Ідыш

І́дыш (ייִדיש) — мова з сям’і германскіх моў, на якой у пачатку XX стагоддзя гаварыла каля 11 млн. яўрэяў па ўсім свеце. Назва ідыш азначае «яўрэйскі».

Ідыш
Саманазва	יידיש
Краіны	—
Арганізацыя, якая рэгулюе	YIVO^[d]
Агульная колькасць носьбітаў	1 000 000 чал. (2010)
Статус	уразлівая^[d]
Класіфікацыя
^[d] індаеўрапейскія мовы германскія мовы заходнегерманскія мовы верхненямецкія мовы ідыш
Пісьменнасць	Hebrew script based alphabet^[d] і яўрэйскае пісьмо
Моўныя коды
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
ISO 639-3	yid
	ydd
Ethnologue	yid
Linguasphere	52-ACB-g
ABS ASCL	1303
IETF	yi
Glottolog	yidd1255
Вікіпедыя на гэтай мове

Гісторыя

Ідыш узнік у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе паміж IX і XII стагоддзямі на аснове сярэдненямецкіх дыялектаў (70—75 %) з шырокімі запазычаннямі з іўрыта і арамейскай мовы (каля 15 %), а таксама з раманскіх і славянскіх моў (у дыялектах дасягае 20 %). Граматыка дазваляе камбінацыю слоў нямецкага кораня з сінтаксічнымі элементамі семіцкіх і славянскіх моў. Ідышам карысталіся збольшага ашкеназскія яўрэі.

У XX стагоддзі адзінага правапісу не было. Каменем сутыкнення былі, сярод іншага, словы са старажытнаяўрэйскімі каранямі (гебраізмы). «Заходні» правапіс загадваў пісаць такія словы згодна з біблейскімі крыніцамі, а другі, савецкі, патрабаваў пісаць згодна з вымаўленнем.

Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь 31 ліпеня 1920 г. прадугледжвала роўны статус чатырох моў, і ў 1920-я — 1930-я гады ідыш быў адной з афіцыйных моў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Некаторы час лозунг «Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!» быў напісаны на гербе БССР на ідышы, нароўні з беларускай, польскай і рускай мовамі. Да 1938 года ў БССР працавалі школы на ідышы, аднак у той год ён быў выдалены з ліку афіцыйных моў. Тым не менш кнігі і перыядычныя выданні на ідышы — напрыклад, літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў Менску з 1925 года, — выходзілі да 1941 года.

Пасля Другой сусветнай вайны група яўрэйскіх пісьменнікаў спрабавала адрадзіць у Беларусі вывучэнне ідыша і выпуск альманаха на гэтай мове, аднак не была падтрымана ўладамі (выпуск альманаха «Міт фэстн трот» — «Цвёрдым поступам» — спыніўся на другім нумары ў сувязі з пераследам «буржуазных нацыяналістаў»). У 1949 годзе ўрад закрыў Беларускі дзяржаўны яўрэйскі тэатр у Мінску, які працаваў з 1926 года. Пазней пачаў выдавацца часопіс «».

У 1990-х — 2010-х гадах у Беларусі дзейнічаў шэраг курсаў ідыша. Пачынаючы з 2004 года выйшла некалькі кніг на ідышы або з тэкстамі на ідышы і беларускай: мемуары Гірша Рэлеса (2004), ідыш-беларускі слоўнік, укладзены Аляксандрам Астравухам (2008), зборнікі вершаў Ізі Харыка (2008), Майсея Кульбака (2016) і інш.

Літаратура на ідышы

Першадрукар — . У 1507 годзе ён надрукаваў у Венецыі сваю паэму «Бовэ-бух» на аснове рыцарскага рамана пра Баву. К гэтаму часу аўтарская літаратура ўжо была, значныя аб’ёмам творы захаваліся з XIV стагоддзя. Літаратурная мова той эпохі называецца «іўры-тайч» ці «тайч» (вядомы іншыя вытворныя назвы). Выдавецкіх цэнтраў даволі многа, яны перамяшчаюцца з горада ў горад вакол Цэнтральнай Еўропы.

Паступова друк пашыраецца на Усходнюю Еўропу, а значэнне старых цэнтраў знікае. Складаецца новая літаратурная мова на аснове ўсходнееўрапейскіх гаворак. На мяжы XVIII—XIX стст. літаратура занепадае, бо сярод прыхільнікаў «асветніцтва» перамагае ідэя асіміляцыі і пераходу на іншую мову, нямецкую. «Аветнікі»-маскілы варожа ставяцца да народна-яўрэйскай мовы, кніг і аўтараў незвычайна мала. Становішча мяняецца ў сярэдзіне XIX ст. Далей, з 80-х гадоў, яўрэйскі друк разам з рабочай эміграцыяй пашыраецца ў Заходнюю Еўропу, абедзве Амерыкі. Буйныя выдавецкія цэнтры — Вільня, Варшава, Адэса, Нью-Ёрк.

Найвядомейшыя кнігі часоў іўры-тайч: «Бовэ-бух» Левіты, пераказ Пяцікніжжа пад назвай «Цэне-рэне» Якава бэн-Ісака з Янава (каля 1616), «Майсэ-бух» (1602). Гэтыя кнігі выдаваліся дзясяткі разоў, былі неадлучнымі спадарожнікамі жаночага жыцця.

У пачатку XIX важнае значэнне і мастацкую каштоўнасць маюць хасідскія творы: жыццяпіс , казкі . Вядомы сатырык маскіліцкай эпохі — . Выйшла пазнавальная кніга «Калумб» , псалмы ў перакладзе (Сатановера). Працяг перакладу застаўся ў рукапісе, Левін кінуў выданне з-за нядобразычлівай думкі маскілаў. Гістарычнае значэнне мае творчасць Айзіка Дзіка. Пішуць, але не друкуюць сваіх твораў, , , , , .

Найважнейшыя аўтары 1860—1915 гадоў: Мэндэле, , , Шолам-Алейхем, , Якаў Дзінезон, , , , , З. Лібін, , Аўром Рэйзен, , , , М. Вінчэўскі, З. Анохі, Гірш Довід Номберг, , , , , , Лявон Кобрын, Бернард Горын, , Перац Гіршбейн, .

Лінгвонімы

Гістарычная назва — тайч, ідыш-тайч. Слова тайч, паводле адной версіі, азначае «нямецкі», ці, паводле іншай версіі — «тлумачэнне» ў сувязі з традыцыяй вуснага тлумачэння яўрэйскіх тэкстаў пры іх вывучэнні)

Зноскі

1. Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14793"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14790"></a>
2. http://belisrael.info/?p=13263
3. http://belisrael.info/?p=15716

Літаратура

• А. Я. Супрун. Ідыш // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — С. 166. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).
• Еврейско-немецкий диалект // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Литература ново-еврейская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Эрик М., Нусинов И. Еврейская литература // Литературная энциклопедия: В 11 т. — Т. 4. 1930.
• М. Я. Пинес. История еврейской литературы. 1913
• И. Ш. Шифман. Идиш // Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990.
• Генадзь Цыхун. Лёс яўрэйскіх запазычанняў у беларускай мове // Выбраныя працы: беларусістыка, славістыка, арэальная лінгвістыка — Мінск, 2012.
• Замойскі А. Транты, цымес, цуцык // Наша гісторыя. — 2018. — № 2. — С. 66—69. — ISSN 2617—2305.