІ с⁻¹, што эквівалентна Гц.
• Кандэла, сімвал кд, з’яўляецца адзінкай сілы святла ў зададзеным кірунку; яе велічыня усталёўваецца фіксацыяй колькаснага значэння светлавой эфектыўнасці манахраматычнага выпраменьвання частатой 540•10¹² Гц роўным у дакладнасці 683, калі яна выказана адзінкай СІ ⁻²·кг⁻¹·с³·кд·ср або кд·ср·Вт⁻¹, што эквівалентна лм·Вт⁻¹.

У выніку рэалізацыі намераў, сфармуляваных у рэзалюцыі, СІ ў сваім новым выглядзе стане сістэмай адзінак, у якой:

• частата звыштонкага расшчаплення асноўнага стану атама цэзію-133 у дакладнасці роўная 9192631770 Гц;
• хуткасць святла ў вакууме c у дакладнасці роўная 299792458 м/с;
• пастаянная Планка h у дакладнасці роўная 6,626 06X×10⁻³⁴ Дж·с;
• элементарны электрычны зарад e у дакладнасці роўны 1,602 17X×10⁻¹⁹ Кл;
• пастаянная Больцмана k у дакладнасці роўная 1,380 6X×10⁻²³ Дж/К;
• лік Авагадра N_A у дакладнасці роўны 6,022 14X×10²³ моль⁻¹;
• светлавая эфектыўнасць k_cd манахраматычнага выпраменьвання частатой 540×10¹² Гц у дакладнасці роўная 683 лм/Вт;

Адзінкі, якія не ўваходзяць у СІ

Некаторыя адзінкі, якія не ўваходзяць у СІ, па рашэнні Генеральнай канферэнцыі па мерах і вагах «дапускаюцца для выкарыстання сумесна з СІ».

Адзінка вымярэння	Міжнародная назва	Абазначэнне		Велічыня ў адзінках СІ
		беларускае	міжнароднае
мінута (або хвіліна)	minute	мін	min	60 с
гадзіна	hour	г	h	60 мін = 3600 с
суткі	day	сут	d	24 г = 86 400 с
	degree	°	°	(π/180) рад
	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
літр	litre (liter)	л	l, L	1 дм³
тона	tonne	т	t	1000 кг
	neper	Нп	Np
бэл	bel	Б	B
электронвольт	electronvolt	эв	eV	≈1,60217733${\displaystyle \cdot }$10^−19 Дж
атамная адзінка масы	unified atomic mass unit	а. а. м.	u	≈1,6605402${\displaystyle \cdot }$10^−27 кг
астранамічная адзінка	astronomical unit	а. а.	ua	≈1,49597870691${\displaystyle \cdot }$10^11 м
марская міля	nautical mile	міля		1852 м (сапраўды)
вузел	knot	вуз		1 марская міля ў гадзіну = (1852/3600) м/с
ар	are	а	a	10² м²
гектар	hectare	га	ha	10^4 м²
бар	bar	бар	bar	10^5 Па
ангстрэм	ångström	Å	Å	10^−10 м
	barn	б	b	10^−28 м²

У розных абласцях часам выкарыстоўваюцца і іншыя адзінкі.

• Адзінкі сістэмы СГС: эрг, гаус, і інш.
• Пазасістэмныя адзінкі, шырока распаўсюджаныя да прыняцця СІ: кюры, калорыя, , мікрон і інш.

Некаторыя краіны не прынялі сістэму СІ, або прынялі яе толькі часткова і працягваюць карыстацца англійскай сістэмай мер ці падобнымі адзінкамі.

Расійскі ГОСТ 8.417-2002 дазваляе ўжыванне наступных адзінак: , светлавы год, парсек, , кілават-гадзіна, , , ампер-гадзіна, , , , , . Дазваляецца ўжываць адзінкі адносных і лагарыфмічных велічынь, такія як адсотак, праміле, , , актава, . Дапускаецца таксама ўжываць шырока распаўсюджаныя адзінкі часу, напрыклад, тыдзень, месяц, год, стагоддзе, тысячагоддзе.

Кратныя і дробныя адзінкі

Асноўны артыкул: Прыстаўкі СІ

Дзесятковыя кратныя і дробныя адзінкі ўтвараюць з дапамогай стандартных множнікаў і прыставак СІ, якія далучаюцца да назвы або абазначэння адзінкі.

Правілы напісання абазначэнняў адзінак

• Абазначэнні адзінак друкуюць прамым шрыфтам, кропку як знак скарачэння пасля пазначэння не ставяць.
• Абазначэнні змяшчаюць за лікавымі значэннямі велічынь праз прабел, перанос на іншы радок не дапускаецца. Выключэнні складаюць абазначэнні ў выглядзе знака над радком, перад імі прабел не ставіцца. Прыклады: 10 м/с, 15°.
• Калі лікавае значэнне ўяўляе сабой дроб з касой рысай, яго заключаюць у дужкі, напрыклад: (1/60) з⁻¹.
• Пры ўказанні значэнняў велічынь з гранічнымі адхіленнямі іх заключаюць у дужкі або прастаўляюць абазначэнне адзінкі за лікавым значэннем велічыні і за яе гранічным адхіленнем: (100,0 ± 0,1) кг, 50 г ± 1 г.
• Абазначэнні адзінак, якія ўваходзяць у вытворную, аддзяляюць кропкамі на сярэдняй лініі (Н•м, Па•с), не дапускаецца выкарыстоўваць для гэтай мэты знак «х». У машынапісных тэкстах дапускаецца кропку не паднімаць або падзяляць пазначэнні прабеламі, калі гэта не выклікае непаразумення.
• У якасці знака дзялення ў пазначэннях можна выкарыстоўваць гарызантальную рысу або касую рысу (толькі адну). Пры ўжыванні касой рысы, калі ў назоўніку стаіць вытворная адзінка, яго заключаюць у дужкі. Правільна: Вт/(м•К), няправільна: Вт/м/К, Вт/м•К.
• Дапускаецца ўжываць абазначэнні адзінак у выглядзе здабытку абазначэнняў адзінак, узведзеных у ступені (дадатныя і адмоўныя): Вт•м⁻²•К⁻¹, А•м². Пры выкарыстанні адмоўных ступеней не дазваляецца выкарыстоўваць гарызантальную ці касую рысу (знак дзялення).
• Дапускаецца ўжываць спалучэнні адмысловых знакаў з літарнымі абазначэннямі, напрыклад: °/с (градус у секунду).
• Не дапускаецца спалучаць абазначэнні і поўныя найменні адзінак. Няправільна: км/гадзіна, правільна: км/г.
• Абазначэнні адзінак, утвораныя ад прозвішчаў, пішуцца з вялікай літары, у тым ліку з прыстаўкамі СІ, напрыклад: ампер — А, мегапаскаль — МПа, кіланьютан — кН, гігагерц — ГГц.

Глядзіце таксама правілы выкарыстання прыставак СІ.

Гл. таксама

• Прыстаўкі СІ
• Метрычная сістэма мер
• Метрычная канвенцыя
• СГС
• Конская сіла

Зноскі

1. Official BIPM definitions. bipm.org
2. Essentials of the SI: Introduction. physics.nist.gov
3. «Appendix G : Weights and Measures». The World Factbook. Central Intelligence Agency.
4. Weights and Measures Act. laws-lois.justice.gc.ca
5. Conférence Générale des Poids et Mesures. Bureau international des poids et mesures
6. Unités SI et recommandations pour l’emploi de leurs multiples et de certaines autres unités, Organisation internationale de normalisation, 1992
7. Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 24.11.2020 г. № 673 «О единицах величин, допущенных к применению в Республике Беларусь»
8. «The name „kilogram“».
9. Ian Mills (29 September 2010). «Draft Chapter 2 for SI Brochure, following redefinitions of the base units». CCU.
10. Anon (November 2010). «BIPM Bulletin». BIPM.
11. On the possible future revision of the International System of Units, the SI Resolution 1 of the 24th meeting of the CGPM (2011)
12. Towards the «New SI»… (англ.) на сайте Международного бюро мер и весов

Літаратура

• ГОСТ 8.417-2002. Единицы величин.
• Единицы величин: Словарь-справочник. — М.: Издательство стандартов, 1990, ISBN 5-7050-0118-5

Спасылкі

• SI brochure Апісанне СІ на сайце Міжнароднага бюро мер і ваг
• ГОСТ 8.417-2002. АДЗІНКІ ВЕЛІЧЫНЬ. Уведзены ў дзеянне з 1 верасня 2003 г. Архівавана 5 жніўня 2013.
• Адзінкі вымярэння, прынятыя ў розных краінах Архівавана 1 верасня 2014.
• Імперскае і метрычнае пераўтварэнне
• Анлайн перавод адзінак вымярэння СІ у іншыя сістэмы Архівавана 13 верасня 2011.
• Набор калькулятараў для пераліку адзінак
• Адзінкі вымярэння