Гісторыя

Гісторыя (стар.-грэч.: ἱστορία) — вобласць ведаў, а таксама гуманітарная навука, якая займаецца вывучэннем чалавека (яго дзейнасці, стану, светапогляду, сацыяльных сувязей, арганізацый і гэтак далей) у мінулым.

Герадот

Артыкул пра навуковую дысцыпліну. Пра працэс развіцця чалавечага грамадства гл. Сусветная гісторыя.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гісторыя (значэнні).

У больш вузкім сэнсе гісторыя — гэта навука, якая вывучае разнастайныя крыніцы пра мінулае для таго, каб усталяваць гістарычны працэс, аб’ектыўнасць апісаных фактаў, паслядоўнасць падзей і зрабіць высновы аб іх прычынах.

Першапачатковае значэнне, этымалогія і сэнс тэрміна

Першапачатковае значэнне слова «гісторыя» ўзыходзіць да старажытнагрэчаскага тэрміна, які азначае «пазнаванне, усталяванне». Гісторыя атаясамлялася з усталяваннем сапраўднасці, праўдзівасці падзей і фактаў. У старажытнарымскай гістарыяграфіі (гістарыяграфія ў сучасным значэнні — галіна гістарычнай навукі, якая вывучае яе гісторыю) гэта слова стала пазначаць не спосаб пазнавання, а апавяданне пра падзеі мінулага. Неўзабаве «гісторыяй» сталі называць наогул кожны аповяд пра які-небудзь выпадак, падзею, здарэнне, сапраўднае або выдуманае.

Нікалаас Гізіс. Алегорыя гісторыі (1892)

Гісторыі, папулярныя ў той ці іншай культуры, але не пацверджаныя іншымі крыніцамі, напрыклад, легенды пра караля Артура, лічацца звычайна часткай культурнай спадчыны, а не «непрадузятым даследаваннем», якім павінна быць любая частка гісторыі як навуковай дысцыпліны.

Слова гісторыя прыйшло з грэчаскай мовы (ἱστορία, historia), сфарміраваўшыся ад праіндаеўрапейскага слова widtor-, дзе корань weid-, «ведаць, бачыць». У беларускай мове прадстаўлены словамі «бачыць» і «ведаць».

У Старажытнай Грэцыі слова «гісторыя» азначала любае веданне, якое атрымліваецца шляхам даследавання, а не толькі ўласна гістарычнае веданне ў сучасным сэнсе. Напрыклад, Арыстоцель выкарыстаў гэта слова ў «Гісторыі жывёл». Яно сустракаецца таксама ў гімнах Гамера, творах Геракліта і тэксце прысягі афінскай дзяржаве. У старажытнагрэчаскай было таксама слова historeîn, «даследаваць», якое спачатку выкарыстоўвалася толькі ў Іоніі, адкуль затым распаўсюдзілася на ўсю Грэцыю і, у рэшце рэшт, на ўсю эліністычную цывілізацыю.

У тым жа старажытнагрэчаскім сэнсе слова «гісторыя» ўжывалася ў XVII стагоддзі Фрэнсісам Бэканам у шырокаўжывальным тэрміне «натуральная гісторыя». Для Бэкана гісторыя — «веданне аб прадметах, месца якіх вызначана ў прасторы і часу», і крыніцай якога з’яўляецца памяць (гэтак жа як навука — плод разважанняў, а паэзія — плён фантазіі). У сярэдневяковай Англіі слова «гісторыя» часцей выкарыстоўвалася ў сэнсе любога апавядання (story). Адмысловы тэрмін гісторыя (history) як паслядоўнасць мінулых падзей з’явіўся ў англійскай мове ў канцы XV стагоддзя, а слова «гістарычны» (historical, historic) — у XVII стагоддзі. У Германіі, Францыі і Расіі ў абодвух сэнсах па-ранейшаму ўжываецца адно і тое ж слова «гісторыя».

Паколькі гісторыкі з’яўляюцца адначасова назіральнікамі і ўдзельнікамі падзей, іх гістарычныя працы напісаны з пункту гледжання іх часу і звычайна не толькі з’яўляюцца палітычна палярнымі, але і падзяляюць усе памылкі сваёй эпохі. Па словах італьянскага мысляра Бенедэта Крочэ, «уся гісторыя — сучасная гісторыя». Гістарычная навука забяспечвае сапраўдны выклад ходу гісторыі, шляхам апавяданняў пра падзеі і іх нейтральнага аналізу. У наш час гісторыя ствараецца высілкамі навуковых інстытутаў.

Усе падзеі, якія застаюцца ў памяці пакаленняў, у той ці іншай аўтэнтычнай форме складаюць змест гістарычнай хронікі. Гэта неабходна для выяўлення крыніц, найбольш важных для аднаўлення мінулага. Склад кожнага гістарычнага архіва залежыць ад утрымання больш агульнага архіва, у якім знойдзены тыя ці іншыя тэксты і дакументы; хоць кожны з іх прэтэндуе на «ўсю праўду», частку такіх заяў звычайна абвяргаюць. Акрамя архіўных крыніц, гісторыкі могуць выкарыстоўваць надпісы і малюнкі на помніках, вусныя паданні і іншыя крыніцы, напрыклад, археалагічныя. Пастаўляючы крыніцы, незалежныя ад гістарычных, археалогія асабліва карысная для гістарычных даследаванняў, не толькі пацвярджаючы або абвяргаючы паказанні відавочцаў падзей, але і дазваляючы запоўніць інфармацыяй часавыя перыяды, аб якіх няма сведчанняў сучаснікаў.

Гісторыя аднымі аўтарамі адносіцца да гуманітарных навук, іншымі — да грамадскіх, а можа і разглядацца як вобласць паміж гуманітарнымі і грамадскімі навукамі. Вывучэнне гісторыі часта звязана з пэўнымі практычнымі або тэарэтычнымі мэтамі, але можа быць і праявай звычайнай чалавечай цікаўнасці.

Гістарыяграфія

Тэрмін гістарыяграфія мае некалькі значэнняў. Па-першае, гэта навука пра тое, як пішацца гісторыя, наколькі правільна ўжываецца гістарычны метад і як развіваецца гістарычнае пазнанне. Па-другое, тым жа тэрмінам пазначаюць сукупнасць гістарычных прац, часта тэматычна ці іншым спосабам адабраных з агульнай сукупнасці (напрыклад, гістарыяграфія 1960-х гадоў пра Сярэднія вякі). Па-трэцяе, тэрмінам гістарыяграфія абазначаюць вывучэнне поглядаў і работ канкрэтных гісторыкаў (аналізуюцца прычыны стварэння гістарычных твораў, выбар іх тэматыкі, спосаб інтэрпрэтацыі падзей, асабістыя перакананні аўтара і яго аўдыторыі, практыка выкарыстання доказаў і спасылак на іншых гісторыкаў). Прафесійныя гісторыкі абмяркоўваюць таксама магчымасць стварэння адзінага аповяду пра гісторыю чалавецтва ці серыі такіх апавяданняў, канкуруючых за аўдыторыю.

Філасофія гісторыі

Філасофія гісторыі — частка філасофіі, якая спрабуе адказаць на пытанне аб канчатковым сэнсе чалавечай гісторыі. Да гэтай жа вобласці філасофіі адносяцца спекуляцыі аб магчымым тэлеалагічным канцы гісторыі, г. зн. ці развіваецца гісторыя па якім-небудзь плане, ці мае нейкую мэту, накіроўвалыя прынцыпы і ці канчатковая яна ў часе. Філасофію гісторыі не варта блытаць з гістарыяграфіяй, гэта значыць з даследаваннем гісторыі як акадэмічнай дысцыпліны, якая мае пэўныя метады, іх практычнае прымяненне і ўласную гісторыю развіцця. З іншага боку, не варта змешваць філасофію гісторыі з гісторыяй філасофіі, гэта значыць даследаваннем гісторыі філасофскай думкі.

Прафесійныя гісторыкі абмяркоўваюць таксама пытанне, ці з’яўляецца гісторыя навукай або свабодным мастацтвам. Гэта падзел з’яўляецца ў значнай ступені штучным, паколькі гісторыю як вобласць веды звычайна разглядаюць у розных аспектах.

Метады гісторыі

Гістарычны метад заключаецца ў прытрымліванні прынцыпаў і правілаў працы з першакрыніцамі і іншымі сведчаннямі, знойдзенымі ў ходзе даследавання і затым выкарыстоўваюцца пры напісанні гістарычнай працы.

Як піша спачатку сваёй працы «Гісторыя» Герадот (484—425 гг. да н.э.), ён

сабраў і запісаў гэтыя звесткі (ἱστορίης ἀπόδεξις — выклад звестак, атрыманых шляхам роспытаў. — Заўвага), каб мінулыя падзеі з цягам часу не прыйшлі ў забыццё і вялікія і здзіўлення годныя дзеі, як элінаў, так і варвараў не засталіся ў невядомасці, асабліва ж тое, чаму яны вялі вайны адзін з адным.

Аднак пачатак выкарыстання навуковых метадаў у гісторыі звязваюць з іншым яго сучаснікам, Фукідзідам, і яго кнігай «Гісторыя Пелапанескай вайны». У адрозненне ад Герадота і яго рэлігійных калегаў, Фукідзід разглядаў гісторыю як прадукт выбару і ўчынкаў не багоў, а людзей, у якіх шукаў усе прычыны і следства.

Уласныя традыцыі і развітыя метады гістарычнага даследавання існавалі ў старажытным і сярэдневяковым Кітаі. Асновы прафесійнай гістарыяграфіі там заклаў Сыма Цянь (145-90 гг. да н.э.), аўтар «Гістарычных запісак». Яго паслядоўнікі выкарыстоўвалі гэту працу як узор для гістарычных і біяграфічных твораў.

На хрысціянскую і наогул заходнюю гістарыяграфію вялікі ўплыў аказаў Аўрэлій Аўгусцін. Аж да XIX стагоддзя гісторыю звычайна ўспрымалі як вынік лінейнага развіцця па плане, пэўнаму Творцам. Гегель таксама ішоў гэтай ідэі, хоць і надаў ёй больш свецкі выгляд. З філасофіі Гегеля ідэя лінейнага гістарычнага прагрэсу трапіла і ў марксісцкую філасофію гісторыі.

Арабскі гісторык Ібн Хальдун у 1377 годзе аналізіраваў памылкі, якія часта здзяйсняюць гісторыкі. Ён падкрэсліваў культурныя адрозненні паміж сучаснасцю і мінулым, што гэта патрабуе ўважлівага стаўлення да крыніц, вылучэння прынцыпаў, паводле якіх можна даць ім ацэнку і нарэшце, інтэрпрэтаваць падзеі і культуру мінулага. Ібн Хальдун крытыкаваў прадузятасць і легкавернасць гісторыкаў. Яго мэтад заклаў асновы для ацэнкі ролі дзяржавы, прапаганды, сродкаў камунікацыі і сістэматычнай прадузятасці ў гістарыяграфіі. У сувязі з гэтым Ібн Хальдун лічыцца «бацькам арабскай гістарыяграфіі». Вялікае значэнне мела распрацоўка Ібн Халдунам канцэпцыі палітыка-дэмаграфічных цыклаў, якая ўяўляла сабой адну з першых спроб навуковага апісання гістарычнай дынамікі.

Сярод іншых гісторыкаў, якія аказалі ўплыў на станаўленне метадалогіі гістарычных даследаванняў, можна згадаць Ранке, Трэвельян, Бродель, Блока, Феўр, Фогеля. Супраць прымянення навуковай метадалогіі ў гісторыі выступалі такія аўтары, як Х.Трэвар-Ропер. Яны заяўлялі, што для разумення гісторыі патрабуецца ўяўленне, таму варта лічыць гісторыю не навукай, а мастацтвам. Не менш спрэчны аўтар Эрнст Нольте, вынікаючы класічнай нямецкай філасофскай традыцыі, разглядаў гісторыю як рух ідэй. Марксісцкая гістарыяграфія, прадстаўленая на захадзе, у прыватнасці, працамі Хобсбаўма і Дойчера, ставіць мэтай пацверджанне філасофскіх ідэй Карла Маркса. Іх апаненты, якія прадстаўляюць антыкамуністычную гістарыяграфію, такія як Пайпс і Конквест, прапануюць інтэрпрэтацыю гісторыі процілеглую марксісцкай. Існуе таксама шырокая гістарыяграфія з пункту гледжання фемінізму. Шэраг постмадэрнісцкіх філосафаў наогул адмаўляе магчымасці непрадузятай інтэрпрэтацыі гісторыі і існавання ў ёй навуковай метадалогіі. У апошні час усё большую сілу пачынае набіраць  — матэматычнае мадэляванне гістарычных працэсаў.

Зразуменне заканамернасцей гістарычных працэсаў

У пачатку XIX стагоддзя заснавальнік пазітывізму Агюст Конт абяцаў даказаць, што «існуюць законы развіцця грамадства, гэтак жа пэўныя, як і законы падзення каменя». Калі нямецкі гісторык паспрабаваў адстойваць пункт гледжання Конта, Эдуард Меер адказаў, што на працягу шматгадовых даследаванняў яму не ўдалося адкрыць ніводнага гістарычнага закона і ён не чуў, каб гэта атрымалася іншым. Макс Вебер лічыў бессэнсоўнымі спробы пошуку гістарычных заканамернасцей. Філосаф Карл Ясперс пісаў: "Гісторыя мае глыбокі сэнс. Але ён недаступны чалавечаму разуменню ". Эдвард Х’юлет Карр сцвярджаў, што на Захадзе больш не кажуць аб «гістарычных законах», што само слова «прычына» выйшла з моды.

Пры гэтым адмаўленне прычыннай абумоўленасці падзей мінулага ставіла пад сумнеў права гісторыі лічыцца навукай. Так, філосаф Бертран Расел казаў: «Гісторыя — яшчэ не навука. Яе можна прымусіць здавацца навукай толькі з дапамогай фальсіфікацый і змаўчанняў». Сацыёлаг Эміль Дзюркгейм казаў: «Гісторыя можа лічыцца навукай толькі ў той ступені, у якой яна тлумачыць свет».

На зразуменне законаў гісторыі прэтэндаваў марксізм, які высунуў тэорыю грамадска-эканамічных фармацый і які сцвярджаў, што развіццё прадукцыйных сіл прыводзіць да змены вытворчых адносін, якія і вызначаюць сутнасць кожнай фармацыі. Але гэты падыход не дазваляе растлумачыць глыбокія адрозненні паміж характарам развіцця грамадскіх адносін у розных народаў.

Герберт Спенсер і Освальд Шпэнглер разглядалі чалавечыя грамадства як падабенства біялагічных арганізмаў, якія нараджаюцца, жывуць і паміраюць. Арнольд Тойнбі прарабіў каласальную працу, апісаўшы ў 12 тамах гісторыю 21 цывілізацыі (першы том гэтай працы выйшаў у свет у 1934 годзе). Ён спрабаваў параўноўваць развіццё гэтых цывілізацый і прыйшоў да высновы, што цывілізацыя нараджаецца як «адказ» канкрэтнага грамадства на «выклік» з боку прыроды або іншых таварыстваў. «Выклікам» магло быць перанасяленне, ўварванне знешніх ворагаў або іншае падзея, якая ставіць пад пагрозу існаванне грамадства, а «адказам» — сацыяльная арганізацыя або тэхнічныя навіны, якія дазваляюць грамадству выжыць.

У сярэдзіне XX стагоддзя найбольш папулярнай тэарэтычнай канцэпцыяй гістарычнага развіцця стала тэорыя мадэрнізацыі. Паводле вызначэння аднаго са стваральнікаў гэтай тэорыі, Сірыла Блэка, мадэрнізацыя — гэта працэс адаптацыі традыцыйнага грамадства да новых умоў, спароджаным прамысловай рэвалюцыяй.

Пытанне аб распаўсюджванні розных грамадскіх сістэм шмат у чым зводзілася да праблемы распаўсюджвання тэхнічных інавацый, культурнай дыфузіі. Найбольш выразна ідэі дыфузіянізму былі сфармуляваны ў так званай тэорыі культурных колаў. Eё аўтары Фрыдрых Ратцэль, Леа Фрабеніус і Фрыц Грэбнер лічылі, што падобныя з’явы ў культуры розных народаў тлумачацца паходжаннем гэтых з’яў з аднаго цэнтра, што найважнейшыя элементы чалавечай культуры з’яўляюцца толькі аднойчы і толькі ў адным месцы. Яны даюць народу-першаадкрывальніку вырашальную перавагу перад іншымі народамі.

У 1963 годзе , адзін з вучняў Тойнбі, апублікаваў манаграфію «Узыходжанне Захаду». Ён дэталёва апісаў фундаментальныя адкрыцця старажытнасці і Сярэдніх вякоў, якія выклікалі радыкальныя перамены ў грамадскай структуры.

Але гэтая канцэпцыя не давала адказу на пытанне аб прычынах катастрафічных крызісаў, час ад часу спасцігаюць розныя краіны. Нямецкі эканаміст Вільгельм Абель, супаставіўшы дынаміку колькасці насельніцтва Еўропы з дынамікай цэн, прыйшоў да высновы, што карціна цыклічнага развіцця эканомікі з XII стагоддзя аж да прамысловай рэвалюцыі ў цэлым адпавядай мальтузіянскай тэорыі.

У 50-я і 60-я гады XX стагоддзя мальтузіянская тэорыя цыклаў знайшла падрабязнае адлюстраванне ў абагульняючых працах Сліхера ван Бата, Карла Чыпола і шэрагу іншых аўтараў. Вялікую ролю ў распрацоўцы гэтай тэорыі гуляла французская школа «Аналаў», у прыватнасці працы Жана Меўрэ, П’ера Губера, Эрнеста Лабруса, , Эмануэля Ле Руа Ладзюры. У 1958 годзе, падводзячы вынік дасягненням папярэдняга перыяду, рэдактар «Аналаў» Фернан Бродэль заявіў аб нараджэнні «новай гістарычнай навукі», La Nouvelle Histoire. Ён пісаў: "Новая эканамічная і сацыяльная гісторыя на першы план у сваіх даследаваннях вылучае праблему цыклічнай змены. Яна зацікаўлена фантомам, але разам з тым і рэальнасцю цыклічнага ўздыму і падзення коштаў ". У хуткім часе існаванне «новай гістарычнай навукі» было прызнана ва ўсім заходнім свеце. У Англіі яна стала называцца новай навуковай гісторыяй, а ў ЗША — новай эканамічнай гісторыяй, або кліяметрыяй. Гістарычны працэс апісваўся клиометристами з дапамогай велізарных лікавых масіваў, баз дадзеных, закладваюцца ў памяць камп’ютараў.

У 1974 годзе выйшаў першы том «Сучаснай светасістэмы» Імануіла Валерстайна. Развіваючы ідэі Фернана Бродэля, Валерстайн паказаў, што станаўленне сусветнага рынку звязана з нераўнамернасцю эканамічнага развіцця. Краіны «сусветнага цэнтра», дзе з’яўляюцца новыя тэхналогіі і адкуль зыходзіць дыфузійная (а часам і заваявальная) хваля распаўсюджвання інавацый, дзякуючы гэтаму эксплуатуюць краіны «сусветнай перыферыі».

У 1991 годзе з’явілася дэмаграфічна-структурная тэорыя Джэка Голдстоуна. Яна абапіралася на неамальтузіянскую тэорыю, але прапаноўвала больш дэталізаваны падыход, у прыватнасці, яна разглядала ўплыў крызісу перанасялення не толькі на просты народ, але таксама на эліту і на дзяржаву.

У працы «У пагоні за моцай» , апісваючы дыфузійныя хвалі, спароджаныя тэхнічнымі адкрыццямі Новага часу, дапаўняе сваю мадэль апісаннем мальтузіянскіх дэмаграфічных цыклаў. Такім чынам, можна казаць аб новай канцэпцыі развіцця чалавечага грамадства, у якой унутранае развіццё грамадства апісваецца з дапамогай неамальтузіянскай тэорыі, аднак на дэмаграфічныя цыклы часам накладваюцца хвалі заваёў, спароджаных наяўнасцю ў іншых грамадствах больш дасканалых адкрыццяў (тэхналогіі). За гэтымі заваёвамі ідуць дэмаграфічныя катастрофы і сацыяльны сінтэз, падчас якога нараджаецца новае грамадства і новая дзяржава.

Гл. таксама

• Партал:Гісторыя

Крыніцы

1. Profesor Richard J. Evans. The Two Faces of E.H. Carr (англ.). History in Focus, Issue 2: What is History?. University of London (15 мая 2001). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 10 лістапада 2008.
2. Professor Alun Munslow. What History Is (англ.). History in Focus, Issue 2: What is History?. University of London (15 мая 2001). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 10 лістапада 2008.
3. Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.), рэд. (2000). "Introduction". Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. p. 6. ISBN 0-8147-8141-1. {{cite book}}: |editor= мае агульную назву ()Папярэджанні CS1: розныя назвы: editors list (спасылка)
4. Nash, Gary B. (2000). "The "Convergence" Paradigm in Studying Early American History in Schools". In Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) (рэд.). Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. pp. 102–115. ISBN 0-8147-8141-1. {{cite book}}: |editor= мае агульную назву ()Папярэджанні CS1: розныя назвы: editors list (спасылка)
5. Утехин С. В. О понимании истории
6. Seixas, Peter (2000). "Schweigen! die Kinder!". In Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) (рэд.). Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. p. 24. ISBN 0-8147-8141-1. {{cite book}}: |editor= мае агульную назву ()Папярэджанні CS1: розныя назвы: editors list (спасылка)
7. Lowenthal, David (2000). "Dilemmas and Delights of Learning History". In Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) (рэд.). Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. p. 63. ISBN 0-8147-8141-1. {{cite book}}: |editor= мае агульную назву ()Папярэджанні CS1: розныя назвы: editors list (спасылка)
8. Joseph, Brian (Ed.); Janda, Richard (Ed.) (2008), The Handbook of Historical Linguistics, Blackwell Publishing (апублікавана 30 December 2004), p. 163, ISBN 978-1405127479
9. Мюллер М. О силе корней // Наука о языке. , Воронеж, 1866. Архівавана 11 лістапада 2011.
10. Online Etymology Dictionary, http://www.etymonline.com/index.php?search=history&searchmode=none
11. Ferrater-Mora, José. Diccionario de Filosofia. Barcelona: Editorial Ariel, 1994.
12. Whitney, W. D. The Century dictionary; an encyclopedic lexicon of the English language. New York: The Century Co, 1889.
13. Whitney, W. D. (1889). The Century dictionary; an encyclopedic lexicon of the English language. New York: The Century Co. Page 2842.
14. WordNet Search — 3.0 Архівавана 17 верасня 2005. «History».
15. Michael C. Lemon (1995).The Discipline of History and the History of Thought. Routledge. Page 201. ISBN 0-415-12346-1
16. Scott Gordon and James Gordon Irving, The History and Philosophy of Social Science. Routledge 1991. Page 1. ISBN 0-415-05682-9
17. Ritter, H. (1986). Dictionary of concepts in history. Reference sources for the social sciences and humanities, no. 3. Westport, Conn: Greenwood Press. Page 416.
18. Graham, Gordon (1997). "Chapter 1". The Shape of the Past. Oxford University.
19. Elizabeth Harris, In Defense of the Liberal-Arts Approach to Technical Writing. College English, Vol. 44, No. 6 (Oct., 1982), pp. 628—636
20. Arise Cliodynamics. Nature 454, 34-35 (3 July 2008) | doi:10.1038/454034a; Published online 2 July 2008
21. Arise Cliodynamics. sott.net/articles
22. Lamberg-Karlovsky, C. C. and Jeremy A. Sabloff (1979). Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica. Benjamin-Cummings Publishing. pp. p. 5. {{cite book}}: |pages= мае залішні тэкст ()
23. http://ancientrome.ru/antlitr/t.htm?a=1269019585#n001
24. Геродот. История. / Пер. и прим. Г. А. Стратановского. Статья В. Г. Боруховича. (Серия «Памятники исторической мысли».) Л.: Наука, 1972.
25. , Franz Rosenthal, N. J. Dawood (1967), The Muqaddimah: An Introduction to History, p. x, , ISBN 0-691-01754-9.
26. H. Mowlana (2001). «Information in the Arab World», Cooperation South Journal 1.
27. Salahuddin Ahmed (1999). A Dictionary of Muslim Names. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1-85065-356-9.
28. Enan, Muhammed Abdullah (2007), Ibn Khaldun: His Life and Works, , p. v, ISBN 9839541536
29. Dr. S. W. Akhtar (1997). «The Islamic Concept of Knowledge», Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture 12 (3).
30. Коротаев А. В. Долгосрочная политико-демографическая динамика Египта: Циклы и тенденции. М.: Восточная литература, 2006. ISBN 5-02-018526-4
31. С.Нефедов, доктор исторических наук, старший научный сотрудник Института истории и археологии Уральского отделения РАН. Постижение истории. (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 студзеня 2015. Праверана 5 лютага 2015.

Літаратура

• Шнеерсон Л. М. Гісторыя // БелСЭ. Т.3. с. 497—499.
• Самахвалаў, Д. С. Гісторыя гістарычнай думкі : курс лекцый / Д. С. Самахвалаў. — Мінск : БДУ, 2013. — 131 с. ISBN 978-985-518-807-1
• Блок М. Апология истории или ремесло историка. — 2-е изд. — М.: Наука, 1986.
• Тойнби А. Постижение истории. — Прогресс. — М., 1990.