Партугалія

Партуга́лія (парт.: Portugal), Партуга́льская Рэспу́бліка (парт.: República Portuguesa) — дзяржава, размешчаная на паўднёвым захадзе Еўропы, на Пірэнейскім паўвостраве. Партугалія самая заходняя краіна Еўропы, якая да таго ж мяжуе з Атлантычным акіянам на захадзе і поўдні і Іспаніяй на поўначы і ўсходзе. Атлантычныя архіпелагі Азорскіх астравоў і Мадэйры з’яўляюцца часткай Партугаліі. Краіна названа ў гонар яе другога па велічыні горада, Порту.

Партугальская Рэспубліка
парт.: República Portuguesa

Сцяг Партугаліі Герб Партугаліі
Размяшчэнне Партугаліі (цёмна-зялёны): — у Еўропе (светла-зялёны і цёмна-шэры) — у Еўрапейскім саюзе (светла-зялёны)
Гімн: «A Portuguesa»
Дата незалежнасці	5 кастрычніка 1143 (ад Каралеўства Леон)
Афіцыйная мова	Партугальская
Сталіца	Лісабон
Найбуйнейшыя гарады	Лісабон, Порту
Форма кіравання	Парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнт Прэм'ер-міністр	Марселу Рэбелу ды Соза Антоніу Кошта
Плошча • Агулам • % воднай паверхні	109-я ў свеце 92 391 км² 0,5
Насельніцтва • Ацэнка (2009) • Шчыльнасць	10 707 924 чал. (77-я) 114 чал./км²
ВУП   • Разам (2008)   • На душу насельніцтва	$236,049 млрд  (46-ы) $22 232
Этнахаронім	партугалец, партугалка, партугальцы
Валюта	Еўра (EUR, €) ,
Інтэрнэт-дамен	.pt
Код ISO (Alpha-2)	PT
Код ISO (Alpha-3)	PRT
Код МАК	POR
Тэлефонны код	+351
Часавыя паясы	+0, улетку +1
— Portugal (нявызн.)(недаступная спасылка). International Monetary Fund. Архівавана з першакрыніцы 4 верасня 2018. Праверана 1 кастрычніка 2009. Да 2002 — . Таксама .eu, як член ЕС.

Землі сучаснай Партугаліі стала былі заселены з дагістарычных часоў, тут пражывалі кельцкія плямёны, якія пазней былі інтэграваны ў Рымскую рэспубліку, а затым землі сталі месцам пасялення германскіх народаў, як то свеваў, швабаў, вандалаў і вестготаў. У VIII стагоддзі большая частка Пірэнейскага паўвострава была заваявана маўрытанскімі захопнікамі, якія вызнавалі іслам, а пасля былі выгнаны тампліерамі. Падчас хрысціянскай Рэканкісты, Партугалія зацвердзілася як незалежная ад Леона каралеўства ў 1139 годзе, з’яўляючыся, такім чынам, адной з найстарэйшых еўрапейскіх нацыянальных дзяржаў.

У XV і XVI стагоддзі, у выніку дзейнасці мясцовых піянераў эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыццяў, Партугалія пашырыла ўплыў у свеце і стварыла глабальную імперыю, якая ўключала ўладанні ў Афрыцы, Азіі, Акіяніі і Паўднёвай Амерыцы, стаўшы буйным эканамічным, палітычным і ваенным цэнтрамі ў свеце. Партугальская імперыя была першай глабальнай імперыяй у гісторыі, а таксама самым доўгай еўрапейскай каланіяльнай імперыяй, якая праіснавала амаль 600 гадоў, пачынаючы з захопу Сеўты ў 1415 годзе, да перадачы Макаа да Кітаю ў 1999 годзе. Тым не менш, міжнародны статус краіны, быў значна зніжаны ў XIX стагоддзі, асабліва пасля абвяшчэння незалежнасці Бразіліі і іншых найбуйнейшых калоній.

Пасля рэвалюцыі ў 1910 годзе манархія была зрынута, але няўстойлівая дэмакратычная партугальская Першая Рэспубліка была заменена ў хуткім часе аўтарытарным рэжымам. Дэмакратыя была адноўлена пасля партугальскіх каланіяльных войн і рэвалюцыі гваздзікаў у 1974 годзе, пасля чаго Партугалія страціла свае заморскія правінцыі, як Анголу, Мазамбік і іншыя. Апошняя заморская тэрыторыя, Макаа, была перададзена Кітаю ў 1999 годзе.

Партугалія з’яўляецца развітой краінай з вельмі высокім індэксам развіцця чалавечага патэнцыялу. Краіна размяшчаецца на 19 месцы ў свеце паводле паказчыку якасці жыцця, а таксама дзякуючы моцнай сістэме аховы здароўя. Партугалія з’яўляецца адной з найбольш глабалізаваных і мірных краін свету, членам Еўрапейскага саюза і Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, а таксама членам-заснавальнікам , , АЭСіР, НАТА, Садружнасці партугаламоўных краін, Еўразоны і Шэнгенскага пагаднення.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Партугаліі

Ранняя гісторыя

Старажытны рымскі храм у Эвары

Ранняя гісторыя Партугаліі сумесна звязана з астатняй часткай Пірэнейскага паўвострава. Назва Партугалія паходзіць ад рымскай назвы Порт Кале (лац.: Portus Cale). Рэгіён быў заселены папярэдне дакельцкімі і кельцкімі плямёнамі, які надалі паходжанне народам, як , лузітаны, і . Тэрыторыя сучаснай Партугаліі зведала прыход фінікійцаў і карфагенянаў, а потым увайшла ў склад Рымскай рэспубліцы як вобласць Лузітанія і частка вобласці Галецыя. Пасля падзення Рыму з 409 года ў рэгіёне пасяліліся германскія плямёны, як свевы, і вестготы. Таксама на тэрыторыі сучаснай Партугліі ў V стагоддзі пражывалі іранамоўныя аланы, якія прыйшлі сюды з Паўночнага Каўказа, рэшткі іх паселішчаў былі знойдзены ў , Каімбры, і нават у Лісабоне.

У 711 годзе краіну захапілі маўры, Партугалія стала часткай Кордаўскага халіфата, дынастыі .

Рэканкіста

Замак у Гімарайнш, вядомага як калыска партугальскай дзяржаўнасці

У перыяд Рэканкісты хрысціяне адваявалі Пірэнейскі паўвостраў ад мусульманскага і маўрытанскага валадарства. У 868 годзе паўстала першае княства Партугалія. Партугальскія графы прымалі актыўны ўдзел у Рэканкісце і ў мяцежах супраць каралеўскай улады. Найвышэйшага ўплыву графства дасягнула пры , які стаў рэгентам пры каралю Альфонса V, але пазней графства прыйшло ў заняпад і было перададзена Галісіі.

У 1093 годзе графства было адноўлена і перададзена ў валоданне Генрыху Бургундскаму Альфонсам VI за яго ролю ў Рэканкісце, цэнтрам зноў створанай дзяржавы стаў горад Брага. 24 чэрвеня 1128 года ў Афонсу Энрыкіш, граф Партугаліі сын Генрыха Бургундскага, перамог сваю маці і яе каханка , тым самым стаўшы аднаасобным лідарам. Афонсу I Вялікі афіцыйна абвясціў пра незалежнасць Партугаліі, 25 ліпеня 1139 года пасля бітвы пры Оўрыкі. Перамогу над мусульманамі ў ў 1139 годзе традыцыйна прынята лічыць момантам, калі графства Партугалія, якое на той момант з’яўлялася ленам Каралеўства Леона, было ператворана ў незалежнае Каралеўства Партугаліі. Незалежнасць была прызнана ў 1143 годзе Альфонса VII, каралём Леона і Кастыліі, а ў 1179 годзе Папам Аляксандрам III.

Афонсу I Вялікі і яго пераемнікі, абапіраючыся на ваенную моц манаскіх ордэнаў, працягваў войны з маўрамі, але памёр калі тэрыторыя яго каралеўства складала палову ад тэрыторыі сучаснай Партугаліі. У 1249 годзе Рэканкіста для Партугаліі завяршылася ўзяццем каралеўствам тэрыторыі . У 1348 і 1349 гадах, як і ў астатняй Еўропе, у Партугаліі прайшла эпідэмія Чорнай смерці. У 1373 годзе Партугалія склала саюз з Англіяй, які з’яўляецца самым працяглым альянсам у свеце.

У 1383 годзе, кароль Кастыліі , які быў мужам дачкі партугальскага караля, які памёр без нашчадкаў мужчынскага полу, захапіў партугальскі трон. Наступнае народнае паўстанне прывяло да крызісу 1383—1385 гадоў. Фракцыя дробнай шляхты і простых людзей на чале з Жуанам Авіскім, якая была падтрымана генералам , нанесла паражэнне Кастыліі ў . Гэтая знакамітая бітва ўсё яшчэ з’яўляецца сімвалам славы і змагання за незалежнасць Партугаліі ад суседняй Іспаніі.

Каланізацыя і міжнародны гандаль

Афонсу I Вялікі, заснавальнік і першы кароль Партугаліі

Васка да Гама прыбывае ў Індыю

У наступныя дзесяцігоддзі Партугалія ўзначаліла даследаванне свету і ўзяла на сябе ролю лідара эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыццяў. Інфант Дон Генрых Мараплавец, сын караля Жуана I, стаў галоўным спонсарам і заступнікам гэтай працы. У 1415 годзе Партугалія атрымала першую сваю заморскую калонію шляхам заваёвы мусульманскай Сеўты. Гэта быў квітнеючы ісламскі цэнтр гандлю ў Паўночнай Афрыцы. Пасля гэтага рушылі адкрыцці ў Атлантычным акіяне: востраў Мадэйра і Азорскія астравы, што прывяло да першых рухаў каланізацыі.

На працягу XV стагоддзя, партугальскія даследчыкі адплывалі ад берага Афрыкі, усталёўвалі гандлёвыя пасты для некалькіх распаўсюджаных тыпаў тавараў у той час, пачынаючы ад рабоў і сканчваючы спецыямі, якія яны шукалі ў Індыі. Тардэсільяскі дагавор, які быў прызначаны для вырашэння спрэчкі, якая была створана пасля вяртання Хрыстафора Калумба, быў падпісаны 7 чэрвеня 1494 года, падзяліў зноў адкрытыя землі па-за межамі Еўропы паміж Партугаліяй і Іспаніяй па мерыдыяне 370 ліг на захад ад Каба-Вердэ, ля заходняга ўзбярэжжа Афрыкі. У 1498 годзе Васка да Гама, нарэшце, дасягнуў Індыі і прынёс эканамічны росквіт Партугаліі і яе насельніцтву, якое на той час складала 1,7 млн жыхароў.

У 1500 годзе Педру Кабрал дасягнуў узбярэжжа Бразіліі і абвясціў адкрытыя землі тэрыторыяй Партугальскага каралеўства. Праз дзесяць гадоў Афонсу ды Албукеркі заваяваў востраў Гоа ў Індыі, востраў Армуз у Персідскім заліве і Малаку, якая ў цяперашні час належыць Малайзіі. Такім чынам, Партугальская імперыя атрымала ўладу над гандлем у Індыйскім акіяне і паўднёвай частцы Атлантычнага акіяна. Партугальскія маракі мелі намер дасягнуць Усходняй Азіі, плаваючы на ўсход ад Еўропы ў такіх месцы, як Тайвань, Японія, востраў Тымор, яны былі першымі еўрапейцамі, якія выявілі Аўстралію і нават Новую Зеландыю.

22 красавіка 1529 года быў складзены паміж Партугаліяй і Іспаніяй, які дапаўняў папярэдні дагавор адносна лініі Тардэсільяскага дагавора. Усё гэта зрабіла Партугалію сур’ёзным эканамічным, ваенным і палітычным цэнтрам у свеце з XV стагоддзя да пачатку XVI стагоддзя.

Рэспубліка

У 1910 годзе манархія была зрынутая, а ў 1974 годзе Партугалія збавілася ад дыктатарскага ўрада, які быў усталяваны ў 1926. Прынятая канстытуцыя ў 1976 абвясціла парламенцкую рэспубліку.

Геаграфія

Лагуна на воставе на Азорскіх астравах

Коркавы дуб на пшанічным полі з’яўляецца знакавым сімвалам

Тыповыя для камяністыя пляжы

Тэрыторыя Партугаліі ўключае ў свой склад акрамя мацерыковай частцы яшчэ і два архіпелагі ў Атлантычным акіяне, як Мадэйра і Азорскія астравы. Мацерыковая частка Партугаліі падзяляецца на дзве частцы сваёй галоўнай ракой Тэжу, якая цячэ з Іспаніі і ўпадае ў Атлантычны акіян паблізу Лісабона. Паўночная частка краіны гарыстая і парэзаная далінамі рэк, у той час як поўдзень краіны, як і , характарызуецца раўнінным тыпам мясцовасці.

Самай высокай вяршыняй у Партугаліі з’яўляецца аднайменная гара на востраве Піку на Азорскіх астравах. Гэты старажытны вулкан, які мае вышыню ў 2 351 метраў з’яўляецца вельмі знакавым сімвалам Азорскіх астравоў. На мацерыковай частцы самай высокай з’яўляецца гара , якая мае вышыню ў 1 991 метраў над узроўнем мора і з’яўляецца важным цэнтрам прыцягнення для лыжнікаў і аматараў зімовых відаў спорту.

На тэрыторыі Партугаліі выразна вылучаюцца даліны рэк Дару і Тэжу. У верхніх плынях яны вузкія і глыбока ўрэзаныя, ніжэй па плыні пашыраюцца і каля берага Атлантычнага акіяна пераходзяць у плоскія нізіны. Па гэтых рэках праходзяць натуральныя межы пяці з шасці геаграфічных абласцей краіны. Сярод іншых рэк варта адзначыць раку Авэ.

Клімат

Партугалія мае міжземнаморскі клімат у адпаведнасці з кліматычнай класіфікацыяй Кёпена і з’яўляецца адной з самых цёплых краін Еўропы, бо сярэдняя гадавая тэмпература ў мацерыковай Партугаліі вагаецца ад 12 °C у горнай поўначы і больш за 18 °C на поўдні краіны. Рэгіён мае клімат падобны на клімат паўднёвых прыбярэжных раёнаў Іспаніі ці . Сярэднегадавая колькасць ападкаў на мацерыку вагаецца ад ледзь больш за 3000 мм у паўночнай частцы да менш чым 300 мм у раёне ўздоўж ракі Дору. Гара Піку атрымліваюць найбольшую колькасць ападкаў, гэта значыць больш за 6250 мм у год, у адпаведнасці з дадзенымі Партугальскага інстытута метэаралогіі.

У некаторых раёнах краіны сярэднегадавая тэмпература можа дасягаць 20 °C, а летам тэмпература можа дасягаць 45 °C. Рэкордна высокі ўзровень тэмпературы склаў 47,4 °C, ён быў зафіксаваны ў , аднак гэты раён не з’яўляецца самым гарачым месцам у летні час, паводле дадзеных спадарожнікавых вымярэнняў. Снегапады адбываюцца рэгулярна на поўначы і ў цэнтральнай частцы краіны, у прыватнасці, у раёнах Віла-Рэал, Браганса, Візеу і . Узімку тэмпература можа апускацца ніжэй за −10 °C. У паўднёвай частцы Партугаліі снег можа назірацца ў любы час з кастрычніка па май, але ён з’яўляецца даволі рэдкай з’явай, асабліва на раўніных участках.

Дзяржаўны лад

Асноўны артыкул: Палітычная структура Партугаліі

Партугалія — ^{[крыніца?]} рэспубліка. Прэзідэнт абіраецца на 5 гадоў.

• Урад узначальвае прэм’ер-міністр, які, як правіла, з’яўляецца лідарам партыі, што перамагае на парламенцкіх выбарах. Прэм’ер-міністр фарміруе склад свайго кабінета.

• Парламент (Сход Рэспублікі) абіраецца па партыйных спісах на 4 гады. Ён складаецца з 230 дэпутатаў.

Урад Партугаліі — Старшынства міністраў, у ліку якога 14 міністраў:

1. замежных спраў,
2. сельскай гаспадаркі, вясковага развіцця і рыбалоўства,
3. грамадскіх інстытутаў, транспарту і камунікацый,
4. фінансаў і грамадскага кіравання,
5. працы і грамадскай салідарнасці,
6. аховы здароўя,
7. нацыянальнай бяспекі,
8. адукацыі,
9. унутранага кіравання,
10. юстыцыі,
11. навукі, тэхналогіі і вышэйшай адукацыі,
12. культуры,
13. аховы навакольнага асяроддзя, тэрытарыяльнага парадку і мясцовага развіцця,
14. эканомікі і новаўвядзенняў.

У Партугаліі дзейнічае . Аднак асноўнае палітычнае дужанне адбываецца паміж дзвюма партыямі: сацыялістычнай і .

Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул: Адміністрацыйны падзел Партугаліі

Да 1976 тэрыторыя Партугаліі была падзелена на правінцыі. Пасля адміністрацыйнай рэформы тэрыторыя кантынентальнай Партугаліі падзеленая на 18 акругаў. Астраўныя землі (Азорскія астравы і Мадэйра) маюць стан аўтаномных абласцей. Гл. гэтак жа .

Сталіца

• Лісабон

Размешчаная на ўзбярэжжы р. Тэжу. Плошча сталіцы складае — 84 км.кв. Насельніцтва — 556 797 чалавек. Вялікі Лісабон (горад з прадмесцямі) — 2.750 км.кв. і насельніцтвам у 2,1 млн чалавек.

Насельніцтва

Асноўны артыкул: Насельніцтва Партугаліі

Колькасць

• 1961 г. — 9,1 млн чал.
• 1976 г. — 9,7 млн чал.
• 1986 г. — 10,3 млн чал.
• 1998 г. — 9,8 млн чал.^{[крыніца?]}
• 2007 г. — 10,6 млн чал.

Узроставы склад: да 14 гадоў : 16,4 % (м.р. — 912,995 / ж.р. — 835,715) 15-64 гадоў : 66,2 % (м.р. — 3,514,905 / ж.р. — 3,555,097) больш за 65 гадоў : 17,4 % (м.р. — 764,443 / ж.р. — 1,093,755)

Сярэдні век — 39,1 год. (для мужчын — 37 гадоў; для жанчын — 41,3 г.). Гадавы прырост 0,305 %. Нараджальнасць — 10,45 (на тысячу чалавек). Смяротнасць — 10,62 (на тысячу чалавек)

Культура

Літаратура

Асноўны артыкул:

Партугалію называюць краінай паэтаў. У партугальскай літаратуры паэзія заўсёды мела значна большы ўплыў за прозу. У эпоху Сярэднявечча — калі ўтварылася партугальская нацыя — на паўднёвым усходзе Іберыйскага паўвострава паэзія была вельмі распаўсюджанай. У гэты час узніклі адметныя эпічныя і лірычныя творы. Самымі вядомымі класічнымі паэтамі Партугаліі з’яўляюцца Луіс дэ Камоэнс і Фернанда Песоа. Існуе шэраг іншых, менш вядомых мастакоў слова, якія таксама аказалі значны ўплыў на станаўленне сучаснай партугальскай літаратуры.

Эканоміка

Вінаградныя плантацыі

Пасля у 1974 годзе, якая завяршылася заканчэннем аднаго з самых прыкметных фаз эканамічнага ўздыму, які пачаўся ў 1960-х гадоў, адбыліся істотныя змены ў штогадовым эканамічным росце краіны. Партугалія спрабавала адаптавацца да зменлівай сучаснай глабальнай эканомікі. З 1990 года мадэль эканамічнага развіцця Партугаліі павольна адышла ад асновы народнага спажывання і стала накіравана на экспарт, прыватныя і развіццё сектара . Бізнес-паслугі абагналі больш традыцыйныя галіны, як , вытворчасць адзення, абутку і , а таксама вырабаў з дрэва і напоі.

Таксама ў Партугаліі пашыраны чорная і каляровая металургія, машынабудаванне, развіваецца хімічная, і , цэментная, шкло-керамічная прамысловасці. У сельскай гаспадарцы пераважае земляробства. Каля паловы апрацоўваемых зямель занята раллёй, вінаградарствам, пладаводствам, аліўкавымі насаджэннямі. У жывёлагадоўлі пераважае развядзенне буйной рагатай жывёлы, авечкагадоўля, свінагадоўля. Асноўнымі знешнегандлёвыя партнёрамі з’яўляюцца краіны Еўрапейскай супольнасці.

Большасць прамысловых прадпрыемстваў, бізнес і фінансы сканцэнтраваны ў Лісабоне і Порту, найбуйнейшых мегаполісах Партугаліі. Раёны Авейру, Брага, Каімбры, Лейрыі з’яўляюцца найбуйнейшымі эканамічнымі цэнтрамі па-за межамі гэтых двух галоўных сталічных абласцей.

Партугалія карыстаецца еўра, як нацыянальнай валютай, эканоміка краіны знаходзіцца ў галіне еўразоны з моманту яе запуску. Цэнтральны банк Партугаліі з’яўляецца неад’емнай часткай еўрапейскай сістэмы цэнтральных банкаў.

Некаторыя рэкі

• Рака Авэ
• Рака Каваду
• Рака Ліма
• Рака Тамега

Гл. таксама

• Горад Брага
• Мыс Рока
• Горад Абрантыш
• Горад Карташу
• Палац Жабуру
• Палац Сінтра
• Горад Шавіш

Зноскі

1. «Leite de Vasconcelos, José. Cale e Portucale. Opúsculos Vol. V — Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938» Архівавана 1 сакавіка 2008.
2. Brian Jenkins, Spyros A. Sofos, «Nation and identity in contemporary Europe», p.145 Routledge, 1996, ISBN 0-415-12313-5
3. Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg, p. 481
4. Global Peace Index Архівавана 16 кастрычніка 2011.. Institute for Economics and Peace.
5. Milhazes, José. Os antepassados caucasianos dos portugueses Архівавана 1 студзеня 2016.. Rádio e Televisão de Portugal
6. Black Death. Great Moments in Science, ABC Science
7. Map proves Portuguese discovered Australia: new book, in Reuters
8. «Instituto de Meteorologia, IP Portugal» Архівавана 18 студзеня 2013.. Meteo.pt.
9. Portal do Governo: http://www.portugal.gov.pt/Portal/PT/Governos/Governos_Constitucionais/GC17/Ministerios/
10. - The World Fact Book Архівавана 19 мая 2020. — Дадзеныя сайта ЦРУ па рэгіёнах і краінах свету
11. Fundação da SEDES. As primeiras motivações Архівавана 19 сакавіка 2012.
12. Grande Enciclopédia Universal, p. 10543, «Portugal», para. 4
13. Investing in Portugal Report. Financial Times

Спасылкі

• Portal do Governo — Сайт партугальскага ўрада
• Presidência da República Portuguesa — Афіцыйны сайт Прэзідэнта Партугаліі
• Exercito Portugues Архівавана 13 мая 2008. — Сайт Узброеных сіл Партугаліі
• Camara Municipal da Lisboa — Сайт мэрыі Лісабона