Маа Цзэдун

Ма́а Цзэду́н (26 снежня 1893,  — 9 верасня 1976, Пекін) — кітайскі дзяржаўны дзеяч, старшыня Камуністычнай партыі Кітая (1943—1976) і КНР (1954—1959). Адзін з найбольш вядомых дыктатараў XX стагоддзя.

Маа Цзэдун
кіт.: 毛澤東 кіт.: 毛泽东
старшыня Камуністычнай партыі Кітая^[d] 19 чэрвеня 1945 — 9 верасня 1976
Пераемнік	Хуа Гофэн^[d]
Нараджэнне	26 снежня 1893(1893-12-26)^[…] Shaoshan^[d], імперыя Цын
Смерць	9 верасня 1976(1976-09-09)^[…](82 гады) Чжуннаньхай, Xichang'anjie Subdistrict^[d], Січэн^[d], Пекін, Кітай або Пекін, Кітай
Месца пахавання	Mausoleum of Mao Zedong^[d]
Імя пры нараджэнні	кіт.: 毛澤東
Бацька	Mao Yichang^[d]
Маці	Wen Qimei^[d]
Жонка	Luo Yixiu^[d], Yang Kaihui^[d], He Zizhen^[d] і Цзян Цын
Дзеці	Mao Anying^[d]^[…], Mao Anqing^[d]^[…], Mao Anlong^[d], Yang Yuehua^[d], Li Min^[d] і Li Na^[d]
Веравызнанне	атэізм і atheist^[d]
Партыя	КПК Гаміньдан (1927)
Адукацыя	Dongshan Senior High School^[d] (1911) Xiangxiang First Senior High School^[d] (1911) The First High School of Changsha, Hunan^[d] (1912) Hunan First Normal University^[d] (чэрвень 1918)
Дзейнасць	выкладанне^[d], палітыка, дыктатура, паэзія, творчае і прафесійнае пісьмо^[d], філасофія, бібліятэказнаўства^[d], military strategy^[d] і каліграфія
Месца працы	Peking University Library^[d]
Аўтограф
Род войскаў	Народна-вызваленчая армія Кітая, Chinese Workers’ and Peasants’ Red Army^[d] і Новая армія^[d]
Бітвы	Грамадзянская вайна ў Кітаі Другая япона-кітайская вайна 1937-1945 Вайна ў Карэі Баявыя дзеянні на востраве Даманскі 1969 вайна ў В’етнаме Sino-Indian War^[d] Паўночны паход
Узнагароды	People's Liberation Army Strategist^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Падчас грамадзянскай вайны і барацьбы з Японіяй у 1930-я апынуўся на чале падпарадкаваных камуністам раёнаў Кітая. Быў ідэолагам партызанскай барацьбы. Падчас перамір’я КПК і Гаміньдана для барацьбы супраць Японіі рыхтаваўся да вайны з Гаміньданам. Пасля перамогі ў грамадзянскай вайне, 1 кастрычніка 1949 была абвешчана Кітайская Народная Рэспубліка. Доўгі час супрацоўнічаў з СССР, аднак хутка пасля асуджэння культу асобы Сталіна адышоў ад супрацоўніцтва з ім і абвінавачваў СССР у здрадзе марксісцкім прынцыпам.

Ва ўнутранай палітыцы Маа Цзэдун быў ініцыятарам «вялікага скачка наперад» і «культурнай рэвалюцыі», якія не дасягнулі сваіх мэт і значна пагоршылі становішча кітайцаў.

Імя

Імя Маа Цзэдуна складаецца з двух частак — Цзэ і Дун. Слова Цзэ мае падвойнае значэнне: першае — «вільгаць і ўвільгатненне», другое — «ласка, дабро, дабрадзейства». Другі іерогліф — «Дун» азначае «ўсход». Імя цалкам можна пераклаьсці «дабрадзейнасць Усходу». Адначасова дзіцяці па традыцыі далі і неафіцыйнае імя. Яно павінна было выкарыстоўвацца ў асаблівых выпадках як паважлівае «Юнчжы». «Юн» азначае «ўхваляць», а «Чжы» — ці, дакладней, «чжылянь» — «архідэя». Такім чынам другое імя азначала «ўхвалоная архідэя».

Біяграфія

Раннія гады

Дом Маа Цзэдуна. Цяпер музей

Маа Цзэдун нарадзіўся 26 снежня 1893 года ў пасёлку правінцыі Хунань, непадалёк ад сталіцы правінцыі, гораду Чанша. Бацька Цзэдуна, Маа Ічан, належаў да дробных землеўладальнікаў, і сям’я яго была досыць забяспечанай. Строгі нораў бацькі-канфуцыянца абумовіў канфлікты з сынам і адначасова прыхільнасць хлопчыка да мяккай па характары маці-будысткі, Вэнь Цымэй. Прытрымліваючыся прыкладу маці, маленькі Маа стаў будыстам.

У юнацтве Маа атрымаў класічную пачатковую кітайскую адукацыю ў мясцовай школе, якая ўключала ў сябе знаёмства з вучэннем Канфуцыя і вывучэнне старажытнакітайскай літаратуры. «Я ведаў класіку, але не любіў яе», — прызнаваўся пазней Маа Цзэдун у інтэрв’ю . Страсць да чытання і нелюбоў да класічных філасофскіх трактатаў у юнака захавалася і пасля таго, як у 13 гадоў ён кінуў школу і вярнуўся ў бацькоўскі дом. Прычынай таму быў строгі нораў настаўніка, які ўжываў суровыя метады выхавання і часцяком біў вучняў. Маа Ічан натхнёна сустрэў вяртанне сына, спадзяючыся што той стане яму апорай у хатніх справах і вядзенні гаспадаркі. Аднак яго чаканні не спраўдзіліся: Маа супрацівіўся любой фізічнай працы і ўвесь вольны час праводзіў за чытаннем кніг.

У канцы 1907 — пачатку 1908 года ў сям’і Маа адбыўся чарговы канфлікт паміж бацькам і сынам. На гэты раз яго прычынай быў шлюб, які Маа Ічан зладзіў для свайго сына. У нявесты Цзэдуну была абрана траюрадная сястра Маа — Ло Ігу. Па словах Маа Цзэдуна, жонку ён не прыняў і жыць з ёй адмовіўся. Неўзабаве пасля вяселля Маа збег з дому і каля паўгода пражыў у гасцях у аднаго знаёмага беспрацоўнага студэнта, там жа ў Шаошані. Ён працягваў захоплена чытаць: на гэты час прыходзіцца яго знаёмства з класічнай  — «» Сыма Цяні і «» .

Пры ўсёй напружанасці адносін з бацькам, калі восенню 1910 года Цзэдун запатрабаваў ад бацькі грошай на працяг адукацыі, Маа Ічан не змог адмовіць і забяспечыў сыну навучанне ў Дуншанскай пачатковай школе вышэйшай прыступкі. У школе Маа быў сустрэты варожа: астатніх вучняў раздражняла яго знешнасць (ён меў нетыповы для паўднёўца рост 177 см), паходжанне (большасць вучняў былі сынамі буйных землеўладальнікаў) і мова (Маа да канца жыцця казаў на мясцовым дыялекце). Урэшце, гэта не адмяняла ўпартасці і стараннасці, з якімі новы вучань падышоў да заняткаў. Маа мог пісаць добрыя сачыненні ў класічнай манеры, быў руплівым і, як звычайна, шмат чытаў. Тут ён упершыню пазнаёміўся з геаграфіяй і стаў чытаць працы па замежнай гісторыі. Ён упершыню даведаўся аб такіх вядомых гістарычных дзеячаў як Напалеон, Кацярына II, Пётр I, , Гладстан, Русо, Мантэск’ё і Лінкальн. Галоўнымі жа кнігамі для яго ў той час сталі выданні, якія распавядаюць аб кітайскіх рэфарматарах і . Іхныя ідэі канстытуцыйнага манархізму зрабілі велізарны ўплыў на школьніка Маа, які цалкам прыняў погляды лідараў рэфарматарскага руху.

застала маладога Маа ў Чанша, куды той ва ўзросце васямнаццаці гадоў перабраўся з Дуншаню. Юнак стаў сведкам кровапралітнай барацьбы розных груповак, а таксама салдацкіх паўстанняў, і на кароткі час сам прымыкае да войска губернатара правінцыі. Праз паўгода ён пакінуў войска, каб працягнуць навучанне, на гэты раз у Першай правінцыйнай сярэдняй школе ў Чанша. Але і тут ён не затрымаўся надоўга. Маа прысвяціў сябе самаадукацыі і паўгода займаўся ў Хунанскай правінцыйнай бібліятэцы, асноўную ўвагу надаючы геаграфіі, гісторыі і філасофіі Захаду. Аднак незадаволены бесклапотным жыццём свайго сына Маа Ічан спыніў высылаць грошы, пакуль Маа не здабудзе годны занятак. Сам жа юнак зарабляць на жыццё адмаўляўся і ў выніку вясной 1913 года быў вымушаны запісацца ў студэнты толькі што адчыненага Чацвёртага правінцыйнага педагагічнага вучылішча гораду Чанша, пазней аб’яднанае з Першым правінцыйным педагагічным вучылішчам.

У 1917 годзе з’яўляецца яго першы артыкул у часопісе «Новая Моладзь», у вучылішчы Маа сфарміраваў гурток рэвалюцыйна настроенай моладзі. Годам пазней ён, прытрымліваючыся свайго настаўніка Яну Чанцьзі, перабіраецца ў Пекін, дзе ў бібліятэцы Пекінскага ўніверсітэта працуе асістэнтам , які стаў пазней адным з заснавальнікаў Камуністычнай Партыі Кітаю. У Пекіне Маа ў ліку іншых кітайскіх студэнтаў прадставілася магчымасць адправіцца на навучанне ў Францыю, але гэтым шанцам юнак так і не скарыстаўся: прычынай таму сталі нелюбоў да фізічнай працы і няздольнасць да вывучэння замежных моў.

У Пекіне на фарміраванне палітычных поглядаў маладога Маа вялікі ўплыў зрабіла знаёмства з Лі Дачжаа і , а таксама знаёмства з ідэямі анархізму, у прыватнасці творы Пётр Крапоткіна. Пасля завяршэння курсаў падрыхтоўкі да навучання ў Францыі Маа канчаткова прыйшоў да высновы, што застанецца ў Кітаі і будзе ўладкоўваць сваю кар’еру тут.

Пачатак палітычнай дзейнасці

Пакінуўшы Пекін у сакавіку 1919 года, юнак Маа падарожнічаў па краіне, займаўся паглыбленым вывучэннем прац заходніх філосафаў і рэвалюцыянераў, жыва цікавіўся падзеямі ў Расіі і прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі рэвалюцыйнай моладзі Хунані. Узімку 1920 года ён наведаў Пекін у складзе дэлегацыі ад Нацыянальнага Сходу правінцыі Хунань, якая патрабавала зняцця карумпаванага і жорсткага губернатара . Дэлегацыя не дамаглася калі-небудзь значных поспехаў, аднак у хуткім часе Чжан пацярпеў паражэнне ад прадстаўніка іншай мілітарыскай клікі, , і быў вымушаны пакінуць Хунань.

Што тычыцца Маа, то ён пакінуў Пекін 11 красавіка 1920 года, а 5 мая таго ж года прыбыў у Шанхай, маючы намер працягнуць барацьбу за вызваленне Хунань з-пад улады тырана, а таксама за скасаванне ваеннага губернатарства. Насуперак яго ўласным, больш познім заявам, паводле якіх да лета 1920 годзе ён перайшоў на камуністычныя пазіцыі, гістарычныя матэрыялы сведчаць аб іншым: падзеі ў Расіі, зносіны з прыхільнікамі камунізму, і , мелі на Маа вялікі ўплыў, аднак у той час ён усё яшчэ не мог да канца разабрацца ў ідэалагічных плынях і канчаткова выбраць для сябе адзіны напрамак. Канчатковае станаўленне Маа як камуніста адбылася восенню 1920 года. Да таго часу ён цалкам пераканаўся ў палітычнай інертнасці сваіх суайчыннікаў і прыйшоў да высновы, што толькі рэвалюцыя расійскага ўзору здольная карэнным чынам змяніць сітуацыю ў краіне. Устаўшы на бок бальшавікоў, Маа працягнуў падпольную дзейнасць, зараз накіраваную на распаўсюджанне марксізму ленінскага толку. У сярэдзіне лістапада 1920 года ён прыступіў да стварэння падпольных аддзелаў у Чанша: спачатку ім быў створаны аддзел Сацыялістычнага саюза моладзі, а крыху пазней, па радзе Чэнь Дусю, і камуністычны гурток па тыпу ўжо існаваўшага ў Шанхаі.

У ліпені 1921 года Маа прыняў удзел ва , на якім была заснавана Камуністычная Партыя Кітая. Праз два месяцы, па вяртанні ў Чанша, ён стаў сакратаром хунанскага аддзялення КПК. У той жа час Маа пашлюбаваўся з Ян Кайхуэй, дачкой Яна Чанцьзі. На працягу наступных пяці гадоў у іх нарадзіліся тры сыны — , Аньцын і Аньлун.

З прычыны крайняй неэфектыўнасці арганізацыі рабочых і вярбоўкі новых членаў партыі ў ліпені 1922 года Маа адхілілі ад удзелу ў .

Па патрабаванні Камінтэрну КПК была вымушана ўступіць у саюз з Гаміньданам. Маа Цзэдун да таго часу цалкам пераканаўся ў нястаннасці рэвалюцыйнага руху Кітая і на падтрымаў гэту ідэю. Падтрымаўшы лінію Камінтэрна, Маа высунуўся ў першыя шэрагі кіраўнікоў КПК: на тым жа з’ездзе ён быў уведзены ў склад Цэнтральнага выканаўчага камітэта партыі з дзевяці членаў і пяці кандыдатаў. Акрамя таго, ён увайшоў у вузкае Цэнтральнае бюро з пяці чалавек. І самае важнае — быў абраны сакратаром і загадчыкам арганізацыйнага аддзела ЦВК.

Вярнуўшыся ў Хунань, Маа актыўна ўзяўся за стварэнне мясцовага аддзела Гаміньдана. Як дэлегат ад хунанской арганізацыі Гаміньдана ён прымаў удзел у I з’ездзе Гаміньдана, які прайшоў у студзені 1924 года ў Кантоне. У канцы 1924 года Маа пакінуў бурлівы палітычнай жыццём Шанхай і вярнуўся ў родную вёску. Да таго часу ён быў моцна знясілены фізічна і маральна. На думку гісторыка Панцова, яго стомленасць была выклікана паралізаванай працай шанхайскага аддзялення Гаміньдана, якое практычна спыніла працу з-за рознагалоссяў паміж камуністамі і гаміньданаўцамі, а таксама з-за спынення фінансавання, якое паступала з Кантону. Маа падаў у адстаўку з пасады сакратара аргсекцыі і папрасіў водпуск у сувязі з хваробай. Па версіі гісторыкаў Юн Чжан і Галідэя, Маа зрушылі з пасады, вывелі з Цэнтральнага камітэта і не запрасілі на наступны з’езд КПК, які быў запланаваны на студзень 1925 года. Як бы там ні было, Маа сапраўды пакінуў свой пост за некалькі тыдняў да правядзення і 6 лютага 1925 года прыбыў у .

Грамадзянская вайна

Савецкая Рэспубліка ў Цзянсі

Маа ў 1927 годзе

У красавіку 1927 года Чан Кайшы, заняўшы з дапамогай камуністаў Шанхай, пачаў праводзіць у горадзе палітыку бязлітаснага тэрору супраць учорашніх саюзнікаў. Тысячы членаў КПК былі арыштаваны альбо забітыя. У гэты час Маа Цзэдун арганізаваў у наваколлях Чанша сялянскае паўстанне «Восеньскага ўраджаю». Паўстанне было задушана лакальнымі ўладамі з вялікай жорсткасцю, Маа быў вымушаны збегчы з рэшткамі свайго войска ў горы Цзінганшань на мяжы Хунань і Цзянсі. Неўзабаве атакі Гаміньдану прымушаюць групы Маа, а таксама разбітых падчас Нанчанскага паўстання Чжу Дэ, і іншых ваенных лідараў КПК, пакінуць гэту тэрыторыю. У 1928 годзе, пасля доўгіх перасяленняў, камуністы трывала ўгрунтаваліся на захадзе правінцыі Цзянсі. Там Маа стварыў досыць моцную савецкую рэспубліку. Пасля ён правёў шэраг аграрных і сацыяльных рэформ — у прыватнасці, канфіскацыю і пераразмеркаванне зямлі, лібералізацыю правоў жанчын.

Між тым, Кампартыя Кітая перажывала цяжкую крызу. Колькасць яе членаў скарацілася да 10 тысяч, з іх толькі 3 % ставіліся да працоўнага класа. Новы лідар партыі Лі Лісань, з прычыны некалькіх сур’ёзных паразаў на ваенным і ідэалагічным фронце, а таксама рознагалоссяў са Сталіным, быў выключаны з ЦК. На гэтым фоне пазіцыя Маа, які рабіў упор на сялянства і дзейнічаў у гэтым кірунку адносна паспяхова, узмацнілася ў партыі, нягледзячы на частыя канфлікты з партыйнай верхавінай. Са сваімі супернікамі на лакальным узроўні ў Цзянсі Маа расправіўся ў 1930—1931 гадах з дапамогай рэпрэсій, падчас якіх многія мясцовыя кіраўнікі былі забіты альбо кінуты ў турмы як агенты выдуманага таварыства «АБ-Туан». Справа «АБ-Туан» стала, па сутнасці, першай «чысткай» у гісторыі КПК.

У той жа час Маа перажываў асабістую страту: агентам Гаміньдана ўдалося схапіць яго жонку, Ян Кайхуэй. Яна была пакарана ў 1930 годзе, а некалькі пазней малодшы сын Маа Аньлун памёр ад дызентэрыі. Другі яго сын ад Кайхуэй, , загінуў у ходзе Карэйскай вайны.

Увосень 1931 года на тэрыторыі 10 савецкіх раёнаў Цэнтральнага Кітая, кантраляваных і блізкімі да яе партызанамі, была створана . На чале Часовага цэнтральнага савецкага ўрада (Савета народных камісараў) ўстаў Маа Цзэдун.

Доўгі паход

Асноўны артыкул:

Да 1934 года сілы Чан Кайшы атачалі камуністычныя раёны ў Цзянсі і пачалі рыхтавацца да масіраванага нападу. Кіраўніцтва КПК прыняло рашэнне аб сыходзе з дадзенага раёна. Аперацыя па прарыву чатырох шэрагаў гамінданаўскіх умацаванняў рыхтавалася і праводзілася  — Маа ў дадзены момант зноў быў у няміласці. Галоўныя пазіцыі пасля адхілення Лі Лісаня займалі «28 бальшавікоў» — групоўка блізкія да Камінтэрна і Сталіна маладых функцыянераў на чале з , якія праходзілі навучанне ў Маскве. З вялікімі стратамі камуністам атрымалася прарвацца праз заслоны нацыяналістаў і сысці ў горныя раёны Гуйчжоу. Падчас кароткага перапынку ў мястэчку Цзуньі прайшла легендарная партыйная канферэнцыя, на якой партыяй былі афіцыйна прынятыя некаторыя тэзісы, якія былі прадстаўлены Маа; сам ён стаў сталым членам палітбюро, а групоўка «28-мі бальшавікоў» падвергнулася адчувальнай крытыцы. Партыя прыняла рашэнне ўхіліцца ад адкрытага сутыкнення з Чан Кайшы шляхам кідка на поўнач, праз цяжкапраходныя горныя раёны.

Яньанскі перыяд

Распіска Маа ў атрыманні 300 тыс. амерыканскіх долараў

Праз год пасля пачатку Доўгага маршу, у кастрычніку 1935 года дасягнула камуністычнага раёна Шэньсі—Ганьсу—Нінся ў тым ліку буйнога горада , які было вырашана зрабіць новым фарпостам Камуністычнай Партыі. У ходзе Доўгага маршу падчас ваенных дзеянняў, з-за эпідэміі, няшчасных выпадкаў у горах і балотах, а таксама з-за дэзертырства камуністы страцілі больш за 90 % з таго складу, які пакінуў Цзянсі. Тым не менш, ім атрымалася хутка аднавіць свае сілы. Да таго часу галоўнай мэтай партыі пачала лічыцца барацьба супраць узмацнёнай Японіяй, якая замацавалася ў Манчжурыі і правінцыі Шаньдун. Пасля таго, як у ліпені 1937 года ўспыхнулі адкрытыя ваенныя дзеянні, камуністы, паводле загаду з Масквы, пайшлі на стварэнне адзінага патрыятычнага фронту з Гаміньданам.

У самым разгары антыяпонскай барацьбы Маа Цзэдун ініцыяваў рух пад назвай «выпраўленне нораваў» («») у 1942—1943 гадоў. Чыннікам таму стаў рэзкі рост партыі, які папаўняўся перабежчыкамі з войска Чан-Кайшы і сялянамі, не знаёмымі з партыйнай ідэалогіяй. Рух уключаў у сябе камуністычную індактрынацыю новых членаў партыі, актыўнае вывучэнне прац Маа, а таксама кампаніі па «самакрытыкі», якія асабліва закранулі галоўнага суперніка Маа — , у выніку чаго сярод камуністычнай інтэлігенцыі фактычна здушылася вальнадумства. Вынікам руху стала поўная канцэнтрацыя ўнутрыпартыйнай улады ў руках Маа Цзэдуна. У 1943 годзе ён быў абраны старшынёй Палітбюро і Сакратарыята ЦК КПК, а ў 1945 годзе — старшынёй ЦК КПК. Гэты перыяд стаў першым этапам фарміравання культу асобы Маа.

Маа вывучаў класіку заходняй філасофіі, у асаблівасці, марксізм. На аснове марксізму-, а таксама некаторых аспектаў традыцыйнай і, не ў апошнюю чаргу, уласнага вопыту і ідэй, Маа атрымалася з дапамогай асабістага сакратара стварыць і «тэарэтычна абгрунтаваць» новы кірунак марксізму — мааізм. Мааізм задумваўся як больш прагматычная форма марксізму, якая была бы больш прыстасаваная да кітайскіх рэаліяў таго часу. Галоўнымі яго асаблівасцямі могуць быць пазначаны адназначная арыентыроўка на сялянства, а не пралетарыят, а таксама вялікаханскі нацыяналізм. Уплыў традыцыйнай кітайскай філасофіі на марксізм у мааісцкім варыянце выявілася ў вульгарызацыі дыялектыкі.

Перамога КПК у Грамадзянскай Вайне

У вайне з Японіяй камуністы дзейнічаюць больш паспяхова Гаміньдана. З аднаго боку гэта тлумачылася адпрацаванай Маа тактыкай партызанскай вайны, якая дазваляла паспяхова апераваць у тыле ў праціўніка, з другога ж гэта прадыктавана тым, што асноўныя ўдары японскай ваеннай машыны прымае на сябе лепш узброеная армія Чан Кайшы, якая ўспрымалася японцамі як асноўны праціўнік. У канцы вайны нават робяцца спробы збліжэння з кітайскімі камуністамі з боку Амерыкі, якія расчараваліся ў Чан Кайшы, які адчуваў паражэнне за адным.

Да сярэдзіны 1940-х гадоў усе дзяржаўныя інстытуты Гаміньдана, уключаючы армію, знаходзіліся на апошняй стадыі распаду. Усюды квітнела нечуваная разбэшчанасць, самавольства, гвалт; эканоміка і фінансавая сістэма краіны фактычна атрафаваліся. Частка вышэйшага кіраўніцтва Гаміньдана вельмі мякка ставілася да галоўнага ворага Кітая — Японскай імперыі, аддаючы перавагу вядзенню буйных ваенных дзеянняў супраць камуністаў. Усё гэта спрыяла распаўсюджванню негатыўнага стаўлення да Гаміньдана ў большасці насельніцтва, у тым ліку і сярод інтэлігенцыі.

Катэгарычная адмова Чан Кайшы арганізаваць жыццё ў краіне пасля заканчэння вайны на дэмакратычных асновах і хваля рэпрэсій супраць іншадумцаў выклікалі поўную страту падтрымкі Гаміньдана сярод насельніцтва і нават яго ўласнай арміі. Пасля пачатку актыўных баявых дзеянняў у 1947 камуністы з дапамогай Савецкага Саюза, які замацаваўся ў той час у Маньчжурыі, здолелі захапіць усю тэрыторыю мацерыковага Кітая за два з паловай гады, нягледзячы на шматразовую колькасную перавагу войскаў Гаміньдана і актыўнае супрацьдзеянне ЗША. 1 кастрычніка 1949 з варот Цяньаньмэнь Маа Цзэдун абвясціў утварэнне Кітайскай Народнай Рэспублікі са сталіцай у Пекіне. Кіраўніком урада новай рэспублікі стаў сам Маа.

Гады ва ўладзе

Першая пяцігодка і кампанія «Сто кветак»

Сталін і Маа на паштовай марцы КНР

У першыя гады пасля перамогі над Гаміньданам у асноўным вырашаліся надзённыя эканамічныя і сацыяльныя праблемы. Асаблівае значэнне Мао Цзэдун надаваў аграрнай рэформе, развіццю цяжкай прамысловасці, умацаванню правоў грамадзян. Практычна ўсе рэформы, праведзеныя кітайскімі камуністамі, былі зробленыя на ўзор Савецкага Саюза, які меў даволі вялікі ўплыў на КНР у пачатку 1950-х гадоў. У прыватнасці, адбіралася зямля ў буйных землеўладальнікаў; у рамках першай пяцігодкі з удзелам спецыялістаў СССР быў рэалізаваны шэраг буйных прамысловых праектаў. У знешнепалітычным плане пачатак 1950-х гадоў для КНР адзначыўся ўдзелам у Карэйскай вайне, у якой за 3 гады ваенных дзеянняў загінула каля мільёна кітайскіх «добраахвотнікаў», у тым ліку сын Маа.

Пасля ХХ з’езда КПСС і смерці Сталіна ў вышэйшых эшалонах улады КНР узніклі рознагалоссі адносна лібералізацыі краіны і дапушчальнасць крытыкі партыі. Першапачаткова Маа вырашыў падтрымаць ліберальнае крыло, у якое ўваходзілі Чжоў Эньлай (прэм’ер Дзяржсавета КНР), Цзюнь Юнь (намеснік старшыні КПК) і Дэн Сяапін (генеральны сакратар КПК). У 1956 годзе у сваёй прамове «Аб справядлівым вырашэнні супярэчнасцяў унутры народа» Маа заклікаў да адкрытага выказвання свайго меркавання і ўдзелу ў дыскусіях, кінуўшы лозунг: «Хай квітнее сто кветак, хай спаборнічаюць сто школ!» Старшыня партыі не чакаў, што яго званок выкліча шквал крытыкі ў адрас КПК і яго самога. Інтэлігенцыя і простыя людзі рэзка асудзілі дыктатарскі стыль кіравання КПК, парушэнне правоў і свабод чалавека, карупцыю, некампетэнтнасць і гвалт. Так, ужо ў ліпені 1957 г. акцыя «Сто кветак» была згорнута, а замест яе абвешчана кампанія супраць правых ухілістаў. Падчас яе былі арыштаваныя каля 520 тысяч чалавек, якія пратэставалі падчас «Ста кветак».

«Вялікі скачок тыгра»

Нягледзячы на вялікія намаганні, тэмпы росту кітайскай эканомікі ў канцы 1950-х гадоў былі недастатковымі. Скарацілася вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі. Акрамя таго, Маа непакоіла адсутнасць «рэвалюцыйнага духу» ў народных масах. Да вырашэння гэтых праблем ён вырашыў падысці ў рамках палітыкі «Трох Чырвоных Сцягоў», закліканай забяспечыць «вялікі рывок» ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі. Кампанія пачалася ў 1958 годзе. Каб праз 15 гадоў выйсці на аб’ёмы вытворчасці Вялікабрытаніі, меркавалася аб’яднаць практычна ўсё сельскае (а таксама, часткова, гарадское) насельніцтва краіны ў аўтаномныя «камуны». Жыццё ў камунах было надзвычай калектывізавана — прыватнае жыццё і тым больш уласнасць былі практычна выкаранены. Кожная гміна павінна была не толькі забяспечваць сябе і навакольныя гарады прадуктамі харчавання, але і вырабляць прамысловую прадукцыю, галоўным чынам сталь, якую выплаўлялі ў невялікіх печах на падворках камуннікаў.

Палітыка «Вялікі скачок тыгра» скончылася каласальным правалам. Якасць сталі, якая выраблялася ў камунах, была надзвычай нізкай, апрацоўка калгасных палёў па розных прычынах таксама ішла дрэнна, ужо праз 2 гады ўраджай збожжа і ўся вытворчасць прадуктаў харчавання ўпалі да катастрафічна нізкага ўзроўню. У гэты час кіраўнікі правінцый дакладвалі Маа аб беспрэцэдэнтных поспехах новай палітыкі, правакуючы ўзняцце планкі на продаж збожжа і вытворчасць «айчыннай» сталі. Крытыкі Вялікага скачка, такія як міністр абароны Пэн Дэхуай, былі пазбаўленыя сваіх пасадаў. У 1959-61 гадах краіну ахапіў найбуйнейшы голад, ахвярамі якога сталі, па розных ацэнках, ад 10 да 30 мільёнаў чалавек.

Напярэдадні «культурнай рэвалюцыі»

У 1959 годзе левыя радыкальныя погляды Мао прывялі да разрыву адносін паміж КНР і Савецкім Саюзам. З самага пачатку Маа вельмі негатыўна ставіўся да ліберальнай палітыкі Хрушчова і, асабліва, да яго тэзісаў аб мірным суіснаванні дзвюх сістэм. Падчас «Вялікага скачка» гэтая варожасць вылілася ў адкрытае супрацьстаянне. СССР адклікаў з КНР усіх спецыялістаў, якія садзейнічалі ўздыму эканомікі краіны, і спыніў фінансавую дапамогу.

Істотна змянілася і ўнутрыпалітычная сітуацыя ў КНР. Пасля катастрафічнага правалу «Вялікага скачка» многія лідары як на вышэйшым, так і на мясцовым узроўнях пачалі адмаўляцца ад падтрымкі Маа. Інспекцыйныя паездкі ў краіну Дэн Сяапіна і Лю Шаацы (які змяніў Маа Цзэдуна на пасадзе кіраўніка дзяржавы ў 1959 г.) выявілі жудасныя наступствы палітыкі, якая праводзіцца, у выніку якой большасць членаў ЦК больш-менш адкрыта перайшлі на бок «лібералаў». Гучалі завуаляваныя патрабаванні адстаўкі старшыні Камуністычнай партыі. У выніку Маа Цзэдун часткова прызнаў правал Вялікага скачка і нават намякнуў на сваю віну ў ім. Ён часова перастаў актыўна ўмешвацца ў справы кіраўніцтва краіны, назіраючы з боку, як Дэн і Лю праводзілі рэалістычную палітыку, якая ў корані разыходзілася з яго ўласнымі перакананнямі, — разбівалі камуны, дапускалі прыватную зямельную ўласнасць і элементы свабоднага гандлю ў сельскай мясцовасці, значна аслаблены націск цэнзуры.

У той жа час левае крыло партыі моцна ўмацавала свае пазіцыі, дзейнічаючы ў асноўным з Шанхая, куды неўзабаве з’ехаў сам Маа. Такім чынам, новы міністр абароны Лінь Бяа актыўна ўдзельнічаў у культываванні культу Мао, асабліва ў «Народна-вызваленчай арміі» пад яго камандаваннем (гл. ніжэй). Цзян Цын, апошняя жонка Маа, упершыню пачала ўмешвацца ў палітыку — першапачаткова палітыку культуры. Яна рэзка нападала на дэмакратычна настроеных пісьменнікаў і паэтаў Кітая, а таксама на аўтараў «буржуазнай» літаратуры, якія пісалі без падтэксту класавай барацьбы. У 1965 годзе ў Шанхаі ад імя леварадыкальнага журналіста Яо Вэн’юаня быў апублікаваны артыкул, у якім апавядалася пра драму вядомага гісторыка і пісьменніка, намесніка мэра Пекіна У Ханя «Ганьба Хай Чжуя». Драма завуалявана ілюстравала карупцыю, самавольства, святарства і несвабоду, якія панавалі ў Кітаі, і была падвергнуты знішчальнай крытыцы. Нягледзячы на намаганні ліберальнага блока, дыскусія вакол гэтай драмы стала прэцэдэнтам для пачатку сур’ёзных змен у сферы культуры, а неўзабаве і Культурнай рэвалюцыі.

Сучасная статуя Маа

Культурная рэвалюцыя

Асноўны артыкул: Культурная рэвалюцыя ў Кітаі

Нягледзячы на высокія тэмпы развіцця кітайскай эканомікі, пасля адмовы ад палітыкі «трох чырвоных сцягоў» Маа не збіраўся мірыцца з ліберальнай плынню нацыянальнай эканомікі. Ён таксама не быў гатовы забыцца на ідэалы перманентнай рэвалюцыі, дапусціць у жыццё кітайцаў «буржуазныя каштоўнасці». Аднак ён быў вымушаны канстатаваць, што большасьць кіруючага складу не падзяляе яго светапогляд. Нават створаны «Камітэт культурнай рэвалюцыі» першапачаткова палічыў за лепшае не ўжываць жорсткіх мер супраць крытыкаў рэжыму. Пры такім раскладзе Маа адважыўся правесці новую глабальную пертурбацыю ў грамадстве, якая павінна была вярнуць яго ва ўлонне рэвалюцыі і «рэальнага сацыялізму». Акрамя левых радыкалаў — , Цзян Цын і Лінь Бяа, саюзнікам Маа Цзэдуна ў гэтай падзеі павінна была быць перадусім кітайская моладзь.

Пераплыўшы ў ліпені 1966 раку Янцзы і тым самым даказаўшы сваю «баяздольнасць», Маа вярнуўся ў Пекін і распачаў магутную атаку на ліберальнае крыло партыі, у асноўным на Лю Шаацы. Крыху пазней ЦК па даручэнні Маа зацвердзіў дакумент «Шаснаццаць пунктаў», які практычна стаў праграмай «Вялікай пралетарскай культурнай рэвалюцыі». Пачалося гэта з нападак на кіраўніцтва Пекінскага ўніверсітэта з боку выкладчыка Нэ Юаньцзы. Услед за гэтым гімназісты і студэнты, імкнучыся супрацьстаяць кансерватыўным і часта карумпаваным настаўнікам і выкладчыкам, натхнёныя рэвалюцыйнымі настроямі і культам «Вялікага правадыра» — Старшыні Маа, які ўмела падбухторваў «левых», пачалі арганізоўваць на адзінкі «хунвейбіны» — «чырвоная гвардыя». У друку, які ўжо апынуўся пад кантролем «левых», разгарнулася кампанія супраць ліберальнай інтэлігенцыі. Не вытрымаўшы здзекаў, некаторыя яе прадстаўнікі, а таксама кіраўнікі партыі скончылі жыццё самагубствам.

Неўзабаве рух хунвейбінаў набыў сусветны характар. Па ўсёй краіне праходзілі масавыя суды над кіраўнікамі і выкладчыкамі, падчас якіх яны падвяргаліся ўсялякім прыніжэнням, часта збіваліся. На мільённым мітынгу ў жніўні 1966 года Мао выказаў поўную падтрымку і адабрэнне дзеянням хунвейбінаў, з якіх паслядоўна была створана армія рэвалюцыйнага левага тэрору. Разам з афіцыйнымі рэпрэсіямі партыйных лідараў усё часцей адбываліся жорсткія расправы над хунвеэйбінамі. Сярод іншых прадстаўнікоў інтэлігенцыі ахвярай жорсткіх катаванняў стаў і скончыў жыццё самагубствам вядомы кітайскі пісьменнік Лао Шэ.

Пазней тэрор ахапіў усю краіну, усе сферы жыцця і ўсе класы. Не толькі вядомыя асобы, але і простыя грамадзяне падвяргаліся рабаванням, збіццям, катаванням і нават фізічнаму знішчэнню, часта пад самай нікчэмнай падставай. Хунвейбіны знішчылі незлічоныя творы мастацтва, спалілі мільёны кніг, тысячы манастыроў, храмаў, бібліятэк. Неўзабаве, акрамя хунвейбінаў, былі арганізаваны атрады рэвалюцыйна настроенай рабочай моладзі — «» («паўстанцы»), і абодва рухі распаліся на варагуючыя фракцыі, якія вялі часам кровапралітную барацьбу адзін з адным. Калі тэрор дасягнуў піку і жыццё ў многіх гарадах замерла, рэгіянальныя лідары і армія адважыліся супрацьстаяць анархіі. Сутычкі паміж вайскоўцамі і хунвейбінамі, а таксама ўнутраныя сутычкі паміж рэвалюцыйна настроенай моладдзю паставілі Кітайскую Народную Рэспубліку пад пагрозу грамадзянскай вайны. Дасягнуўшы гэтай мяжы, Мао вырашыў спыніць рэвалюцыйны тэрор. Мільёны хунвейбінаў і цзаафаней разам з партыйнымі работнікамі проста адправілі ў вёскі. Галоўная акцыя Культурнай рэвалюцыі скончылася, Кітайская Народная Рэспубліка ў вобразным (і часткова — літаральным) разуменні ляжала ў руінах.

Біблія была забароненая ў краіне пасля Культурнай рэвалюцыі, а ўсе асобнікі свяшчэннай кнігі для хрысціян былі канфіскаваныя. Біблію пачалі зноў друкаваць у краіне толькі ў канцы 1980-х гадоў.

Маа Цзэдун, Чжан Юйфэн і Рычард Ніксан. 1972

Заключны этап культурнай рэвалюцыі. Апошнія гады Маа

Пасля завяршэння Культурнай рэвалюцыі знешняя палітыка КНР прыняла нечаканы паварот. На фоне надзвычай напружаных адносін з Савецкім Саюзам (асабліва пасля ўзброенага канфлікту на востраве Даманскі) Маа раптам вырашыў звярнуцца да Злучаных Штатаў Амерыкі, супраць чаго рашуча выступаў Лінь Бяа, які лічыўся пераемнікам Маа. Пасля Культурнай рэвалюцыі яго ўлада рэзка ўзрасла, што непакоіла Маа Цзэдуна. Спробы Ліня Бяа весці незалежную палітыку прымусілі кіраўніка цалкам у ім расчаравацца, і супраць Ліня пачалі фабрыкаваць справу. Даведаўшыся пра гэта, Лінь Бяа 13 верасня 1971 зрабіў спробу збегчы з краіны, але яго самалёт разбіўся пры нявысветленых абставінах. Калі Рычард Ніксан сустрэўся з Мао ў 1972 годзе, ён сказаў яму, што яго вучэнні змянілі культуру і цывілізацыю Кітаю. Маа адказаў: «Я змяніў толькі Пекін і некалькі прыгарадаў». Для яго было кашмарам тое, што пасля 20 гадоў барацьбы і пасля столькіх намаганняў па стварэнні камуністычнага грамадства ён дасягнуў так мала таго, што магло б жыць яшчэ доўга. Гэта прывяло да таго, што ён пры жыцці стаў ахвяраваць усё большай колькасцю людзей дзеля дасягнення сваёй мэты. Інакш, як ён лічыў, гістарычны працэс знішчыць справу яго жыцця.

Пасля смерці Ліня Бяа ўнутрыпалітычнае жыццё Кітайскай Народнай Рэспублікі на працягу амаль дзесяцігоддзя вызначалася ўнутрыфракцыйнай барацьбой унутры КПК. Група «левых» (на чале з лідарамі культурнай рэвалюцыі, так званай «Бандай чатырох» — Цзян Цын, Ван Хунвэнь, Чжан Чунцяо і Яо Вэньюань) і група «прагматыкаў» (на чале з памяркоўнымі Чжоў Эньлаем і рэабілітаваны Дэн Сяапінам). Маа Цзэдун імкнуўся захаваць баланс сіл паміж дзвюма фракцыямі, дапускаючы, з аднаго боку, некаторыя паслабленні ў галіне эканомікі, але таксама падтрымліваючы, з другога боку, масавыя кампаніі левых, напрыклад, «Крытыка Канфуцыя і Лінь Бяа». Новым пераемнікам Мао стаў , верны мааіст, які належаў да ўмераных левых.

Барацьба паміж дзвюма фракцыямі абвастрылася ў 1976 годзе пасля смерці Чжоу Эньлая. Яго ўшанаванне прывяло да масавых публічных дэманстрацый, дзе людзі аддалі даніну павагі нябожчыку і пратэставалі супраць палітыкі левых радыкалаў. Бунты былі жорстка падаўленыя, Чжоў Эньлая пасмяротна абвясцілі «капутыстам» (гэта значыць прыхільнікам капіталістычнага ладу — ярлык, які выкарыстоўваўся падчас Культурнай рэвалюцыі), а Дэн Сяапіна адправілі ў ссылку. Да таго часу Маа быў цяжка хворы на хваробу Паркінсона і не мог актыўна ўмешвацца ў палітыку.

Пасля двух цяжкіх сардэчных прыступаў 9 верасня 1976 Маа Цзэдун памёр на 83-м годзе жыцця. На пахаванне «Вялікага Кормчага» прыйшло больш за мільён чалавек. Цела нябожчыка было забальзамавана па методыцы, распрацаванай кітайскімі навукоўцамі, і праз год пасля смерці выстаўлена для агляду ў вялізным маўзалеі, пабудаваным на плошчы Цяньаньмэнь. На пачатак 2007 года магілу Мао наведалі каля 158 мільёнаў чалавек.

Культ

Манумент у гонар Маа Цзэдуна ў Ухані

Культ асобы Маа Цзэдуна зарадзіўся ў перыяд Яньань у пачатку 1940-х гадоў. Ужо тады на занятках па тэорыі камунізму выкарыстоўваліся ў асноўным працы Маао. У 1943 годзе пачалі выходзіць газеты з партрэтам Маа на першай паласе, а неўзабаве «ідэі Маа Цзэдуна» сталі афіцыйнай праграмай КПК. Пасля перамогі камуністаў у грамадзянскай вайне на гарадскіх плошчах, у офісах і нават у кватэрах гараджан з’явіліся плакаты, партрэты, а пазней статуі Мао. Аднак у сярэдзіне 1960-х Лінь Бяа давёў культ Мао да гратэскных памераў. Тады ж упершыню выйшла кніга цытат Маа — «Чырвоная кніжка», якая пазней стала Бібліяй культурнай рэвалюцыі і заняла 88 радок у «Рэйтынгу 100 лепшых кніг усіх часоў» Newsweek. У прапагандысцкіх творах, як, напрыклад, у фальшывым «Дзённіку Лэй Фэн», гучныя лозунгі і палымяныя прамовы даводзяць культ «правадыра» да абсурду. Натоўпы маладых людзей давялі сябе да істэрыкі, выкрыкваючы прывітанне «чырвонаму сонцу нашых сэрцаў» — «мудрай галаве Маа». Маа Цзэдун стаў асобай, на якую арыентавалася ўсё ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы.

Пасля разгрому Банды чатырох ажыятаж вакол Маа значна сціх. Ён па-ранейшаму з’яўляецца «галеонам» кітайскага камунізму, яго па-ранейшаму ўшаноўваюць, помнікі Маа па-ранейшаму стаяць у гарадах, яго выява ўпрыгожвае кітайскія банкноты, значкі і налепкі. Аднак цяперашні культ Маа сярод простых грамадзян, асабліва моладзі, варта хутчэй аднесці да праяў сучаснай поп-культуры, а не да свядомага пакланення мысленню і дзеянням гэтага чалавека.

Значэнне і спадчына Маа

Партрэт Маа ля Брамы нябеснага спакою у Пекіне

Пасля сваёй смерці Мао пакінуў сваім пераемнікам краіну ў глыбокім, усеахопным крызісе. Пасля «Вялікага скачка» і Культурнай рэвалюцыі эканоміка краіны знаходзілася на нізкім узроўні, культурнае жыццё і навука былі разгромлены левымі радыкаламі. Асабліва цяжкай спадчынай рэжыму Маа трэба лічыць скалечаны лёс дзясяткаў мільёнаў людзей па ўсёй Кітайскай Народнай Рэспубліцы, якія пацярпелі ад бессэнсоўных і жорсткіх паходаў. Па некаторых дадзеных, толькі падчас Культурнай рэвалюцыі загінула да 20 мільёнаў чалавек, яшчэ 100 мільёнаў атрымалі тыя ці іншыя траўмы падчас яе. Між тым, паводле афіцыйнай ацэнкі Камуністычнай партыі Кітая, Маа памыляўся толькі на 3/10.

З іншага боку, нельга не прызнаць, што Маа, атрымаўшы ў 1949 годзе слабаразвітую аграрную краіну, якая загразла ў анархіі, карупцыі і ўсеагульным разбурэнні, за кароткі час ператварыў яе ў даволі магутную незалежную дзяржаву, якая . За гады ягонага кіравання адсотак непісьменных зьменшыўся з 80 % да 7 %, працягласць жыцця павялічылася ўдвая, насельніцтва вырасла больш чым у два разы, прамысловая вытворчасць — больш як у 10 разоў. Яму таксама ўдалося аб’яднаць Кітай упершыню за некалькі дзесяцігоддзяў, аднавіўшы яго амаль у той ступені, у якой ён быў у часы Імперыі; вызваліць яго ад зневажальнага дыктату замежных дзяржаў, ад якога Кітай пакутаваў з перыяду Опіумных войнаў. Акрамя таго, нават крытыкі Мао прызнаюць яго бліскучым стратэгам і тактыкам, які даказаў свае здольнасці падчас Грамадзянскай вайны ў Кітаі і Карэйскай вайны.

Ідэалогія мааізму таксама аказала вялікі ўплыў на развіццё камуністычных рухаў у многіх краінах свету — «чырвоных кхмераў» у Камбоджы, «Бліскучага шляху» ў Перу, рэвалюцыйнага руху ў Непале, камуністычныя рухі ў ЗША і Еўропе. Між тым, сама Кітайская Народная Рэспубліка пасля смерці Маа ў сваёй палітыцы вельмі далёка адышла ад ідэй Маа Цзэдуна і камуністычнай ідэалогіі ў цэлым. Рэформы, распачатыя Дэн Сяапінам у 1979 і працягнутыя яго паслядоўнікамі дэ-факта, зрабілі эканоміку Кітайскай Народнай Рэспублікі капіталістычнай, з адпаведнымі наступствамі для ўнутранай і знешняй палітыкі. У самой Кітайскай Народнай Рэспубліцы асоба Маа ацэньваецца вельмі неадназначна. З аднаго боку, большасць насельніцтва бачыць у ім героя грамадзянскай вайны, моцнага кіраўніка і харызматычную асобу. Некаторыя пажылыя кітайцы настальгуюць па ўпэўненасці ў будучыні, роўнасці і адсутнасці карупцыі, якія, на іх думку, існавалі ў эпоху Маа. З іншага боку, многія людзі не могуць дараваць Мао жорсткасці і памылак яго масавых кампаній, асабліва Культурнай рэвалюцыі. Сёння ў КНР досыць вольна абмяркоўваецца роля Маа ў сучаснай гісторыі краіны, выходзяць працы, у якіх палітыка «Вялікага Правадыра» падвяргаецца рэзкай крытыцы.

Зноскі

1. Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 19. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15732482"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23666"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14175176"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1796614"></a>
2. Itaú Cultural Mao Tsé-Tung // Enciclopédia Itaú Cultural — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q174"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q10304263"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q41599984"></a>
3. Immanuel C.Y. Hsü The Rise of Modern China — 6 — USA: OUP, 2000. — P. 767. — 1136 p. — ISBN 978-0-19-512504-7
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15138081"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4567878"></a>
4. Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 625–626. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15732482"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23666"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14175176"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1796614"></a>
5. Národní autority České republiky Праверана 22 сакавіка 2025.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>
6. Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 23. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15732482"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23666"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14175176"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1796614"></a>
7. Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 635. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15732482"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23666"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14175176"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1796614"></a>
8. Chinese Political Elites Database Праверана 27 лютага 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63346312"></a>
9. Spence J. The Search for Modern China — 1 — USA: W. W. Norton & Company, 1991. — P. 531. — ISBN 978-0-393-30780-1
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15233012"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1282208"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q932820"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a>
10. Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 116. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15732482"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23666"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14175176"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1796614"></a>
11. Панцов А. В. «Маа Цзэдун». — М.: Молодая гвардия, 2007. ISBN 978-5-235-02983-5 c.114
12. Панцов А. В. «Маа Цзэдун». — М.: Молодая гвардия, 2007. ISBN 978-5-235-02983-5 c.119
13. Панцов А. В. «Маа Цзэдун». — М.: Молодая гвардия, 2007. ISBN 978-5-235-02983-5 c.140
14. Юн Чжан, Холлидей Дж. «Неизвестный Маа: The Unknown Story» — М.: ЗАО Центрполиграф, 2007. ISBN 978-5-9524-2896-6 c.45
15. Панцов А. В. «Маа Цзэдун». — М.: Молодая гвардия, 2007. ISBN 978-5-235-02983-5 c.197—198
16. Юн Чжан, Холлидей Дж. «Неизвестный Маа: The Unknown Story» — М.: ЗАО Центрполиграф, 2007. ISBN 978-5-9524-2896-6 c.49
17. Шорт, Филип. Маа Цзэдун. АСТ, Москва, 2001, С.229-32
18. Меликсетов, А. В., Писарев, А. А., …, История Китая. Издательство московского ўниверситета, Москва, 2004, с.519
19. Selden, Marc. Yanan Legacy: The Mass Line, в: «Chinese Communist Politics in Action», Seattle, London 1970, pp. 101—109
20. Holm, David. Art and Ideology in Revolutionary China. Oxford 1991, С.53,88; Mao, Zedong. Die Gesammelten Werke. p. 246
21. Gray, Jack. Rebellions and Revolutions. China from 1800s to the 1980s. (The Short Oxford History of the Modern World). Oxford, 1990, С.285-8; Spence, Jonathan. Chinas Weg in die Moderne. DTV, München, 2001, C.590-600
22. Меликсетов, А. В., Писарев, А. А., …, История Китая. Издательство московского университета, Москва, 2004, С.634
23. Шорт, Филип. Мао Цзэ-дун. АСТ, Москва, 2001, С.467; Spence, Jonathan. Chinas Weg in die Moderne. DTV, München, 2001, C.688; Меликсетов, А. В., Писарев, А. А., …, История Китая. Издательство московского университета, Москва, 2004, С.667
24. Шорт, Филип. Мао Цзэ-дун. АСТ, Москва, 2001, С.470-473
25. Мао, Цзе-Дун. Выдержки из произведений. Издательство литературы на иностранных языках, Пекин, 1966, С.302-303
26. Малявин, Владимир. Китайская цивилизация. ФСТ, Москва, 2003, С.100-101; Меликсетов, А. В., Писарев, А. А., …, История Китая. Издательство московского университета, Москва, 2004, С.678-81; Шорт, Филип. Мао Цзэ-дун. АСТ, Москва, 2001, С.505-511
27. Меликсетов, А. В., Писарев, А. А., …, История Китая. Издательство Московского университета, Москва, 2004, С.679-686
28. Spence, Jonathan. Chinas Weg in die Moderne. DTV, München, 2001, C.728
29. 100 лепшых кніг Newsweek — спіс са 100 лепшых кніг усіх часоў па версіі часопіса Newsweek Архівавана 6 студзеня 2015. (англ.)

Літаратура

• Мао Цзэдун // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Маа Цзэдун
• Біяграфія Маа Цзэдуна (руск.)
• Біяграфія Маа Цзэдуна Архівавана 17 чэрвеня 2013. (руск.)
• Маасіцкая бібліятэка (руск.)
• Сачыненні Маа Цзэдуна (руск.)
• Сачыненні Маа Цзэдуна (руск.)
• Творы Маа Цзэдуна (руск.)
• Зборнік твораў Маа Цзэдуна Архівавана 4 сакавіка 2008. (англ.)
• Шматмоўны сайт Інтэрнацыянальнага Маасіцкага Руху Архівавана 4 сакавіка 2008.
• Плакаты з выявай Маа Цзэдуна
• Відэа — Маа Цзэдун абвяшчае стварэнне КНР Архівавана 16 снежня 2004.
• Перадача BBC пра Маа Цзэдуна (кіт.)

Гл. таксама

• Мааізм