Нумерыян

Марк Аўрэлій Нумерый Нумерыян (лац.: Marcus Aurelius Numerius Numerianus), больш вядомы ў рымскай гістарыяграфіі як Нумерыян, — рымскі імператар, які кіраваў у 283—284 гадах.

Марк Аўрэлій Нумерый Нумерыян
лац.: Marcus Aurelius Numerius Numerianus
Антанініян  (руск.) з партрэтам Нумерыяна
Рымскі імператар
Сумесна з	Марк Аўрэлій Карын
Папярэднік	Марк Аўрэлій Кар
Пераемнік	Дыяклетыян
Нараджэнне	каля 253 года Нікамедыя^[d], Віфінія і Понт, Старажытны Рым
Смерць	лістапад 284 года каля Эмесы ці Нікамедыі  (руск.)
Бацька	Марк Аўрэлій Кар
Маці	невядома
Жонка	дачка Арыя Апра
Веравызнанне	Старажытнарымская рэлігія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Нумерыян быў малодшым сынам прэфекта прэторыя  (руск.) Кара. Пасля таго, як Кар быў абвешчаны імператарам, ён прызначыў Нумерыяна сваім суправіцелем з тытулам цэзара. Пасля пачатку чарговай рымска-персідскай вайны Нумерыян разам з бацькам узяў удзел у паходзе. Пасля гібелі Кара ён стаў аўгустам на Усходзе, тым часам як яго старэйшы брат Карын кіраваў заходняй часткай імперыі. Неўзабаве пасля вяртання з вайны супраць персаў Нумерыян быў забіты ў Малой Азіі.

Нумерыян насіў наступныя пераможныя тытулы  (руск.): «Германскі Найвялікшы», «Персідскі Найвялікшы» — з 283 года; «Брытанскі Найвялікшы» з 284 года.

Біяграфія

Абвяшчэнне цэзарам

Будучы імператар Марк Аўрэлій Нумерый Нумерыян нарадзіўся каля 253 ці ў 254 годзе. Пра яго раннюю біяграфію нічога не вядома. У 282 годзе легіёны, якія дыслакаваліся ўздоўж Верхняга Дуная ў правінцыях Рэцыя і Норык, абвясцілі імператарам бацьку Нумерыяна Марка Аўрэлія Кара, што займаў у той час пост , і пачалі паўстанне супраць імператара Проба, які кіраваў тады. Армія Проба, што знаходзілася ў панонскім горадзе Сірміі (сучасны Срэмска-Мітравіца ў Сербіі), вырашыла, што не жадае ваяваць супраць Кара, і Проб быў забіты сваімі ваярамі.

Кар, якому на момант уступу на прастол было ўжо шэсцьдзесят гадоў, хацеў усталяваць сваю дынастыю і з мэтай умацавання ўлады ў верасні 282 года прысвоіў сваім сынам тытулы «найшляхетнейшых цэзараў» (лац.: nobilissimus Caesar) і «правадыроў моладзі» (лац.: princeps iuventutis). Нумерыян яўна быў малодшым з двух цэзараў, не займаючы раўнапраўнага становішча з братам. Калі Карын у 283 годзе быў абвешчаны сваім бацькам аўгустам і ў тым жа годзе заняў пасаду ардынарнага консула разам з Карам, то Нумерыян працягваў заставацца ўсяго толькі цэзарам. Кар прыкладаў высілкі, каб утрымаць сваю дынастыю ва ўладзе, і таму арганізаваў шлюб паміж дачкой новага прэфекта прэторыя Арыя Апра (імя яе невядомае) і сваім малодшым сынам.

У 283 годзе Кар, які абвясціў сваёй мэтай знішчэнне персідскай дзяржавы, якой кіраваў Бахрам II, пачаў паход супраць персаў. Кампанія палягчалася хваляваннямі ў варожай дзяржаве: Сасаніды былі ўцягнуты ў дынастычны крызіс, які пачаўся пасля смерці шаха Шапура I  (руск.), і таму былі не ў стане супрацьстаяць рымскай арміі. Імператар пакінуў свайго старэйшага сына адказваць за парадак на Захадзе, асабліва ў Галіі, а сам разам з Нумерыянам і Арыем Апрам адправіўся на Усход. Па шляху Кар разграміў сарматаў і квадаў, за што ён і яго сыны атрымалі пераможны тытул «Германскі Найвялікшы».

Па інфармацыі гісторыкаў Іаана Занары, Еўтропія  (руск.) і Феста  (руск.), Кар здабыў важную перамогу над персамі, захапіўшы Селеўкію  (руск.) і персідскую сталіцу Ктэсіфон  (руск.) (блізу сучаснага Аль-Мадаін у Іраку), пасля чаго пераправіўся на процілеглы бераг Тыгра. У гонар гэтай падзеі Кар, Нумерыян і Карын прынялі пераможны тытул «Персідскі Найвялікшы». Аднак Кар сканаў у ліпені ці ў пачатку жніўня 283 года, магчыма, з-за маланкі, якая ўдарыла ў яго намёт. Уільям Ледбетэр мяркуе, што Кар быў забіты Апрам з маўклівай згоды Нумерыяна.

Кіраванне ў якасці аўгуста і смерць

з партрэтам Нумерыяна.

Пасля смерці свайго бацькі Нумерыян уступіў на прастол у якасці аўгуста, стаў суправіцелем Карына, які атрымаў гэты тытул яшчэ пры жыцці Кара. У 283 годзе ён атрымаў тытул вялікага пантыфіка, а ў 284 годзе стаў ардынарным консулам разам са сваім братам. Нягледзячы на тое, што на некаторых манетах Нумерыян яшчэ прысутнічае са сваім ранейшым тытулам «Правадыр моладзі», на іншых абодва імператары знаходзяцца ў раўнапраўным становішчы. Апроч таго, на адным бронзавым медальёне, дзе Нумерыян намаляваны ў пышным усходнім адзенні, можна ўбачыць, што браты, якія знаходзяцца побач, звяртаюцца з прамовай да легіянераў, хоць у рэальнасці іх падзялялі вялікія адлегласці.

Карын хутка прыбыў з Галіі ў Рым, дзе правёў зіму 283/284 года, тым часам як Нумерыян затрымаўся на Усходзе. Раптоўная смерць яго бацькі спыніла кампанію, і рымляне пачалі спарадкаванае адступленне з Персіі, якому персы не правілі ніякіх перашкод. Магчыма, Нумерыян спыніў вайну з-за благога прадвесця, якім з'яўлялася смерць яго бацькі, ці ж ён проста не меў жадання працягваць ваенныя дзеянні. У той час былі выпушчаны манеты з надпісам «Уціхамірнік свету». Аднак фармальна вайна не скончылася, і перамовы з Персіяй былі праведзены толькі ў пачатку кіравання Дыяклетыяна ў 288 годзе, а таксама пасля паспяховага паходу суправіцеля Дыяклетыяна Галерыя.

На думку некаторых сучасных гісторыкаў (прыкладам, італьянскага навукоўца С. Мазарына  (англ.)), версія пра паспяховы адыход войскаў Нумерыяна была рымскай прапагандай, мэтай якой была схаваць паразу імператара ад сасанідскага цара Бахрама II і яго наступную гібель. Гэта дапушчэнне заснавана на паведамленнях Іаана Занары і Іаана Малалы: паводле інфармацыі Занары Нумерыян працягнуў наступленне і пацярпеў паразу ад персідскай арміі, быў узяты ў палон, дзе з яго злупілі скуру; Малала паведамляе пра тое, што імператар быў абложаны персамі ў Карах, потым быў захоплены і забіты (прытым гэтак жа, як і Занара, Малала паведамляе пра тое, што з Нумерыяна злупілі скуру). Але, па ўсёй бачнасці, гэтыя падзеі былі скапіяваны з акалічнасцяў смерці імператара Валерыяна I, якая адбылася за дваццаць гадоў да кіравання Нумерыяна. У 284 годзе Нумерыян прысвоіў сабе пераможны тытул «Брытанскі Найвялікшы», бо ў гэты час Карын здабыў некалькі перамог у Брытаніі.

з партрэтам Нумерыяна.

Да сакавіка 284 года Нумерыян дасягнуў толькі сірыйскага горада Эмесы, а ў лістападзе ён знаходзіўся ў Малой Азіі. Згодна хрысціянскаму паданню, падчас свайго наведвання Антыёхіі Нумерыян загадаў караць смерцю святога Вавілу Антыяхійскага  (руск.), але гэта падзея, мусібыць, адбылася значна раней. Таксама да кіравання Нумерыяна адносяць смерць пакутнікаў Хрысанфа і Дар'і Рымскіх  (руск.), прытым, згодна жыццям, іх каралі смерцю на загад імператара. У рэчаіснасці гэтага адбыцца не магло, таму што Нумерыян не жыў у Рыме цягам усяго свайго кіравання. Таму даследчыкі або лічаць, што Хрысанф і Дар'я былі пакараны смерцю на загад Карына, або адносяць іх пакутніцтва да кіравання Валярыяна. У Эмесе імператар, напэўна, усё яшчэ быў жывы і знаходзіўся ў добрым здароўі, бо там ён выдаў адзіны захаваны ад часоў яго кіравання рэскрыпт, які пасля быў улучаны ў кодэкс Юстыніяна  (руск.). Манеты з імем Нумерыяна, выпушчаныя ў малаазіяцкім горадзе Кізік  (руск.) у канцы 284 года, не дазваляюць вызначыць яго месцазнаходжанне.

Неўзабаве пасля наведвання Эмесы Нумерыян захварэў. Яго набліжаныя, у тым ліку і прэфект прэторыя Арый Апр, гаварылі салдатам, якія ўвесь час пыталі іх пра стан імператара, што Нумерыян пакутуе ад запалення вачэй з-за працяглай бессані і таму змушаны перасоўвацца ў закрытых насілках, каб захоўваць вочы ад сонца і ветру. Дакладная прычына смерці Нумерыяна невядомая: або ён памёр ад хваробы, або яго забіў Апр, які меркаваў уявіць смерць імператара як натуральную і самому завалодаць імператарскім тытулам. Аднак, калі армія дасягнула віфінскага горада , характэрны трупны пах, што выходзіў ад насілак, больш не дазволіў Апру хаваць праўду. Салдаты разарвалі шторы, што хавалі Нумерыяна, і выявілі, што імператар ужо некалькі дзён мёртвы.

Вынікі кіравання

Па ўсёй бачнасці, высокія ваенныя чыны былі асвядомлены пра смерць Нумерыяна, але дамовіліся захоўваць маўчанне, каб праверыць лаяльнасць арміі па дачыненні да Нумерыяна. Апр афіцыйна паведаміў навіну пра смерць Нумерыяна ў лістападзе 284 года каля Нікамедыі, пасля чаго прэфект быў схоплены легіянерамі. Трыбуны і палкаводцы 20 лістапада 284 года сабралі на ваенны савет армію для абрання новага імператара, дзе «па выкліканні звыш» выбралі камандуючага імператарскімі коннымі целаахоўнікамі  (руск.) Валерыя Дыёкла, нягледзячы на спробы Апра заручыцца іх падтрымкай і самому стаць імператарам. Флавій Вопіск Сіракузянін прыводзіць наступныя прычыны такога выбару:

«Гэта быў выдатны чалавек, разумны, які любіў дзяржаву, які любіў сваіх падначаленых, які ўмеў выконваць усё тое, чаго патрабавалі акалічнасці таго часу. Ён быў заўсёды перапоўнены высокіх задум; часам, аднак, твар яго прымаў трохі цвёрды выраз, але развагай і вылучнай цвёрдасцю ён душыў руху свайго неспакойнага сэрца».

Войска памкнулася на ўзгорках за межамі Нікамедыі і згоднена вітала свайго новага імператара. Дыёкл, які зараз прыняў імя Дыяклетыяна, надзеўся ў пурпурныя адзенні, і ў адказ на пытанне пра тое, пры якіх акалічнасцях быў забіты Нумерыян, выняў з ножнаў свой меч і, паказваючы на прэфекта прэторыя Арыя Апра, уразіў яго, прамовячы наступныя словы: «Вось вінаваты ў забойстве Нумерыяна!». Салдаты аддалі перавагу выбраць аднаасобным кіраўніком імперыі свайго прадстаўніка Дыяклетыяна, а не суправіцеля Нумерыяна Карына (хоць Карын неадкладна абагавіў свайго памерлага брата).

Нумерыян быў імператарам на працягу прыблізна чатырнаццаці месяцаў, але, напэўна, рэальна ён кіраваў яшчэ меншы прамежак часу. З яго біяграфіі ў «Гісторыі Аўгустаў  (руск.)» відаць, што захапленні Нумерыяна ніяк не адпавядалі заданням, што ўскладаюцца на імператара, тым больш у такую складаную эпоху крызісу III стагоддзя, — ён звяртаў сваю цікавасць перадусім на літаратуру. Неўзабаве пасля смерці Нумерыяна яго брат быў пабіты Дыяклетыянам каля прытоку Дуная Марга і загінуў падчас бітвы, мабыць, ад рукі свайго падначаленага. Лічыцца, што з яго смерцю скончыўся крызіс III стагоддзя і пачалася эпоха даміната. Над абодвума братамі вісеў праклён памяці. Існуе дапушчэнне, што Дыяклетыян быў датычны да забойства Нумерыяна, бо ён займаў важную пасаду начальніка целаахоўнікаў і мог запабегчы забойства імператара. Да таго ж у выніку менавіта ён выняў найбольшую карысць са смерці Нумерыяна. Усе падазрэнні ўпалі на Апра, а калі Дыяклетыян быў абвешчаны імператарам, ён забіў свайго праціўніка. Таму малаімаверна, што Дыяклетыян не меў нічога агульнага з забойствам Нумерыяна.

Асабістыя якасці

Аўрэус  (руск.) з партрэтам Нумерыяна.

Флавій Вопіск Сіракузянін у сваёй біяграфіі Нумерыяна ў «Гісторыі Аўгустаў» захоплена пра яго адклікаецца. Паводле яго слоў:

«Нумерыян меў выдатныя маральныя якасці і сапраўды быў годны імператарскай улады. Ён выдаваўся сваім красамоўствам, так што яшчэ хлопчыкам публічна выступаў з прамовамі; яго творы лічацца выдатнымі, зрэшты, яны набліжаюцца больш да школьных практыкаванняў, чым да стылю Тулія. Расказваюць, што ён быў выбітным вершаваннікам і перасягнуў усіх паэтаў свайго часу. Ён жа супернічаў з Алімпіем Немезіянам, які напісаў «ἁλιευτικά» «κυνηγετικά» і «ναυτικά», і бліскаў усімі хароствамі стылю. Ямбічнага паэта Аўрэлія Апалінарыса, які ў сваёй паэме абсікаў справы яго бацькі, Нумерыян, нібы сонца, зацямніў сваімі праменямі, выдаўшы свой папярэдне прачытаны твор»..

.

Апроч таго, біёграф прынцэпса расказвае таксама і пра тое, што зварот, які Нумерыян адправіў сенатарам, быў, па аповедах сведак, гэтак выразна складзеным, што імі быў выпушчаны загад, паводле якога ва Ульпіевай бібліятэцы (пабудаванай архітэктарам Траяна Апаладорам Дамаскім на форуме Траяна) усталёўвалася статуя ў гонар імператара, аднак не як гасудару, а як рытору. На ёй была высечана наступны пасвячальны надпіс: «Нумерыяну Цэзару, самаму магутнаму прамоўцу свайго часу».

Больш ні ў адной крыніцы не расказваецца пра асобу Нумерыяна. Аднак вядома пра тое, што вышэйназваны паэт Алімпій Немезіян  (англ.) згадваў у сваёй працы «Кінегетыка» («Пра паляванне») пра жаданне напісаць эпічную паэму, што расказвала б пра дзеі Карына і Нумерыяна, але гэты план, па ўсёй бачнасці, так і не быў ажыццёўлены .

Крыніцы

1. Грант 1998.
2. Jona Lendering.. Numerianus (англ.). 2002. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2012.
3. Barnes 1981, p. 4.
4. Southern 2001, p. 132.
5. PLRE 1971.
6. Leadbetter 2001.
7. Иоанн Зонара. Сокращение истории. XII. 30.
8. Евтропий. Бревиарий от основания Города. IX. 14. 1.
9. Фест. Бревиарий деяний римского народа. 24.
10. Southern 2001, p. 133.
11. Аврелий Виктор. О цезарях. XXXVIII.
12. Mazzarino 1980, p. 68.
13. Иоанн Малала. Хронография. XII.
14. Mazzarino 1980, pp. 85–90.
15. Catholic Encyclopedia.. Sts. Chrysanthus and Daria (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2013.
16. Кодекс Юстиниана. V. 52. 2.
17. Potter 2004, p. 279.
18. Potter 2004, pp. 279–280.
19. Potter 2004, p. 280.
20. Флавий Вописк Сиракузянин. История Августов. Кар, Карин и Нумериан. XIII. 1.
21. Barnes 1981, pp. 4–5.
22. Marcus Aurelius Numerius Numerianus (AD ca. 253 — AD 284) (англ.). Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2012.
23. Флавий Вописк Сиракузянин. История Августов. Кар, Карин и Нумериан. XI. 1—3.
24. Southern 2001, p. 285.

Літаратура

Першасная літаратура

• Аврелий Виктор. Кар, Карин и Нумериан // О цезарях.
• Флавий Вописк Сиракузянин. История Августов // Кар, Карин и Нумериан.
• Иоанн Зонара. Сокращение истории // От Александра Севера до Диоклетиана. Архівавана 21 мая 2008.

Даследаванні

• Mazzarino, Santo. Antico, tardoantico ed era costantiniana. — Edizioni Dedalo, 1980.
• Barnes, Timothy D. Constantine and Eusebius. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981.
• Грант, М. Римские императоры. Нумериан. — М.: ТЕРРА — Книжный клуб, 1998.
• Jones A. H. M., Martindale J. R., Morris J.  The Prosopography of the Later Roman Empire. Vol. 1. A.D. 260—395. — Cambridge, MA: Cambridge University Press, 1971. — 1152 p.
• Leadbetter, William.. Numerianus (283—284 A.D.) (англ.)(недаступная спасылка). An Online Encyclopedia of Roman Emperors. 2001. Архівавана з першакрыніцы 31 ліпеня 2020.
• Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. — London, New York: Routledge, 2001.
• Potter, David Stone. The Roman Empire at Bay, AD 180—395. — Routledge, 2004.
• Bowman, Alan K. The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193—337. — 2004.

Спасылкі

• Монеты Нумериана (англ.). Праверана 23 снежня 2012.