Путунхуа кіт трад 普通話 практ 普通话 піньінь Pǔtōnghuà афіцыйная мова ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы і ў Сінгапуры Гэта паня

Путунхуа (кіт. трад. 普通話, практ. 普通话, піньінь: Pǔtōnghuà) — афіцыйная мова ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы і ў Сінгапуры. Гэта паняцце адносіцца перш за ўсе да вуснай, вымаўленчай нормы. Пісьмовы стандарт называецца байхуа.

Двор дзіцячага садка ў старой частцы **Шанхая** (дзе дзеці гавораць на шанхайскім дыялекце) упрыгожаны лозунгамі («大家请说普通话,语言文字规范化»), які заклікае: «Давайце ўсе гаварыць на путунхуа, стандартызаваць вымаўленне і правапіс!»

Фанетыка і лексіка путунхуа заснавана на вымаўленчай норме пекінскага дыялекту, які належыць паўночнай групе дыялектаў кітайскай мовы. Граматыка путунхуа адпавядае нормам, замацаваным у літаратурных творах на сучаснай кітайскай мове .

Назвы

На Тайвані афіцыйная мова называецца гоюй (кіт. традыцый. 國語, практ. 国语, піньінь: guóyǔ, літаральна: «дзяржаўная мова»; гэта ж назва выкарыстоўваецца для путунхуа ў гутарковай мовы ў Ганконгу і Макао), у Сінгапуры і Малайзіі — хуаюй (кіт. традыцый. 標準華語, практ. 标准华语, піньінь: biāozhǔn huáyǔ, літаральна: «стандартая кітайская мова, стандартная мова кітайцаў»). Паміж гэтымі варыянтамі есць вельмі нязначныя фанетычныя і лексічныя адрозненні, усе яны практычна цалкам узаемназразумелыя і іх назвы часта выкарыстоўваюцца як сінонімы.

У літаратуры заходніх краін путунхуа звычайна называюць Mandarin («мандарынская»), аднак у заходнім навуковым асяроддзі гэтым тэрмінам прынята пазначаць усю паўночную дыялектную групу. Для большай дакладнасці на Захадзе выкарыстоўваюць тэрмін Standard Mandarin, які адпавядае сукупнасці ўсіх вышэйзгаданых норм — путунхуа, гоюй і хуаюй. Калька з гэтага назвы — «мандарын», «мандарынская» або «мандарынская гаворка кітайскай мовы» — не ўжываецца расійскай акадэмічнай і экспертнай супольнасцю, аднак зрэдку сустракаецца ў некаторых СМІ. Напрыклад: «[БіБіСі спыняе] радыёвяшчанне на украінскай, азербайджанскай, турэцкай, в'етнамскай і кітайскай (мандарын) мовах».

Сфера ўжывання

Ранняя неафіцыйная вусная форма зносін (гуаньхуа) на паўночнакітайскай аснове, як мяркуецца, пачала фарміравацца з пераносу ў 1266 годзе кітайскай сталіцы на месца сучаснага Пекіна (тады называўся Чжунду, затым Даду) перад пачаткам дынастыі Юань. З пачатку XX стагоддзя афіцыйны стандарт, які атрымаў у 1909 назва «гоюй» (ад японскага тэрміна «кокуго» — дзяржаўная мова) і ў КНР пазней пераназваны ў путунхуа, стаў уключаць не толькі пісьмовую, але таксама і вусную норму.

Задача распаўсюджвання путунхуа як вуснага стандарту ў раёнах распаўсюджвання іншых кітайскіх моў агаворваецца ў Канстытуцыі КНР 1982 года. Аднак яго распаўсюджванне адбываецца даволі павольна. Так, нягледзячы на паўсюднае ўжыванне путунхуа на радыё і тэлебачанні, паводле даных афіцыйнага абследавання (2004) толькі 53 % насельніцтва КНР могуць гаварыць на путунхуа, 18 % размаўляюць на ёй дома, 42 % выкарыстоўваюць у школе і на працы.

Для вызначэння ступені валодання путунхуа з 1994 г. у КНР быў уведзены Экзамен на ўзровень валодання путунхуа (кіт. практ. 普通话水平测试, піньінь: pǔtōnghuà shuǐpíng cèshì (PSC)), які хутка набыў папулярнасць па меры ўсе большай урбанізацыі Кітая. Існуе некалькі ўзроўняў валодання путунхуа, якія прысвойваюцца пасля праходжання іспыту:

1-A (кіт. практ. 一级甲等, піньінь: yījí jiǎděng; колькасць памылак: менш за 3 %) — часта лічыцца, што ім валодаюць уроджаныя пекінцы. Сярод астатніх кітайцаў гэты ўзровень даволі рэдкі. Так, паводле даследавання, праведзенага ў 2003 годзе Нацыянальным рабочым камітэтам па мове і пісьменнасці (кіт. практ. 国家语言文字工作委员会), па буйных гарадах гэты ўзровень паказалі: у Пекіне — 90 %, Цяньцзіня — 25 %, Сіань — 12 %, Далянь — 10 %, Шанхаі — 3 %, Нанкін — 2 %, Чэнду — 1 %, Гуанчжоу — 0,5 %.
1-B (колькасць памылак: менш за 8 %) — неабходны для працы карэспандэнтам на тэлебачанні ці радыё;
2-A (колькасць памылак: менш за 13 %) — неабходны для працы настаўнікам кітайскай літаратуры ў агульнаадукацыйнай школе;
2-B (колькасць памылак: менш за 20 %)
3-A (колькасць памылак: менш за 30 %)
3-B (колькасць памылак: менш за 40 %) — гэты ўзровень змаглі прайсці толькі 53 % насельніцтва Кітая (каля 700 млн чалавек) паводле першага даследавання валодання моў у КНР, праведзенага ў снежні 2004 года. Для звычайнага кітайца нават для дасягнення гэтага ўзроўню неабходна спецыяльнае навучанне.

Тым не менш многія кітайцы здольныя ў той ці іншай ступені разумець путунхуа, нават не будучы ў стане на ёй гаварыць.

Характарыстыка

Фанетыка і фаналогія

Путунхуа — ізалявальная тонавая мова. Зычныя і галосныя ўтвараюць абмежаваную колькасць таніраваных складоў пастаяннага саставу (без уліку тону ў путунхуа маецца усяго 414 розных складоў, а з улікам тонаў — 1324). Кожны склад у слове, як правіла, з'яўляецца марфемай (рэдкія выключэнні складаюць склады ў складзе этымалагічна нечлянімых слоў). Пры гэтым марфем, якія фаналагічна былі б меншыя чым склад, у путунхуа няма (выключэнне складае суфікс 儿 «er», які уласнага склада не ўтварае).

У путунхуа ў залежнасці ад характару змены частаты асноўнага галасавога тону ў часе адрозніваюць 4 тоны: 1-ы (роўны), 2-й (узыходзячы), 3-й (сыходна-узыходзячы) і 4-й (сыходны) тоны. Тон выступае як адзін з асноўных распазнавальных гукавых сродкаў, якія дазваляюць адрозніваць лексічныя значэнні. Прыклады: 失 shī 'губляць' — 十 shí 'дзесяць' — 史 shǐ 'гісторыя' — 事 shì 'справа'; 媽 mā 'маці' — 麻 má 'каноплі' — 马 mǎ 'конь' — 马 mà 'лаяць'.

Статыстычныя даследаванні паказалі, што функцыянальная «нагрузка» тонаў у путунхуа прыкладна такая ж высокая, як і ў галосных.

Для путунхуа характэрныя камбінаторныя пераўтварэнні тонаў, якія адбываюцца ў ходзе словаўтварэння пры спалучэнні складоў з пэўным тонам: тоны могуць змяняцца або нейтралізавацца. Такія пераўтварэнні могуць насіць як рэгулярны, так і нерэгулярны характар. Так, склад 一 yī 'адзін' у ізаляваным становішчы вымаўляецца пад 1-м тонам, але ў словазлучэнні перад складамі 1-га, 2-га або 3-га тоны ен вымаўляецца пад 4-м тонам (напрыклад, 一 yī + 年 nián пераходзіць у yìnián), а перад складам 4-га тоны — пад 2-м (напрыклад, 一 yī + 定] dìng пераходзіць у yídìng).

Марфалогія

Калі ў старажытнакітайскай мове словы ў пераважнай большасці былі аднаскладовымі, то ў путунхуа, згодна з падліках кітайскіх лінгвістаў, шматскладовыя словы дамінуюць над аднаскладовымі (75,4 % і 24,6 % адпаведна); пры гэтым каля 85 % шматскладовых слоў складаюцца з двух складоў, так што двухмарфемная форма слова дамінуе. Аднаскладовае слова (званае таксама простым словам) уяўляе сабой першасную лексічную адзінку і мае ў сваім складзе толькі адну марфему. Асноўным спосабам словаўтварэння з'яўляецца словаскладанне (напрыклад, 屏 píng 'засланяць' + 風 fēng 'вецер' дае 屏風 píngfēng 'шырма, экран'); разам з ім распаўсюджаны афіксацыя (адносна нешматлікія афіксы маюць аглюцінаціўны характар) і канверсія. Частка ўзыходзячых к старажытнакітайскай мове аднаскладовых слоў ужываецца толькі ў якасці кампанент шматскладовых слоў.

Словазмяненне ў путунхуа развіта слаба і прадстаўлена ў асноўным дзеяслоўнымі відавымі суфіксамі. Назоўнікі і асабістыя займеннікі маюць форму калектыўнай множнасці, утвараецца пры дапамозе суфікса 们 men, але для назоўнікаў гэтая форма мае абмежаванае ўжыванне (можа прымяняцца для назоўнікаў, якія абазначаюць людзей, радзей — жывел і птушак).

Сярод знамянальных часцін мовы ў путунхуа вылучаюць назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеннік, дзеяслоў і прыслоўе; сярод службовых слоў — прыназоўнікі, , злучнікі, часціцы, класіфікатары, паказчыкі членаў сказа, нейтралізатары прэдыкатыўнасці. Асабліва разглядаюць спецыяльныя лексічныя элементы і мадальныя словы. Дадзеная класіфікацыя не з'яўляецца цалкам агульнапрынятай, і паміж прадстаўнікамі розных лінгвістычных традыцый поўнай згоды няма.

Зноскі

Словарь «Мультитран».
Русская служба Би-би-си перенесет вещание в интернет
Завьялова О. И. Китайский язык // Большая российская энциклопедия. Т. 14. — М.: Изд-во «БРЭ», 2009.
China Daily.
Горелов 1989, с. 16—17.
Солнцев В. М. Китайский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с.
Касевич В. Б. Введение в языкознание. 3-е изд. — М.: Издат. центр «Академия», 2012. — 240 с.
Софронов 1979, с. 24.
Виноградов В. А. Тон // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с.
Surendran D., Levow G.-A. The Functional Load of Tone in Mandarin is as High as that of Vowels // Proceedings of the International Conference on Speech Prosody (Nara, 2004).
Софронов 1979, с. 25.
Горелов 1989, с. 19—21, 33.
Горелов 1989, с. 21—22, 35—36.
Горелов 1989, с. 31, 70, 90—92.

Літаратура

Горелов В. И. Теоретическая грамматика китайского языка. — М.: Просвещение, 1989. — 318 с. — ISBN 5-09-002914-8.
Завьялова О. И. Путунхуа и диалекты: новые реалии китайского мира // Проблемы Дальнего Востока. — 2012. — № 6. — С. 130—138.
Лу Динь, Орусбаев А. Китайский язык как язык межнационального общения в Китае // Вестник . — 2003. — Т. 3, № 1. — С. 130—138. Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2016. (Праверана 6 лістапада 2015)
Софронов М. В. Китайский язык и китайское общество. — М.: Наука, 1979. — 312 с.

Спасылкі

Завьялова О. И. Языковая ситуция и языковая политика в КНР (нявызн.)(недаступная спасылка). // Сайт Института Дальнего Востока РАН. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2016. Праверана 6 лістапада 2015.

[1] Словарь «Мультитран».

[2] Русская служба Би-би-си перенесет вещание в интернет

[зав-3] Завьялова О. И. Китайский язык // Большая российская энциклопедия. Т. 14. — М.: Изд-во «БРЭ», 2009.

[chinadaily-4] China Daily.

[FOOTNOTEГорелов198916—17-5] Горелов 1989, с. 16—17.

[Solncev-6] Солнцев В. М. Китайский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с.

[7] Касевич В. Б. Введение в языкознание. 3-е изд. — М.: Издат. центр «Академия», 2012. — 240 с.

[FOOTNOTEСофронов197924-8] Софронов 1979, с. 24.

[9] Виноградов В. А. Тон // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с.

[10] Surendran D., Levow G.-A. The Functional Load of Tone in Mandarin is as High as that of Vowels // Proceedings of the International Conference on Speech Prosody (Nara, 2004).

[FOOTNOTEСофронов197925-11] Софронов 1979, с. 25.

[FOOTNOTEГорелов198919—21,_33-12] Горелов 1989, с. 19—21, 33.

[FOOTNOTEГорелов198921—22,_35—36-13] Горелов 1989, с. 21—22, 35—36.

[FOOTNOTEГорелов198931,_70,_90—92-14] Горелов 1989, с. 31, 70, 90—92.