Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Фаналогія (ад грэч. phōnē гук і грэч. logós слова, вучэнне) — раздзел фанетыкі, які вывучае фанемы і іх сістэму.
| Мовазнаўства |
 |
| Фаналогія Семантыка (+)
|
| (параўнальна-гістарычнае |
| Камп'ютарная лінгвістыка
Нейралінгвістыка Псіхалінгвістыка
|
| Астатняе |
| Пісьменства
|
Асноўныя палажэнні вучэння аб фанеме выкарыстоўваюцца пры разглядзе суперсегментных з’яў: націску, інтанацыі, і інш. Ідэі фаналогіі знаходзяць прымяненне ў тэорыі пісьма — графіцы і арфаграфіі, пры стварэнні алфавітаў, практычнай транскрыпцыі і транслітарацыі, а таксама пры апісанні з’яў словаўтварэння і граматыкі.
Асноўныя пытанні
Да ліку асноўных пытанняў фаналогіі належаць: вызначэнне існасці самой фанемы, г. зн. вызначэнне тых прыкмет, якія складаюць змест фанемы; высвятленне суадносін, з аднаго боку, паміж фанемай і гукамі, у якіх яна рэалізуецца, а з іншага боку, з іншымі фанемамі.
Моўны апарат чалавека можа ўтвараць мноства самых разнастанных у фізічных адносінах гукаў. Але далёка не ўсе яны служаць сродкам адрознення значымых моўных адзінак (марфем, слоў). Напрыклад, розныя ў акустычных і артыкуляцыйных адносінах гукі [т] і [т°] у словах там і т°ом успрымаюцца носьбітамі беларускай мовы як адзін гук [т]. Пры моўных зносінах іх адрозненне неістотнае (адрознівальную функцыю выконваюць гукі |а| і [о]). У іншых, напрыклад лезгінскай мове, наадварот, словы могуць адрознівацца толькі гэтымі гукамі. Гэта азначае, што для пэўнага моўнага калектыву важныя не ўсе магчымыя гукі, а толькі тыя, што служаць сродкам адрознення слоў і іх форм. Такія асноўныя функцыянальна важныя адзінкі мовы, якія служаць для адрознення (ці атаясамлівання) слоў, марфем, называюць фанемамі. Уся разнастайнасць гукаў у кожнай мове зводзіцца да невялікай колькасці фанем, якія ўтвараюць звычайна рацыянальную і эканомную сістэму (у розных мовах свету колькасць фанем вар’іруецца ад 12 да 80).
Фаналогія вывучае гукавы бок мовы ў яго функцыянальным аспекце, таму фаналогію яшчэ называюць функцыянальнай фанетыкай (Гл. таксама Фанетыка).
У цэнтры ўвагі фаналогіі як навуковай дысцыпліны — праблема тоеснасці фанемы як мінімальнай (непадзельнай у часе) сэнсаадрознівальнай адзінкі гукавога ладу мовы. Так, фаналогія вызначае прыкметы, якія складаюць змест фанемы, высвятляе суадносіны, з аднаго боку, паміж фанемай і гукамі, у якіх яна рэалізуецца ў моўнай плыні, а з другога боку, з марфемай, словам. У задачы фаналогіі ўваходзіць таксама вызначэнне колькаснага складу фанем у мове, выяўленне сувязей, што існуюць паміж асобнымі фанемамі і іх групамі, інакш кажучы, устанаўленне сістэмы фанем.
Гісторыя
На розніцу паміж параўнальна невялікай колькасцю гукаў, якія функцыянуюць у мове, і практычна незлічонай колькасцю розных фізічных гукаў, упершыню (1870-я гг.) звярнуў увагу лінгвіст Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ, які распрацаваў палажэнні аб фанемах як «рухомых кампанентах марфем», аб разнастайнасці гукаў, якія аб’ядноўваюцца ў адну фанему, і першым увёў у лінгвістычны ўжытак тэрмін «фанема».
Ідэі Бадуэна дэ Куртэнэ аб розных аспектах фанетыкі — акустчна-артыкуляцыйным і функцыянальным, аб ролі гукаў «у механізме мовы» зрабілі вялікі ўплыў на развіццё фанетычных даследаванняў у рускім і сусветным мовазнаўстве, з’явіліся зыходнымі тэарэтычнымі пасылкамі для розных фаналагічных школ XX ст.
Вялікую ролю ў фарміраванні агульнай тэорыі фаналогіі мелі працы Л. У. Шчэрбы, які вызначыў фанему як адзінку, здольную дыферэнцыраваць словы і іх формы, а таксама працы М. С. Трубяцкога і Р. В. Якабсона. Як самастойная дысцыпліна фаналогія пачала фарміравацца ў канцы XIX ст. і канчаткова аформілася ў 1930-я гады ў Еўропе (пражская лінгвістычная школа, капенгагенская школа — Л. Ельмслеў, О. Есперсен, X. Педэрсен і інш., лонданская школа ) і ў ЗША (як раздзел дэскрыптыўнай лінгвістыкі). У СССР склаліся дзве фаналагічныя школы — ленінградская (Л. У. Шчэрба, Л. Р. Зіндэр, М. I. Матусевіч, Л. В. Бандарка і інш.) і маскоўская (Р. І. Аванесаў, У. М. Сідараў, М. В. Паноў і інш.). Да 1930-х гадоў адносіцца і пачатак дыяхранічнай фаналогіі, у развіцці якой вялікае значэнне мелі працы Я. Дз. Паліванава, Р. В. Якабсона, А. Марцінэ і інш.
Сучасныя калізіі
Развіваючы ідэі I. А. Бадуэна дэ Куртэнэ, розныя фаналагічныя школы падыходзяць, аднак, з розных бакоў да цэнтральнага пытання фаналогіі — вызначэння сутнасці фанемы, г. зн. вызначэння тых прыкмет, якія складаюць змест фанемы. Яны па-рознаму асвятляюць суадносіны паміж фанемай і гукамі, у якіх яна праяўляецца ў моўнай плыні. Гэта тлумачыцца найперш тым, што фанемы, як і іншыя адзінкі мовы, маюць двума спосабы існавання — у сістэме мовы, дзе яны знаходзяцца ў адносінах апазіцыі (проціпастаўлення адна адной), і ў тэксце, дзе яны рэалізуюцца ў канкрэтным гуку. У сувязі з гэтым адны даследчыкі вызначаюць і апісваюць фанему праз фаналагічную апазіцыю, другія — праз фаналагічную пазіцыю.
Асноўнае разыходжанне ў тэорыі фанем звязана з крытэрыем фанемнай ідэнтыфікацыі гукаў маўлення — фізічнай ці функцыянальнай (у другім аспекце — фанетычнай ці марфемнай). У першым выпадку вучоныя апіраюцца на фанетычны крытэрый атаясамлівання, гэта значыць, фанема трактуецца як аўтаномная адзінка мовы, якая ўяўляе сабой клас падобных гукаў, ці гукатып (Л. У. Шчэрба, Л. Р. Зіндэр, Дж. Джоунз, некаторыя амерыканскія дэскрыптывісты), а асноўным кантэкстам рэалізацыі і фукцыяніравання фанемы з’яўляецца толькі фанетычнае слова (фанетычны сегмент). У другім выпадку, пры функцыянальна-марфематычным падыходзе, у цэнтры ўвагі знаходзіцца сэнсаадрознівальная функцыя фанемы, а асноўным кантэкстам функцыяніравання фанемы лічацца марфемы і словы. Фанема пры такім падыходзе — не аўтаномная фанетычная адзінка, а будаўнічы кампанент марфемы, праз тоеснасць якой вызначаецца і тоеснасць фанемы ў розных яе праяўленнях.
Літаратура
- Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
- Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Fanalogiya ad grech phōne guk i grech logos slova vuchenne razdzel fanetyki yaki vyvuchae fanemy i ih sistemu MovaznaystvaMovy svetuFanalogiya Marfalogiya Sintaksis Semantyka paraynalna gistarychnae movaznaystva etymalogiya Fanetyka SacyyalingvistykaKamp yutarnaya lingvistyka Nejralingvistyka PsihalingvistykaAstatnyaePismenstva Movy svetuGP Asnoynyya palazhenni vuchennya ab faneme vykarystoyvayucca pry razglyadze supersegmentnyh z yay nacisku intanacyi i insh Idei fanalogii znahodzyac prymyanenne y teoryi pisma graficy i arfagrafii pry stvarenni alfavitay praktychnaj transkrypcyi i translitaracyi a taksama pry apisanni z yay slovaytvarennya i gramatyki Asnoynyya pytanniDa liku asnoynyh pytannyay fanalogii nalezhac vyznachenne isnasci samoj fanemy g zn vyznachenne tyh prykmet yakiya skladayuc zmest fanemy vysvyatlenne suadnosin z adnago boku pamizh fanemaj i gukami u yakih yana realizuecca a z inshaga boku z inshymi fanemami Moyny aparat chalaveka mozha ytvarac mnostva samyh raznastannyh u fizichnyh adnosinah gukay Ale dalyoka ne yse yany sluzhac srodkam adroznennya znachymyh moynyh adzinak marfem sloy Napryklad roznyya y akustychnyh i artykulyacyjnyh adnosinah guki t i t u slovah tam i t om usprymayucca nosbitami belaruskaj movy yak adzin guk t Pry moynyh znosinah ih adroznenne neistotnae adroznivalnuyu funkcyyu vykonvayuc guki a i o U inshyh napryklad lezginskaj move naadvarot slovy moguc adroznivacca tolki getymi gukami Geta aznachae shto dlya peynaga moynaga kalektyvu vazhnyya ne yse magchymyya guki a tolki tyya shto sluzhac srodkam adroznennya sloy i ih form Takiya asnoynyya funkcyyanalna vazhnyya adzinki movy yakiya sluzhac dlya adroznennya ci atayasamlivannya sloy marfem nazyvayuc fanemami Usya raznastajnasc gukay u kozhnaj move zvodzicca da nevyalikaj kolkasci fanem yakiya ytvarayuc zvychajna racyyanalnuyu i ekanomnuyu sistemu u roznyh movah svetu kolkasc fanem var iruecca ad 12 da 80 Fanalogiya vyvuchae gukavy bok movy y yago funkcyyanalnym aspekce tamu fanalogiyu yashche nazyvayuc funkcyyanalnaj fanetykaj Gl taksama Fanetyka U centry yvagi fanalogii yak navukovaj dyscypliny prablema toesnasci fanemy yak minimalnaj nepadzelnaj u chase sensaadroznivalnaj adzinki gukavoga ladu movy Tak fanalogiya vyznachae prykmety yakiya skladayuc zmest fanemy vysvyatlyae suadnosiny z adnago boku pamizh fanemaj i gukami u yakih yana realizuecca y moynaj plyni a z drugoga boku z marfemaj slovam U zadachy fanalogii yvahodzic taksama vyznachenne kolkasnaga skladu fanem u move vyyaylenne suvyazej shto isnuyuc pamizh asobnymi fanemami i ih grupami inaksh kazhuchy ustanaylenne sistemy fanem GistoryyaNa roznicu pamizh paraynalna nevyalikaj kolkascyu gukay yakiya funkcyyanuyuc u move i praktychna nezlichonaj kolkascyu roznyh fizichnyh gukay upershynyu 1870 ya gg zvyarnuy uvagu lingvist Ivan Alyaksandravich Baduen de Kurtene yaki raspracavay palazhenni ab fanemah yak ruhomyh kampanentah marfem ab raznastajnasci gukay yakiya ab yadnoyvayucca y adnu fanemu i pershym uvyoy u lingvistychny yzhytak termin fanema Idei Baduena de Kurtene ab roznyh aspektah fanetyki akustchna artykulyacyjnym i funkcyyanalnym ab roli gukay u mehanizme movy zrabili vyaliki yplyy na razviccyo fanetychnyh dasledavannyay u ruskim i susvetnym movaznaystve z yavilisya zyhodnymi tearetychnymi pasylkami dlya roznyh fanalagichnyh shkol XX st Vyalikuyu rolyu y farmiravanni agulnaj teoryi fanalogii meli pracy L U Shcherby yaki vyznachyy fanemu yak adzinku zdolnuyu dyferencyravac slovy i ih formy a taksama pracy M S Trubyackoga i R V Yakabsona Yak samastojnaya dyscyplina fanalogiya pachala farmiravacca y kancy XIX st i kanchatkova aformilasya y 1930 ya gady y Eyrope prazhskaya lingvistychnaya shkola kapengagenskaya shkola L Elmsley O Espersen X Pedersen i insh londanskaya shkola i y ZShA yak razdzel deskryptyynaj lingvistyki U SSSR sklalisya dzve fanalagichnyya shkoly leningradskaya L U Shcherba L R Zinder M I Matusevich L V Bandarka i insh i maskoyskaya R I Avanesay U M Sidaray M V Panoy i insh Da 1930 h gadoy adnosicca i pachatak dyyahranichnaj fanalogii u razvicci yakoj vyalikae znachenne meli pracy Ya Dz Palivanava R V Yakabsona A Marcine i insh Suchasnyya kaliziiRazvivayuchy idei I A Baduena de Kurtene roznyya fanalagichnyya shkoly padyhodzyac adnak z roznyh bakoy da centralnaga pytannya fanalogii vyznachennya sutnasci fanemy g zn vyznachennya tyh prykmet yakiya skladayuc zmest fanemy Yany pa roznamu asvyatlyayuc suadnosiny pamizh fanemaj i gukami u yakih yana prayaylyaecca y moynaj plyni Geta tlumachycca najpersh tym shto fanemy yak i inshyya adzinki movy mayuc dvuma sposaby isnavannya u sisteme movy dze yany znahodzyacca y adnosinah apazicyi procipastaylennya adna adnoj i y teksce dze yany realizuyucca y kankretnym guku U suvyazi z getym adny dasledchyki vyznachayuc i apisvayuc fanemu praz fanalagichnuyu apazicyyu drugiya praz fanalagichnuyu pazicyyu Asnoynae razyhodzhanne y teoryi fanem zvyazana z kryteryem fanemnaj identyfikacyi gukay maylennya fizichnaj ci funkcyyanalnaj u drugim aspekce fanetychnaj ci marfemnaj U pershym vypadku vuchonyya apirayucca na fanetychny kryteryj atayasamlivannya geta znachyc fanema traktuecca yak aytanomnaya adzinka movy yakaya yyaylyae saboj klas padobnyh gukay ci gukatyp L U Shcherba L R Zinder Dzh Dzhounz nekatoryya amerykanskiya deskryptyvisty a asnoynym kantekstam realizacyi i fukcyyaniravannya fanemy z yaylyaecca tolki fanetychnae slova fanetychny segment U drugim vypadku pry funkcyyanalna marfematychnym padyhodze u centry yvagi znahodzicca sensaadroznivalnaya funkcyya fanemy a asnoynym kantekstam funkcyyaniravannya fanemy lichacca marfemy i slovy Fanema pry takim padyhodze ne aytanomnaya fanetychnaya adzinka a budaynichy kampanent marfemy praz toesnasc yakoj vyznachaecca i toesnasc fanemy y roznyh yae prayaylennyah LitaraturaBelaruskaya mova Encyklapedyya Belarus Encykl pad red A Ya Mihnevicha redkal B I Sachanka gal red i insh Mn BelEn 1994 654 s ISBN 5 85700 126 9 Suchasnaya belaruskaya mova Uvodziny Fanetyka Fanalogiya Arfaepiya Grafika Arfagrafiya Leksikalogiya Leksikagrafiya Frazealogiya Frazeagrafiya Vucheb dapam Ya M Kamaroyski V P Krasnej U M Lazoyski i insh 2 e vyd daprac i dap Mn Vysh shkola 1995 334 s ISBN 985 06 0075 6