Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Аймара (саманазва: Aymaranakaja) — індзейскі народ на захадзе Паўднёвай Амерыкі. Жывуць пераважна на поўдні Перу, захадзе Балівіі, поўначы Чылі і Аргенціны. Агульная колькасць (2017) — 2 675 тысяч чалавек.
| Аймара (Aymaranakaja) | |
 | |
| Агульная колькасць | 2675 тыс. |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Паўднёвая Амерыка
|
| Мова | Аймара, мова |
| Рэлігія | анімізм, політэізм, каталіцызм |
| Блізкія этнічныя групы | кечуа |
Гісторыя
Паходжанне аймара да канца не высветлена. Гэтая назва была дадзена народу іспанцамі, меркавана па найменню групы індзейцаў з перуанскага рэгіёна Апурымак, у нашы дні населенага кечуа. Некаторыя гісторыкі звязваюць паходжанне аймара з Тыўанака, паколькі аймара насяляюць землі гэтай старажытнай цывілізацыі ў нашы дні. Аднак рассяленне аймара на поўдзень пачалося пазней. Іспанскія каланісты атаяснялі аймара пераважна з рэгіёнам, які супадае з сучаснай Балівіяй. Толькі ў пазнейшы перыяд вывучэнне мовы аймара паказала, што яны жывуць і значна паўночней, на тэрыторыі Перу.
Першапачатковым арэалам узнікнення мовы аймара называюць цэнтральныя рэгіёны Перу (паўночная гіпотэза) або паўночнае ўзбярэжжа сучаснага Чылі (паўднёвая гіпотэза). Перасяленне на большыя па плошчы прасторы тлумачаць дэмаграфічным ростам або нават прымусовым ваенным перасяленнем. У апошнім выпадку са спасылкай на дадзеныя глотахраналогіі перасяленне датуюць XIII ст. Даследаванні генетыкаў паказалі перавагу паўночнай гіпотэзы паходжання аймара, а таксама магчымасць дэмаграфічнай экспансіі на поўдзень.
У XV ст. аймара апынуліся ў межах імперыі інкаў, што моцна паўплывала на эканоміку і культуру грамадства. Разам з гэтым, інкі захавалі магчымасць карыстацца роднай мовай для аймара. Пасля заваявання іспанцамі ў 1533 годзе большасць аймара былі вымушаны прыняць каталіцкую рэлігію, працаваць на срэбраных радовішчах. У XVIII ст. сярод розных груп аймара арганізоўваліся паўстанні, аднак яны цярпелі паражэнне.
У першай трэці XIX ст. землі аймара былі падзелены паміж Перу, Балівіяй і Аргенцінай. У 1883 годзе частку перуанскіх і балівійскіх тэрыторый, населеных аймара, захапіла Чылі. Цэнтральныя ўрады гэтых краін доўгі час захоўвалі папярэднюю палітыку эксплуатацыі індзейскіх меншасцяў. У Балівіі аймара атрымалі роўныя выбарчыя правы і правы на зямлю толькі ў 1952 годзе. У Чылі і Аргенціне праводзілася палітыка асіміляцыі.
З другой паловы XX ст. адбываецца адраджэнне культуры аймара. У Балівіі аймара актыўна ўдзельнічаюць у палітыцы. У 1960-я і 1990-я гады яны падтрымалі камуністычны партызанскі рух. У 2006 годзе прадстаўнік аймара Хуан Эва Маралес Айма стаў прэзідэнтам Балівіі.
Культура
Традыцыйнымі заняткамі аймара здаўна з’яўляюцца горнае земляробства і жывёлагадоўля. Найбольш важныя сельскагаспадарчыя культуры: бульба, кукуруза, кіноа, кока. Ужо ў старажытныя часы практыкаваліся такія прыёмы, як узвядзенне штучных тэрас на горных схілах, ірыгацыя, размяшчэнне палетак на рознай вышыні, каб атрымоўваць некалькі ўраджаяў. Аймара таксама трымаюць лам, авечак, кароў, хатніх птушак. У сямейных гаспадарках мужчыны і жанчыны працуюць разам, жорсткай палавой рэгламентацыі працы няма.
З каланіяльных часоў мужчыны сезонна працуюць па-за межамі роднага дома, наймаюцца на працу ў гарады або на радовішчы, таму жыхары нават аддаленых паселішчаў звычайна ўцягнуты ў грашовую гаспадарку. Жанчыны займаюцца гандлем. Часцяком сустракаецца натуральны абмен харчам, таварамі і паслугамі. Традыцыйныя рамёствы: выраб керамікі, ваўняных тканін і вопраткі, пляценне з трыснягу.
У старажытнасці пераважалі хутарскія паселішчы, часам з некалькіх родавых або суседскіх гаспадарак. У каланіяльны перыяд сфарміраваліся 2 асноўныя тыпы паселішчаў — і вёска свабодных абшчыннікаў comunario. Традыцыйныя хаціны будуюць з саману. Кожная сельская сям’я мае некалькі пабудоў, абнесеных агароджай. Жылыя хаціны аднапакаёвыя з глінянай печкай каля ўвахода. З сярэдзіны XX ст. аймара актыўна перасяляюцца ў гарады.
Народная вопратка паўтарае іспанскую каланіяльных часоў. Мужчынскае адзенне адрозніваецца канічнымі капелюшамі, якія прыкрываюць вушы. Жанчыны часцяком носяць ваўняныя капелюшы з палямі.
Галоўная сацыяльная адзінка — вялікая пашыраная сям'я, якая мае супольную гаспадарку. У апошнія дзесяцігоддзі пашыраныя сем’і паступова распадаюцца, што выклікана міграцыямі малых сем’яў у пошуках працы. Некалькі сем’яў аб’ядноўваюцца ў абшчыну ayllu. У Балівіі і на поўдні Перу ayllu супадае з палітычнай адзінкай comunidad. Этнографы сцвярджаюць, што для аймара важна захоўваць супольнасць знутры сям’і, блізкіх сваякоў і суседзяў, у той час, як астатні свет часцяком успрымаецца з недаверам.
Аймара знакаміты сваімі арыгінальнымі ўзорамі на ваўняных тканінах. Фальклор багаты легендамі, казкамі, міфамі. Музыка і танцы суправаджаюць шматлікія святы. Распаўсюджаны духавыя музычныя інструменты, у тым ліку 2 віды флейт, а таксама барабаны і бразготкі.
Мова
Родная мова аймара ёсць ізалятам, хаця некаторыя лінгвісты сцвярджаюць яе блізкасць да мовы кечуа. Да з’яўлення пісьма аймара карысталіся рознымі сімваламі (напрыклад, малюнкамі людзей і жывёл) для лепшага запамінання. У XVI ст. з’явіліся першыя запісы на лацінцы. У 1985 годзе ўрад Перу прапанаваў афіцыйны ўніфікаваны алфавіт з 32 літар. Мова аймара мае афіцыйны статус у Балівіі і Перу.
Рэлігія
У XVI—XVII стст. аймара прынялі каталіцкую веру, аднак захоўваюць шматлікія старыя вераванні. Аймара ўспрымаюць навакольны свет як жывы. Горы, рэкі, скалы і іншыя прыродныя аб’екты для іх з’яўляюцца як персаніфікацыямі магутных духаў. Распаўсюджана вера ў прадказанні і чарадзейства.
Літаратура
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).
Спасылкі
 | Аймара на Вікісховішчы |
|---|
- Aymara: Countries and Their Cultures
- Aymara — Introduction, Location, Language, Folklore, Religion
- Peru — Aymara and highland Quechua
- Aymara Indians — Adaptation and Survival in Southern Peru
- Mitochondrial Variation among the Aymara and the Signatures of Population Expansion in the Central Andes
- Aymara Indian Culture and History
Аўтар: www.NiNa.Az
Дата публікацыі:
U panyaccya yosc i inshyya znachenni gl Ajmara znachenni Ajmara samanazva Aymaranakaja indzejski narod na zahadze Paydnyovaj Ameryki Zhyvuc peravazhna na poydni Peru zahadze Balivii poynachy Chyli i Argenciny Agulnaya kolkasc 2017 2 675 tysyach chalavek Ajmara Aymaranakaja Agulnaya kolkasc 2675 tys Regiyony prazhyvannya Paydnyovaya Ameryka Peru 1490 tys Chyli 117 tys Baliviya 1045 tys Argencina 23 tys Mova Ajmara movaReligiya animizm politeizm katalicyzmBlizkiya etnichnyya grupy kechuaGistoryyaPahodzhanne ajmara da kanca ne vysvetlena Getaya nazva byla dadzena narodu ispancami merkavana pa najmennyu grupy indzejcay z peruanskaga regiyona Apurymak u nashy dni naselenaga kechua Nekatoryya gistoryki zvyazvayuc pahodzhanne ajmara z Tyyanaka pakolki ajmara nasyalyayuc zemli getaj starazhytnaj cyvilizacyi y nashy dni Adnak rassyalenne ajmara na poydzen pachalosya paznej Ispanskiya kalanisty atayasnyali ajmara peravazhna z regiyonam yaki supadae z suchasnaj Baliviyaj Tolki y paznejshy peryyad vyvuchenne movy ajmara pakazala shto yany zhyvuc i znachna paynochnej na terytoryi Peru Pershapachatkovym arealam uzniknennya movy ajmara nazyvayuc centralnyya regiyony Peru paynochnaya gipoteza abo paynochnae yzbyarezhzha suchasnaga Chyli paydnyovaya gipoteza Perasyalenne na bolshyya pa ploshchy prastory tlumachac demagrafichnym rostam abo navat prymusovym vaennym perasyalennem U aposhnim vypadku sa spasylkaj na dadzenyya glotahranalogii perasyalenne datuyuc XIII st Dasledavanni genetykay pakazali peravagu paynochnaj gipotezy pahodzhannya ajmara a taksama magchymasc demagrafichnaj ekspansii na poydzen U XV st ajmara apynulisya y mezhah imperyi inkay shto mocna payplyvala na ekanomiku i kulturu gramadstva Razam z getym inki zahavali magchymasc karystacca rodnaj movaj dlya ajmara Paslya zavayavannya ispancami y 1533 godze bolshasc ajmara byli vymushany prynyac katalickuyu religiyu pracavac na srebranyh radovishchah U XVIII st syarod roznyh grup ajmara arganizoyvalisya paystanni adnak yany cyarpeli parazhenne U pershaj treci XIX st zemli ajmara byli padzeleny pamizh Peru Baliviyaj i Argencinaj U 1883 godze chastku peruanskih i balivijskih terytoryj naselenyh ajmara zahapila Chyli Centralnyya yrady getyh krain doygi chas zahoyvali papyarednyuyu palityku ekspluatacyi indzejskih menshascyay U Balivii ajmara atrymali roynyya vybarchyya pravy i pravy na zyamlyu tolki y 1952 godze U Chyli i Argencine pravodzilasya palityka asimilyacyi Z drugoj palovy XX st adbyvaecca adradzhenne kultury ajmara U Balivii ajmara aktyyna ydzelnichayuc u palitycy U 1960 ya i 1990 ya gady yany padtrymali kamunistychny partyzanski ruh U 2006 godze pradstaynik ajmara Huan Eva Marales Ajma stay prezidentam Balivii KulturaTradycyjnymi zanyatkami ajmara zdayna z yaylyayucca gornae zemlyarobstva i zhyvyolagadoylya Najbolsh vazhnyya selskagaspadarchyya kultury bulba kukuruza kinoa koka Uzho y starazhytnyya chasy praktykavalisya takiya pryyomy yak uzvyadzenne shtuchnyh teras na gornyh shilah irygacyya razmyashchenne paletak na roznaj vyshyni kab atrymoyvac nekalki yradzhayay Ajmara taksama trymayuc lam avechak karoy hatnih ptushak U syamejnyh gaspadarkah muzhchyny i zhanchyny pracuyuc razam zhorstkaj palavoj reglamentacyi pracy nyama Z kalaniyalnyh chasoy muzhchyny sezonna pracuyuc pa za mezhami rodnaga doma najmayucca na pracu y garady abo na radovishchy tamu zhyhary navat addalenyh paselishchay zvychajna ycyagnuty y grashovuyu gaspadarku Zhanchyny zajmayucca gandlem Chascyakom sustrakaecca naturalny abmen harcham tavarami i paslugami Tradycyjnyya ramyostvy vyrab keramiki vaynyanyh tkanin i vopratki plyacenne z trysnyagu U starazhytnasci peravazhali hutarskiya paselishchy chasam z nekalkih rodavyh abo susedskih gaspadarak U kalaniyalny peryyad sfarmiravalisya 2 asnoynyya typy paselishchay i vyoska svabodnyh abshchynnikay comunario Tradycyjnyya haciny buduyuc z samanu Kozhnaya selskaya syam ya mae nekalki pabudoy abnesenyh agarodzhaj Zhylyya haciny adnapakayovyya z glinyanaj pechkaj kalya yvahoda Z syaredziny XX st ajmara aktyyna perasyalyayucca y garady Zhanchyna y tradycyjnym kapelyushy Narodnaya vopratka paytarae ispanskuyu kalaniyalnyh chasoy Muzhchynskae adzenne adroznivaecca kanichnymi kapelyushami yakiya prykryvayuc vushy Zhanchyny chascyakom nosyac vaynyanyya kapelyushy z palyami Galoynaya sacyyalnaya adzinka vyalikaya pashyranaya syam ya yakaya mae supolnuyu gaspadarku U aposhniya dzesyacigoddzi pashyranyya sem i pastupova raspadayucca shto vyklikana migracyyami malyh sem yay u poshukah pracy Nekalki sem yay ab yadnoyvayucca y abshchynu ayllu U Balivii i na poydni Peru ayllu supadae z palitychnaj adzinkaj comunidad Etnografy scvyardzhayuc shto dlya ajmara vazhna zahoyvac supolnasc znutry syam i blizkih svayakoy i susedzyay u toj chas yak astatni svet chascyakom usprymaecca z nedaveram Ajmara znakamity svaimi aryginalnymi yzorami na vaynyanyh tkaninah Falklor bagaty legendami kazkami mifami Muzyka i tancy supravadzhayuc shmatlikiya svyaty Raspaysyudzhany duhavyya muzychnyya instrumenty u tym liku 2 vidy flejt a taksama barabany i brazgotki MovaRodnaya mova ajmara yosc izalyatam hacya nekatoryya lingvisty scvyardzhayuc yae blizkasc da movy kechua Da z yaylennya pisma ajmara karystalisya roznymi simvalami napryklad malyunkami lyudzej i zhyvyol dlya lepshaga zapaminannya U XVI st z yavilisya pershyya zapisy na lacincy U 1985 godze yrad Peru prapanavay aficyjny ynifikavany alfavit z 32 litar Mova ajmara mae aficyjny status u Balivii i Peru ReligiyaU XVI XVII stst ajmara prynyali katalickuyu veru adnak zahoyvayuc shmatlikiya staryya veravanni Ajmara ysprymayuc navakolny svet yak zhyvy Gory reki skaly i inshyya pryrodnyya ab ekty dlya ih z yaylyayucca yak persanifikacyyami magutnyh duhay Raspaysyudzhana vera y pradkazanni i charadzejstva LitaraturaBelaruskaya encyklapedyya U 18 t T 1 A Arshyn Redkal G P Pashkoy i insh Mn BelEn 1996 T 1 552 s 10 000 ekz ISBN 985 11 0035 8 ISBN 985 11 0036 6 t 1 SpasylkiAjmara na VikishovishchyAymara Countries and Their Cultures Aymara Introduction Location Language Folklore Religion Peru Aymara and highland Quechua Aymara Indians Adaptation and Survival in Southern Peru Mitochondrial Variation among the Aymara and the Signatures of Population Expansion in the Central Andes Aymara Indian Culture and History