Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Хі́мія — галіна прыродазнаўства, якая вывучае матэрыю, яе ўласцівасці і паводзіны ў сувязі з уласцівасцямі і распалажэннем атамаў і малекул, з якіх яна складаецца.
Прадмет хіміі — хімічныя элементы і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя хімічныя рэакцыі.
Усе рэчывы падзяляюцца на неарганічныя і арганічныя, і вывучаюцца, адпаведна, неарганічнай і арганічнай хіміяй.
Дасягненні хіміі знаходзяць прымяненне ў іншых навуках, напрыклад у фізіцы і біялогіі. Навуковыя распрацоўкі з хіміі прымяняюцца ў хімічнай прамысловасці для вырабніцтва такіх прадуктаў, як напрыклад лекі, касметыка, пластмасы, угнаенні, паліва і . Хімія мае важнае значэнне для медыцыны, і прыродных рэсурсаў, забеспячэння людзей ежай і адзеннем. У той жа час, некаторыя хімічныя рэчывы могуць быць шкоднымі для людзей і прыроды.
Этымалогія
Этымалогія слова з’яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як алхімія, якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на Блізкім Усходзе. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад егіпецкага хемі — чорны, адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёму і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.
Гісторыя
Зародкі хіміі ўзніклі яшчэ з часоў з’яўлення чалавека разумнага. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з агнём, апрацоўкай шкур, гатаваннем ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рабіць некаторыя фарбы, эмалі, атруты і лекі. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то закісанне, гніенне, але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы гарэння, спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне металаў з іхніх злучэнняў.
Такія рамёствы, як то металургія, ганчарства, , , парфумерыя, касметыка дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, састаў сучаснага бутэлькавага шкла практычна не адрозніваецца ад саставу шкла, ужывальнага ў у Егіпце. І хаця хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад непасвячоных, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука трапіла галоўным чынам ад арабаў пасля заваявання імі Іспаніі ў 711 годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй Еўропе.
Вядома, што ў Егіпце ўжо ў людзі былі здольныя атрымліваць медзь з яе злучэнняў, выкарыстоўваючы у якасці аднаўляльніка, а таксама атрымлівалі серабра і волава. Паступова ў Егіпце і Месапатаміі была развіта вытворчасць бронзы, а ў паўночных краінах — жалеза. Рабіліся таксама тэарэтычныя знаходкі, як то ў Кітаі з існавала тэорыя аб асноўных элементах. У Месапатаміі ўзнікла ідэя аб супрацьлегласцях, з якіх пабудаваны свет, як то агонь—вада, цяпло—холад, сухасць—вільготнасць і гэтак далей.
У V стагоддзі да н.э. у Старажытнай Грэцыі Леўкіп і Дэмакрыт развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай пісьма яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на словы, а словы складаюцца з літар, так і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.
У V стагоддзі да н.э. Эмпедокл прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У IV стагоддзі да н.э. Платон развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўнаследавана Арыстоцелем.
Адной з важнейшых вех на шляху станаўлення хіміі з’явілася адкрыццё Д. I. Мендзялеевым перыядычнага закону элементаў, які стаў асновай хімічнай сістэматыкі, развіцця вучэння аб будове рэчыва і стварэння тэорыі хімічных працэсаў. Вялікае значэнне для паглыблення ўяўленняў аб прыродзе хімічных ператварэнняў мела іх энергетычнае, дакладней тэрмадынамічнае, апісанне. Менавіта тэрмадынаміка ўнесла ў хімію ўяўленне аб колькаснай меры кіравання і глыбіні хімічных працэсаў,
Паспяхова спраўляючыся з задачай колькаснага апісання хімічных ператварэнняў, тэрмадынаміка не ўскрывае іх прычынна-выніковай сувязі. Таму на прынцыпова новай аснове наспела неабходнасць стварэння тэарэтычнага фундаменту хіміі — квантавай механікі. Так узнікла вучэнне аб будове рэчыва, хімічнай сувязі і валентнасці, якое ў існуючым выглядзе адыгрывае важную ролю ў разуменні хімічнай формы руху.
Хімія — адна са старажытных навук, якая у сучасным грамадстве ўсё больш змыкаецца з фізікай і, абапіраючыся на матэматыку і вылічальную тэхніку, паскоранымі тэмпамі пранікае ў розныя галіны вытворчасці.
Раздзелы хіміі
Падзяляецца на арганічную хімію і неарганічную хімію. На стыку гэтых навук развіваюцца хімія комплексных злучэнняў і хімія элементаарганічных злучэнняў. Тлумачэннем сутнасці хімічных з’яў і ўстанаўленнем іх агульных заканамернасцей займаецца фізічная хімія, шэраг раздзелаў якой, звязаных з вывучэннем асаблівасцей працякання хімічных працэсаў пад уплывам розных фактараў, вылучыліся ў асобныя навукі, напрыклад, механахімія, радыяцыйная хімія, фотахімія і інш. Метады ідэнтыфікацыі рэчываў, што спалучаюць хімічныя падыходы з фізічнымі метадамі, вывучае аналітычная хімія.
Развіццё спецыяльных метадаў у 20 стагоддзі садзейнічала станаўленню і развіццю нанахіміі, аб’екты даследавання якой — часцінкі памерам некалькі нанаметраў. Тэарэтычныя асновы сучасных вытворчасцей вывучае .
На стыку хіміі з іншымі прыродазнаўчымі навукамі інтэнсіўна развіваюцца аграхімія, біяхімія, геахімія, квантавая хімія, хімічная фізіка і іншыя.
Гл. таксама
- Алхімія
- Перыядычная сістэма хімічных элементаў
- Хімія ў Беларусі
- Гаагскія этычныя настаўленні
Крыніцы
- Brown 2011, с. 4-5
- Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1
- Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9
- Brown 2011, с. 5-6
Літаратура
- Новікаў, Г. I., Жарскі, І. М. Асновы агульнай хіміі. — Мн.: Выш. шк., 1995. — 656 с.: іл. ISBN 985-06-0046-2.
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).
- Хімічны слоўнік навучэнца: дапаможнік для вучняў / Б. Качаргін, В. Макарэўскі, Л. Гарнастаева, В. Аранская. — Мн.: Народная асвета, 2004. — 287 с.: іл. ISBN 985-12-0631-8
- Atkins, P.W. Galileo’s Finger (Oxford University Press) ISBN 0-19-860941-8
- Atkins, P.W. Atkins' Molecules (Cambridge University Press) ISBN 0-521-82397-8
- Kean, Sam. The Disappearing Spoon — and other true tales from the Periodic Table (Black Swan) London, 2010 ISBN 978-0-552-77750-6
- The Periodic Table (Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984) ISBN 978-0-14-139944-7
- Stwertka, A. A Guide to the Elements (Oxford University Press) ISBN 0-19-515027-9
- Theodore L. Brown et al. Chemistry: the central science. — 12th ed. — 2011. — ISBN 978-0-321-69672-4.
Спасылкі
![image]()
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хімія- Хімія Архівавана 25 кастрычніка 2011. на Open Encyclopedia Project
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
Hi miya galina pryrodaznaystva yakaya vyvuchae materyyu yae ylascivasci i pavodziny y suvyazi z ulascivascyami i raspalazhennem atamay i malekul z yakih yana skladaecca Himichnyya preparaty Pradmet himii himichnyya elementy i ih zluchenni a taksama zakanamernasci yakim padparadkoyvayucca roznyya himichnyya reakcyi Use rechyvy padzyalyayucca na nearganichnyya i arganichnyya i vyvuchayucca adpavedna nearganichnaj i arganichnaj himiyaj Dasyagnenni himii znahodzyac prymyanenne y inshyh navukah napryklad u fizicy i biyalogii Navukovyya raspracoyki z himii prymyanyayucca y himichnaj pramyslovasci dlya vyrabnictva takih praduktay yak napryklad leki kasmetyka plastmasy ugnaenni paliva i Himiya mae vazhnae znachenne dlya medycyny i pryrodnyh resursay zabespyachennya lyudzej ezhaj i adzennem U toj zha chas nekatoryya himichnyya rechyvy moguc byc shkodnymi dlya lyudzej i pryrody EtymalogiyaEtymalogiya slova z yaylyaecca davoli sprechnaj Genezis slova mozhna adnesci da peynaj praktyki vyadomaj yak alhimiya yakaya praktykuecca na pracyagu nekalkih tysyachagoddzyay u roznyh chastkah svetu asabliva na Blizkim Ushodze Alhimiya y svayu chargu pajshla yak myarkuyuc pajshla ad egipeckaga hemi chorny adkul taksama grechaskaya nazva Egipta charnazyomu i svincu chornaya zyamlya inshyya magchymyya varyyanty st grech Xymos sok esencyya vilgac smak GistoryyaAsnoyny artykul Gistoryya himii Atamistychnaya filasofiya Demakryta byla paznej prynyata Epikuram Zarodki himii yznikli yashche z chasoy z yaylennya chalaveka razumnaga Pakolki chalavek zaysyody tak ci inaksh mey spravu z himichnymi rechyvami to yago pershyya eksperymenty z agnyom apracoykaj shkur gatavannem ezhy mozhna nazvac zachatkami praktychnaj himii Pastupova praktychnyya vedy nazapashvalisya i y samym pachatku razviccya cyvilizacyi lyudzi ymeli rabic nekatoryya farby emali atruty i leki Spachatku chalavek vykarystoyvay biyalagichnyya pracesy yak to zakisanne gnienne ale z zasvaennem agnyu pachay vykarystoyvac pracesy garennya spyakannya splaylenne Vykarystoyvalisya akislyalna adnaylenchyya reakcyi yaki ne nazirayucca y zhyvoj pryrodze yak to adnaylenne metalay z ihnih zluchennyay Takiya ramyostvy yak to metalurgiya gancharstva parfumeryya kasmetyka dasyagnuli znachnaga razviccya yashche da pachatku nashaj ery Napryklad sastay suchasnaga butelkavaga shkla praktychna ne adroznivaecca ad sastavu shkla uzhyvalnaga y u Egipce I hacya himichnyya vedy staranna havalisya zhracami ad nepasvyachonyh yany ysyo royna pavolna pranikali y inshyya krainy Da eyrapejcay himichnaya navuka trapila galoynym chynam ad arabay paslya zavayavannya imi Ispanii y 711 godze Yany nazyvali getuyu navuku alhimiyaj ad ih geta nazva raspaysyudzilasya i y astatnyaj Eyrope Vyadoma shto y Egipce yzho y lyudzi byli zdolnyya atrymlivac medz z yae zluchennyay vykarystoyvayuchy u yakasci adnaylyalnika a taksama atrymlivali serabra i volava Pastupova y Egipce i Mesapatamii byla razvita vytvorchasc bronzy a y paynochnyh krainah zhaleza Rabilisya taksama tearetychnyya znahodki yak to y Kitai z isnavala teoryya ab asnoynyh elementah U Mesapatamii yznikla ideya ab supracleglascyah z yakih pabudavany svet yak to agon vada cyaplo holad suhasc vilgotnasc i getak dalej U V stagoddzi da n e u Starazhytnaj Grecyi Leykip i Demakryt razvili teoryyu ab budove rechyva z atamay Pa analogii z budovaj pisma yany zaklyuchyli shto yak gavorka dzelicca na slovy a slovy skladayucca z litar tak i yse rechyvy skladayucca z peynyh zluchennyay geta znachyc malekul yakiya y svayu chargu skladayucca z nepadzelnyh elementay geta znachyc atamay U V stagoddzi da n e Empedokl prapanavay lichyc asnoynymi elementami Vadu Agon Pavetra i Zyamlyu U IV stagoddzi da n e Platon razviy vuchenne Empedokla prysvoiyshy kozhnamu z getyh elementay svoj koler i pravilnuyu prastoravuyu figuru atama yakaya vyznachae yago ylascivasci Na dumku Platona menavita z kambinacyj getyh caglinak i byy pabudavany yves materyyalny svet Vuchenne ab chatyroh yakiya peratvarayucca adzin u adnago bylo ynasledavana Arystocelem Adnoj z vazhnejshyh veh na shlyahu stanaylennya himii z yavilasya adkryccyo D I Mendzyaleevym peryyadychnaga zakonu elementay yaki stay asnovaj himichnaj sistematyki razviccya vuchennya ab budove rechyva i stvarennya teoryi himichnyh pracesay Vyalikae znachenne dlya paglyblennya yyaylennyay ab pryrodze himichnyh peratvarennyay mela ih energetychnae dakladnej termadynamichnae apisanne Menavita termadynamika ynesla y himiyu yyaylenne ab kolkasnaj mery kiravannya i glybini himichnyh pracesay Paspyahova spraylyayuchysya z zadachaj kolkasnaga apisannya himichnyh peratvarennyay termadynamika ne yskryvae ih prychynna vynikovaj suvyazi Tamu na pryncypova novaj asnove naspela neabhodnasc stvarennya tearetychnaga fundamentu himii kvantavaj mehaniki Tak uznikla vuchenne ab budove rechyva himichnaj suvyazi i valentnasci yakoe y isnuyuchym vyglyadze adygryvae vazhnuyu rolyu y razumenni himichnaj formy ruhu Himiya adna sa starazhytnyh navuk yakaya u suchasnym gramadstve ysyo bolsh zmykaecca z fizikaj i abapirayuchysya na matematyku i vylichalnuyu tehniku paskoranymi tempami pranikae y roznyya galiny vytvorchasci Razdzely himiiPadzyalyaecca na arganichnuyu himiyu i nearganichnuyu himiyu Na styku getyh navuk razvivayucca himiya kompleksnyh zluchennyay i himiya elementaarganichnyh zluchennyay Tlumachennem sutnasci himichnyh z yay i ystanaylennem ih agulnyh zakanamernascej zajmaecca fizichnaya himiya sherag razdzelay yakoj zvyazanyh z vyvuchennem asablivascej pracyakannya himichnyh pracesay pad uplyvam roznyh faktaray vyluchylisya y asobnyya navuki napryklad mehanahimiya radyyacyjnaya himiya fotahimiya i insh Metady identyfikacyi rechyvay shto spaluchayuc himichnyya padyhody z fizichnymi metadami vyvuchae analitychnaya himiya Razviccyo specyyalnyh metaday u 20 stagoddzi sadzejnichala stanaylennyu i razviccyu nanahimii ab ekty dasledavannya yakoj chascinki pameram nekalki nanametray Tearetychnyya asnovy suchasnyh vytvorchascej vyvuchae Na styku himii z inshymi pryrodaznaychymi navukami intensiyna razvivayucca agrahimiya biyahimiya geahimiya kvantavaya himiya himichnaya fizika i inshyya Gl taksamaAlhimiya Peryyadychnaya sistema himichnyh elementay Himiya y Belarusi Gaagskiya etychnyya nastaylenniKrynicyBrown 2011 s 4 5 Theodore L Brown H Eugene Lemay Bruce Edward Bursten H Lemay Chemistry The Central Science Prentice Hall 8 edition 1999 pp 3 4 ISBN 0 13 010310 1 Carsten Reinhardt Chemical Sciences in the 20th Century Bridging Boundaries Wiley VCH 2001 pp 1 2 ISBN 3 527 30271 9 Brown 2011 s 5 6LitaraturaNovikay G I Zharski I M Asnovy agulnaj himii Mn Vysh shk 1995 656 s il ISBN 985 06 0046 2 Belaruskaya encyklapedyya U 18 t T 17 Hvinyavichy Shchytni Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 2003 T 17 512 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0279 2 t 17 Himichny sloynik navuchenca dapamozhnik dlya vuchnyay B Kachargin V Makareyski L Garnastaeva V Aranskaya Mn Narodnaya asveta 2004 287 s il ISBN 985 12 0631 8 Atkins P W Galileo s Finger Oxford University Press ISBN 0 19 860941 8 Atkins P W Atkins Molecules Cambridge University Press ISBN 0 521 82397 8 Kean Sam The Disappearing Spoon and other true tales from the Periodic Table Black Swan London 2010 ISBN 978 0 552 77750 6 The Periodic Table Penguin Books 1975 translated from the Italian by Raymond Rosenthal 1984 ISBN 978 0 14 139944 7 Stwertka A A Guide to the Elements Oxford University Press ISBN 0 19 515027 9 Theodore L Brown et al Chemistry the central science 12th ed 2011 ISBN 978 0 321 69672 4 SpasylkiNa Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Himiya Himiya Arhivavana 25 kastrychnika 2011 na Open Encyclopedia Project